Nghiên cứu tính đa dạng sinh học và một số yếu tố tác động tại khu bảo tồn loài và sinh cảnh nam xuân lạc huyện chợ đồn tỉnh bắc kạn

...

I H C TH I NGUY N
TRƢỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM

TRƢƠNG QUỐC TUÂN

NGHIÊN CỨU TÍNH ĐA DẠNG SINH HỌC VÀ MỘT
SỐ YẾU TỐ TÁC ĐỘNG TẠI KHU BẢO TỒN LOÀI VÀ
SINH CẢNH NAM XUÂN LẠC, HUYỆN CHỢ ĐỒN,
TỈNH BẮC KẠN

LUẬN VĂN THẠC SĨ LÂM NGHIỆP

THÁI NGUYÊN - 2015
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




I H C TH I NGUY N
TRƢỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM

TRƢƠNG QUỐC TUÂN

NGHIÊN CỨU TÍNH ĐA DẠNG SINH HỌC VÀ MỘT
SỐ YẾU TỐ TÁC ĐỘNG TẠI KHU BẢO TỒN LOÀI VÀ
SINH CẢNH NAM XUÂN LẠC, HUYỆN CHỢ ĐỒN,
TỈNH BẮC KẠN
Chuyên ngành: Lâm học
Mã số: 60 62 02 01

LUẬN VĂN THẠC SĨ LÂM NGHIỆP

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN THANH TIẾN
ThS. NGUYỄN VĂN MẠN
CHỮ KÝ PHÒNG ÀO T O

CHỮ KÝ KHOA CHUY N MÔN

CHỮ KÝ GI O VI N HƢƠNG DẪN

THÁI NGUYÊN - 2015
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




i
LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu khoa học của bản thân tơi,
cơng trình đƣợc thực hiện trong thời gian từ tháng 11 năm 2014 đến tháng 9 năm
2015. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trình bày trong luận văn là hồn tồn trung
thực và chƣa đƣợc công bố trong bất kỳ công trình nào khác nếu có gì sai tơi xin
chịu hồn tồn trách nhiệm.
Thái Ngun, 2015
Tác giả

Trƣơng Quốc Tn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

ii
LỜI CẢM ƠN
Luận văn này đƣợc hoàn thành tại Trƣờng

ại học Nơng Lâm Thái Ngun

theo chƣơng trình đào tạo cao học chuyên ngành Lâm học khóa 21 (2014 - 2015).
Trong q trình thực hiện và hồn thành luận văn tác giả đã nhận đƣợc sự
quan tâm giúp đỡ của Ban giám hiệu, Khoa Sau ại học và các thầy, cô giáo trƣờng
ại học Nông Lâm Thái Nguyên các bạn bè đồng nghiệp và các cán bộ nơi tác giả
thực hiện nghiên cứu. Nhân dịp này tác giả xin chân thành cảm ơn về sự giúp đỡ
hiệu quả đó.
Trƣớc tiên, tác giả xin đặc biệt cảm ơn TS. Nguyễn Thanh Tiến ngƣời hƣớng
dẫn khoa học đã tận tình giúp đỡ tơi trong quá trình thực hiện luận văn này.
Xin chân thành cảm ơn lãnh đạo, cán bộ thuộc Ban quản lý Khu bảo tồn loài
và sinh cảnh Nam Xuân Lạc, UBND và ngƣời dân xã Xuân Lạc, xã Bản Thi huyện
Chơ

ồn, tỉnh Bắc Kạn đã hết mực giúp đỡ tác giả trong q trình nghiên cứu.Tơi

cũng xin cam đoan số liệu thu thập, kết quả nghiên cứu là trung thực và đƣợc trích
dẫn rõ ràng.
Xin chân thành cảm ơn!
Thái Nguyên, 2015
Tác giả

Trƣơng Quốc Tuân

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




iii
MỤC LỤC
LỜI CAM OAN .............................................................................................. i
LỜI CẢM ƠN ................................................................................................... ii
MỤC LỤC ........................................................................................................ iii
DANH MỤC CÁC BẢNG................................................................................ v
DANH MỤC CÁC HÌNH ............................................................................... vii
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT .................................................................. v
MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1
1. ặt vấn đề...................................................................................................... 1
2. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................... 4
3. Mục tiêu nghiên cứu...................................................................................... 4
4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ...................................................... 4
Chƣơng 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU ............................................................ 5
1.1. Cơ sở khoa học của đề tài .......................................................................... 5
1.2. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam và trên thế giới .................................... 8
1.2.1. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam .......................................................... 8
1.2.2. Tình hình nghiên cứu trên thế giới ........................................................ 20
1.2.3. Thảo luận và xác định vấn đề nghiên cứu của đề tài ............................ 21
1.2.4. Tổng quan về khu vực nghiên cứu ........................................................ 23
1.3. Thực trạng công tác bảo tồn đa dạng sinh học tại Khu bảo tồn loài
và sinh cảnh Nam Xuân Lạc huyện Chợ ồn, tỉnh Bắc Kạn ............... 30
1.3.1. Số liệu thống kê về thực vật, động vật .................................................. 30

1.3.2. Cơ cấu tổ chức, chức năng nhiệm vụ của Khu bảo tồn ........................ 32
Chƣơng 2. NỘI DUNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................ 35
2.1. Giới hạn đối tƣợng và vấn đề nghiên cứu ................................................ 35
2.1.1. Về đối tƣợng nghiên cứu ....................................................................... 35
2.1.2. Về vấn đề nghiên cứu ............................................................................ 35
2.1.3. Về địa điểm nghiên cứu ........................................................................ 35
2.2. Nội dung nghiên cứu ................................................................................ 35
2.3. Phƣơng pháp nghiên cứu.......................................................................... 35
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




iv
2.3.1. Phƣơng pháp kế thừa các tài liệu sẵn có ............................................... 35
2.3.2. Phƣơng pháp thu thập số liệu ở hiện trƣờng ......................................... 36
2.3.3. Phƣơng pháp xử lý số liệu..................................................................... 40
Chƣơng 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ........................ 44
3.1. Sự đa dạng thảm thực vật Khu bảo tồn loài và sinh cảnh Nam Xuân
Lạc, huyện Chợ ồn, tỉnh Bắc Kạn ...................................................... 44
3.1.1. Sự đa dạng về tầng cây gỗ..................................................................... 44
3.1.2. Sự đa dạng về loài của các thảm thực vật dƣới tán rừng Khu bảo tồn
loài và sinh cảnh Nam Xuân lạc, huyện Chợ ồn, tỉnh Bắc Kạn ..............47
3.2. Một số yếu tố tác động đến bảo tồn đa dạng sinh học tại Khu bảo tồn
loài và sinh cảnh Nam Xuân Lạc, huyện Chợ ồn, tỉnh Bắc Kạn ............59
3.2.1. Các yếu tố nội tại................................................................................... 59
3.2.2. Các nhân tố ngoại cảnh ......................................................................... 60
3.2.3. ánh giá mức độ ảnh hƣởng của từng nhân tố ..................................... 61
3.3. ề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác bảo tồn
đa dạng sinh học tại Khu bảo tồn loài và sinh cảnh Nam Xuân

Lạc, huyện Chợ ồn, tỉnh Bắc Kạn ...................................................... 66
3.3.1. Cơ chế chính sách hợp lý đảm bảo đời sống của ngƣời sống trong
và xung quanh khu bảo tồn ................................................................... 66
3.3.2. Tuyên truyền giáo dục ngƣời dân ......................................................... 67
3.3.3. ầu tƣ vào nguồn nhân lực ................................................................... 67
3.3.4. Có những chế tài đủ mạnh để làm tốt công tác quản lý ........................ 68
Chƣơng 4. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ................................................... 69
4.1. Kết luận .................................................................................................... 69
4.2. Kiến nghị .................................................................................................. 69
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 70
PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




v
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

KBTL&SC

: Khu bảo tồn loài và sinh cảnh

Q - UB

: Quyết định uỷ ban

OTC

: Ô tiêu chuẩn

ODB

: Ô dạng bản

N - CP

: Nghị định - Chính phủ

DDSH

: a dạng sinh học

KBT

: Khu bảo tồn

KBTTN

: Khu bảo tồn thiên nhiên

Q - BNN- KL

: Quyết định - Bộ nông nghiệp - Kiểm lâm

VQG

: Vƣờn quốc gia

LSNG

: Lâm sản ngồi gỗ

QXTV

: Quần xã thực vật

BNN&PTNT

: Bộ nơng nghiệp và phát triển nơng thơn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




vi
DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 1.1.

Tình hình dân số xã Bản Thi, xã Xuân Lạc và xã ồng Lạc ..... 26

Bảng 1.2.

Các loài thực vật quý hiếm tại KBTL&SC Nam Xuân Lạc ....... 31

Bảng 3.1.

Chỉ số về đa dạng loài thực vật thân gỗ ...................................... 44

Bảng 3.2.

Danh lục thực vật KBT Nam Xuân Lạc ..................................... 45

Bảng 3.3.

Mật độ và công thức tổ thành cây tái sinh của toàn bộ OTC ..... 48

Bảng 3.4.

Các chỉ số đa dạng cây tái sinh ................................................... 49

Bảng 3.5.

Chỉ số đa dạng của cây bụi ......................................................... 50

Bảng 3.6.

ặc điểm tái sinh và các chỉ số đa dạng cây tái sinh kiểu rừng
kín thƣờng xanh mƣa mùa á nhiệt đới độ cao trên 800 m ............. 51

Bảng 3.7.
Bảng 3.8.

Các chỉ số đa dạng cây bụi ......................................................... 52
ặc điểm tái sinh và các chỉ số đa dạng cây tái sinh kiểu
rừng kín thƣờng xanh nhiệt đới núi thấp từ 600 - 800 m ........... 53

Bảng 3.9.

Các chỉ số đa dạng cây bụi kiểu rừng kín thƣờng xanh nhiệt
đới núi thấp độ cao từ 600 - 800 m ............................................. 53

Bảng 3.10.

ặc điểm cây tái sinh kiểu rừng phục hồi sau nƣơng rẫy .......... 54

Bảng 3.11. Các chỉ số đa dạng cây bụi ở trạng thái rừng sau nƣơng rẫy...... 54
Bảng 3.12.

ặc điểm cây tái sinh ở trạng thái rừng IIIA1 ............................ 55

Bảng 3.13. Chỉ số đa dạng cây bụi ở trạng thái rừng IIIA1 .......................... 56
Bảng 3.14.

ặc điểm cây tái sinh ở trạng thái rừng IIIA2 ............................ 56

Bảng 3.15. Chỉ số đa dạng cây bụi ở trạng thái rừng IIIA2 .......................... 57
Bảng 3.16. Các nhân tố nội tại ảnh hƣởng đến bảo tồn DSH tại KBT
loài và sinh cảnh Nam Xuân Lạc ................................................ 59
Bảng 3.17. Các nhân tố ngoại cảnh ảnh hƣởng đến bảo tồn DSH tại
KBT loài và sinh cảnh Nam Xuân Lạc ....................................... 60
Bảng 3.18. Ảnh hƣởng của hoạt động khai thác gỗ của con ngƣời đến
bảo tồn DSH tại KBT loài và sinh cảnh Nam Xuân Lạc ......... 61
Bảng 3.19. Ảnh hƣởng của hoạt động thu hái lâm sản ngoài gỗ của con ngƣời ... 62
Bảng 3.20. Ảnh hƣởng của hoạt động chăn thả gia súc ................................ 63

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

vii
DANH MỤC CÁC HÌNH
Hình 1.1. Bản đồ hiện trạng KBTL&SCNXL ................................................ 24
Hình 3.1. Biểu đồ tỷ lệ các nhân tố ngoại cảnh ảnh hƣởng đến bảo tồn đa
dạng sinh học .................................................................................. 61

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




1
MỞ ĐẦU
1. Đặt vấn đề
Trong các loại tài nguyên, rừng là lồi tài ngun có khả năng tái tạo.
Rừng là tài nguyên thiên nhiên vô cùng quý giá của hành tinh chúng ta nói
chung và của mỗi quốc gia nói riêng. Ngoài chức năng cung cấp những lâm
sản nhƣ gỗ, củi, thực phẩm, dƣợc liệu,… phục vụ nhu cầu của con ngƣời,
rừng cịn có chức năng bảo vệ mơi trƣờng sinh thái nhƣ điều hòa nguồn nƣớc,
bảo vệ đất, làm sạch khơng khí, hạn chế thiên tai,…và rừng cịn là nơi lƣu giữ
các nguồn gen động thực vật phục vụ cho các hoạt động sản xuất nơng lâm
nghiệp. Rừng có đƣợc những chức năng đó là nhờ có đa dạng sinh học
( DSH).

DSH là một trong những nguồn tài nguyên q giá nhất, vì nó là

cơ sở của sự sống cịn, thịnh vƣợng và tiến hố bền vững của các loài sinh vật

trên hành tinh chúng ta. Mối đe doạ lớn nhất đối với trái đất là suy giảm
DSH dẫn đến rối loạn cơ chế điều chỉnh chức năng hệ thống của chúng.
DSH đƣợc thể hiện ở 3 mức độ đó là đa dạng lồi, đa dạng nguồn gen và đa
dạng các hệ sinh thái (HST), đặc biệt là các hệ sinh thái rừng (HSTR). Nhƣng
hiện nay dân số thế giới tăng nhanh, nhu cầu về lâm sản tăng theo dẫn đến
khai thác rừng quá mức và không khoa học làm cho diện tích rừng bị suy
giảm nghiêm trọng kéo theo suy giảm

DSH. Chính vì vậy lồi ngƣời đã,

đang và sẽ phải đứng trƣớc một thử thách, đó là sự suy giảm về

DSH dẫn

đến làm mất trạng thái cân bằng của môi trƣờng kéo theo là những thảm họa
nhƣ lũ lụt, hạn hán, lở đất, gió bão, cháy rừng, ơ nhiễm môi trƣờng sống, các
căn bệnh hiểm nghèo,… xuất hiện ngày càng nhiều. Tất cả các thảm họa đó là
hậu quả, một cách trực tiếp hay gián tiếp của việc suy giảm DSH.
Việt Nam đƣợc coi là một trong những trung tâm
ông Nam

DSH của vùng

. Từ kết quả nghiên cứu về khoa học cơ bản trên lãnh thổ Việt

Nam, nhiều nhà khoa học trong và ngoài nƣớc đều nhận định rằng Việt Nam
là một trong 10 quốc gia ở Châu

và một trong 16 quốc gia trên thế giới có

tính đa DSH cao do có sự kết hợp của nhiều yếu tố.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




2
Tuy nhiên, tài nguyên rừng Việt Nam đã và đang bị suy thoái nghiêm
trọng do nhiều các nguyên nhân khác nhau nhƣ nhu cầu lâm sản ngày càng
tăng, việc chuyển đổi mục đích sử dụng đất, khai thác quà mức, không đúng
kế hoạch, chiến tranh,… Theo số liệu mà Maurand P. cơng bố trong cơng
trình “Lâm nghiệp

ơng Dƣơng” thì đến năm 1943 Việt Nam còn khoảng

14,3 triệu ha rừng tự nhiên với độ che phủ là 43,7% diện tích lãnh thổ. Quá
trình mất rừng xảy ra liên tục từ năm 1943 đến đầu những năm 1990, đặc biệt
từ năm 1976 -1990 diện tích rừng tự nhiên giảm mạnh, chỉ trong 14 năm diện
tích rừng giảm đi 2,7 triệu ha, bình quân mỗi năm mất gần 190 ngàn ha
(1,7%/năm) và diện tích rừng giảm xuống mức thấp nhất là 9,2 triệu ha với độ
che phủ 27,8% vào năm 1990 [6]. Việc mất rừng, độ che phủ giảm, đất đai bị
suy thoái do xói mịn, rửa trơi, sơng hồ bị bồi lấp, môi trƣờng bị thay đổi, hạn
hán lũ lụt gia tăng, ảnh hƣởng lớn đến mọi mặt đời sống của nhiều vùng dân cƣ.
Mất rừng còn đồng nghĩa với sự mất đi tính đa dạng về nguồn gen động thực vật.
Từ năm 1993, các chƣơng trình quốc gia nhƣ 327, 556 và 661 đã đẩy
mạnh phủ xanh đất trống đồi núi trọc, tái trồng rừng và cải thiện công tác
quản lý rừng, đã góp phần làm hạn chế suy giảm tài nguyên rừng. Theo thống
kê chính thức năm 2004, diện tích rừng đã tăng lên 12,3 triệu ha với độ che
phủ 37,3%, và đến tháng 12 năm 2007 diện tích rừng Việt Nam đã tăng lên
12,8 triệu ha với độ che phủ 38,2%. Nhƣng hơn hai phần ba diện tích rừng

của Việt Nam là rừng nghèo hoặc rừng đang phục hồi, trong khi đó rừng giàu
và rừng kín năm 2000 chỉ chiếm 3,4% và năm 2004 chiếm 4,6% tổng diện
tích rừng. Hầu nhƣ ở các vùng thấp khơng cịn các khu rừng với tính đa dạng
cịn ngun vẹn. Các cơ hội để phục hồi đang giảm đi nhanh chóng vì các khu
rừng giàu đã bị chia cắt và cô lập thành những mảnh nhỏ [2].
Khu bảo tồn loài và sinh cảnh Nam Xuân Lạc (KBTL&SCNXL) huyện
Chợ đồn, tỉnh Bắc Kạn đƣợc thành lập theo Quyết định số 342/Q -UB ngày
17/03/2004 của UBND tỉnh Bắc Kạn với diện tích 1.788 ha, nằm trong địa
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




3
giới hành chính của xã Xuân Lạc và chủ yếu là rừng gỗ quý hiếm trên núi đá
vôi. Mặc dù có diện tích nhỏ, nhƣng KBTL&SCNXL là hành lang quan trọng
nối liền Vƣờn quốc gia Ba Bể với Khu Bảo tồn thiên nhiên Na Hang. Hiện
trạng rừng ở Khu bảo tồn này còn nguyên khá nguyên vẹn, nhiều nơi chƣa bị
tác động bởi con ngƣời, cịn lƣu giữ nhiều lồi động vật quý hiến đang có
nguy cơ bị tuyệt chủng ở Việt Nam và trên thế giới nhƣ Voọc mũi hếch, Voọc
đen má trắng, Vạc Hoa và các loài thực vật quý hiếm nhƣ Trai, Nghiến, inh,
Lan hài và thông [7]
Núi đá vôi là hệ sinh thái rất đặc biệt của nƣớc ta, nó chứa đựng một
nguồn tài nguyên sinh học vơ cùng q giá. Nằm trong hệ thống rừng đặc
dụng của Việt Nam, KBTL&SCNXL là một đơn vị địa lý sinh vật có ý nghĩa
vơ cùng quan trọng đối với sự sống còn của cộng đồng trong việc duy trì tính
đa dạng sinh học và bảo vệ mơi trƣờng sinh thái. Tuy nhiên trong thực tế
nguồn tài nguyên rừng tại đây đang bị tác động mạnh bởi sức ép dân số xung
quanh. Chính vì vậy, cơng tác bảo tồn tính đa dạng sinh học, bảo vệ nguồn
gen quí cũng nhƣ các nguồn tài nguyên thiên nhiên khác tại Khu bảo tồn đã

đƣợc tỉnh Bắc Kạn rất quan tâm. Từ khi thành lập, KBTL&SCNXL đã có một
số cuộc điều tra, đánh giá tài nguyên rừng, bƣớc đầu cũng đã đánh giá đƣợc
giá trị, tiềm năng và ý nghĩa của một khu bảo tồn. Nhƣng một số nội dung
quan trọng chƣa đƣợc thực hiện một cách có hệ thống, đó là đánh giá đa dạng
sinh học về các taxon phân loại một cách chính xác, yếu tố địa lý cấu thành hệ
thực vật, công dụng và mức độ nguy cấp của các lồi để từ đó đƣa ra các biện
pháp bảo tồn thích hợp. ể góp phần đánh giá tính đa dạng thực vật vùng núi
đá vôi KBTL&SCNXL, làm cơ sở cho công tác bảo tồn và sử dụng hợp lý tài
nguyên sinh vật vùng đá vôi, tôi thực hiện đề tài: “Nghiên cứu tính đa dạng
sinh học và một số yếu tố tác động tại Khu bảo tồn loài và sinh cảnh Nam
Xuân Lạc, huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn”.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




4
2. Mục đích nghiên cứu
Cung cấp thêm những thơng tin khoa học về sự tác động của các yếu tố
đến cơng tác bảo tồn đa dạng sinh học nói chung và bảo tồn đa dạng sinh học
tại Khu bảo tồn loài và sinh cảnh Nam Xuân Lạc, huyện Chợ

ồn, tỉnh Bắc

Kạn nói riêng. Làm cơ sở khoa học đề xuất một số giải pháp nâng cao hiệu quả
công tác bảo tồn đa dạng sinh học.
3. Mục tiêu nghiên cứu
3.1. Mục tiêu tổng qt
Góp phần nâng cao hiệu quả cơng tác bảo tồn đa dạng sinh học cho các
trạng thái rừng trên núi đá ở Khu bảo tồn loài và sinh cảnh Nam Xuân Lạc.

3.2. Mục tiêu cụ thể
- iều tra xác định đƣợc các kiểu thảm thực vật tầng cây gỗ; sự đa dạng
của cây tái sinh; sự đa dạng của cây bụi tại Khu bảo tồn loài và sinh cảnh
Nam Xuân Lạc.
- Phân tích đƣợc một số yếu tố ảnh hƣởng đến bảo tồn đa dạng sinh học
tại địa bàn nghiên cứu.
-

ề xuất đƣợc một số giải pháp bảo tồn và phát triển nâng cao hiệu

quả công tác bảo tồn đa dạng sinh học tại khu vực nghiên cứu.
4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài
4.1. Ý nghĩa khoa học
Bổ sung những hiểu biết về đa dạng sinh học của thảm thực vật trên núi
đá nói chung và tại Khu bảo tồn loài và sinh cảnh Nam Xuân Lạc, huyện Chợ
ồn, tỉnh Bắc Kạn nói riêng để làm cơ sở khoa học cho các giải pháp lâm sinh
phục hồi rừng tự nhiên ở khu vực nghiên cứu.
4.2. Ý nghĩa thực tiễn
Trên cơ sở điều tra, đánh giá phân tích đƣợc những yếu tố ảnh hƣởng đến
bảo tồn đa dạng sinh học, đề tài đƣa ra những giải pháp thiết thực, có tính khoa
học nhằm nâng cao hiệu quả công tác Bảo tồn đa dạng sinh học; Là tài liệu tham
khảo cho cán bộ, lãnh đạo Khu bảo tồn loài và sinh cảnh Nam Xuân Lạc, huyện
Chợ ồn, tỉnh Bắc Kạn tham khảo và ứng dụng.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




5
Chƣơng 1

TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Cơ sở khoa học của đề tài
Lần đầu tiên thuật ngữ "đa dạng sinh học" (Biodiversity hay biological
diversity) đƣợc Norse and McManus (1980) giới thiệu, bao gồm hai khái
niệm có liên quan với nhau là đa dạng di truyền (tính đa dạng về mặt di truyền
trong một loài) và đa dạng sinh thái (số lƣợng các lồi trong một quần xã sinh
vật). Theo ƣớc tính gần đây nhất thì có đến 12 định nghĩa khác nhau về
DSH (Gaston and Spicer, 1998). Tuy nhiên trong số này thì định nghĩa đƣợc
sử dụng trong Cơng ƣớc đa dạng sinh học (1992) đƣợc coi là "toàn diện và
đầy đủ nhất" xét về mặt khái niệm.
Trong Công ƣớc về đa dạng sinh học, thuật ngữ đa dạng sinh học đƣợc
dùng để chỉ sự phong phú và đa dạng của giới sinh vật từ mọi nguồn trên trái đất,
nó bao gồm sự đa dạng trong cùng một loài, giữa các loài và sự đa dạng hệ sinh
thái (Gaston and Spicer, 1998) [30]. Nhƣ vậy đa dạng sinh học là toàn bộ các
dạng sống trên trái đất, bao gồm tất cả các nguồn tài nguyên di truyền, các loài,
các hệ sinh thái và các tổ hợp sinh thái. a dạng sinh học thƣờng đƣợc thể hiện ở
3 cấp độ: đa dạng trong loài (đa dạng di truyền), giữa các loài (đa dạng loài) và
các hệ sinh thái (đa dạng hệ sinh thái).
“ a dạng sinh học là sự phong phú của mọi cơ thể sống có từ tất cả các
nguồn trong hệ sinh thái trên cạn, ở biển và các hệ sinh thái dƣới nƣớc khác, và
mọi tổ thợp sinh thái mà chúng tạo nên; a dạng sinh học bao gồm sự đa dạng
trong loài (đa dạng di truyền), giữa các lồi và các hệ sinh thái” - Cơng ƣớc đa
dạng sinh học, 1992.
Vì thế giới sự sống chủ yếu đƣợc xem xét ở khía cạnh các lồi, nên
thuật ngữ DSH thƣờng đƣợc dùng nhƣ một từ đồng nghĩa của "đa dạng
loài", hay "sự phong phú về loài", thuật ngữ dùng để chỉ số lƣợng lồi trong
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

6
một vùng hoặc một nơi cƣ trú. DSH nói chung thƣờng đƣợc hiểu là số
lƣợng các lồi thuộc các nhóm phân loại khác nhau trên tồn cầu. Ƣớc tính
tổng số loài tồn tại trên trái đất khoảng từ 5 triệu đến gần 100 triệu loài, nếu
xét trên khái niệm số lƣợng lồi đơn thuần, thì sự sống trên trái đất chủ yếu
bao gồm côn trùng và vi sinh vật. ến thời điểm này đã có khoảng 1,7 triệu
lồi đã đƣợc xác định [30]
Cuộc sống của loài ngƣời trên trái đất đang phụ thuộc hoàn toàn vào
các hệ sinh thái (HST). Các HST lọc sạch khơng khí và nƣớc, phân huỷ và tái
quay vịng các chất dinh dƣỡng, duy trì

DSH cũng nhƣ các chức năng quan

trọng khác của chúng, làm cho trái đất có sự sống. Tuy nhiên, các HST vẫn
đang bị chính con ngƣời xâm phạm khơng thƣơng tiếc. Khắp mọi nơi trên thế
giới, con ngƣời sử dụng quá mức và lạm dụng các HST, từ rừng mƣa nhiệt
đới cho tới các rạn san hô, đồng cỏ, thảo nguyên,... đã gây suy thoái và huỷ
hoại nghiêm trọng các HST - nơi ni dƣỡng của mọi lồi. Dẫn đến suy giảm
số lƣợng các loài hay suy giảm

DSH trên trái đất, đƣợc xác nhận bằng con

số các loài bị tuyệt chủng hay đang bị đe doạ tuyệt chủng, đồng thời tác động
tiêu cực đến các lợi ích của con ngƣời do các nguồn tài nguyên mà chúng ta
sống phụ thuộc đang bị cạn kiệt dần. Ngày nay, ở nhiều nơi trên Trái đất đang
hứng chịu những tác động tiêu cực do suy thoái các HST gây ra nhƣ: Nạn
thiếu nƣớc ở Punjab, Ấn

ộ; xói mịn đất ở Tuva, Cộng hồ Liên Bang Nga;

cá chết ngoài khơi Bắc Carolina, Hoa Kỳ, cháy rừng Sumatra, Inđơnêxia;
hàng nghìn ngƣời chết và hàng triệu ngƣời mất nhà cửa do lũ lụt ở sông
Dƣơng Tử, Trung Quốc - hậu quả của chặt phá rừng đầu nguồn,... Mặc dù
phải trả giá rất đắt do làm suy thoái các HST và chúng ta phải phụ thuộc vào
năng suất của các HST, song chúng ta lại biết quá ít về tồn bộ tình trạng của
của các HST trái đất. [2]
Tính đến thời điểm năm 1982, các nhà sinh vật học đã biết đƣợc tất cả
khoảng 1,4 triệu loài sinh vật, chỉ đạt 5 - 10% tổng số các loài ƣớc tính có trên
trái đất (Parker 1982, trong A.Pitterle 1993). iều này có nghĩa là đại đa số các
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




7
loài sinh vật chƣa đƣợc con ngƣời biết đến và đang có nguy tuyệt chủng trƣớc
khi chúng ta biết đến vai trị của chúng đối với sự sống. Vùng có DSH phong
phú nhất là vùng nhiệt đới, trong khi đó rừng nhiệt đới (mơi trƣờng sống chính
của đại đa số sinh vật) đang bị mất đi với tốc độ 11,3 triệu ha/năm (kéo theo từ
20-50% số lồi có nguy cơ biến mất). Các rừng rậm nhiệt đới có hơn một nửa
số loài của thế giới, mặc dù chỉ chiếm 7% diện tích đất liền của trái đất. Tuy
nhiên mức độ phong phú loài tƣơng đối của quần xã sinh vật rừng nhiệt đới và
các kiến thức khoa học về độ phong phú loài của một số bậc phân loại vẫn cịn
hạn chế. [2]
Thơng tin đầy đủ nhất hiện có về rừng nhiệt đới là các thơng tin về các
lồi thực vật. Vùng tân nhiệt đới (trung và nam Mỹ) ƣớc tính có khoảng
86.000 lồi thực vật có mạch, vùng nhiệt đới và nửa khơ hạn châu Phi có
30.000 lồi, vùng Madagascar có 8.200 lồi, vùng nhiệt đới châu

bao gồm

cả New Guinea và vùng nhiệt đới Australia có khoảng 45.000 lồi. Nhìn tổng
thể, vùng nhiệt đới chiếm 2/3 con số ƣớc tính 250.000 lồi thực vật có mạch
trên Trái đất. Alwyn Gentry, Norman Myers ƣớc tính rằng 2/3 số lồi thực vật
nhiệt đới đƣợc tìm thấy ở các khu rừng nhiệt đới ẩm (rừng rậm rụng lá và
thƣờng xanh). Nhƣ vậy, khoảng 45% các lồi thực vật mạch gỗ đƣợc tìm thấy
trong các rừng rậm nhiệt đới. [30]
Là một HST đặc thù bởi tính đa dạng về lồi, rừng gắn liền với việc
bảo tồn nguồn gen hay bảo đa dạng các loài, đặc biệt là trong bối cảnh biến
đổi hệ thống sinh thái - môi trƣờng do tác động của con ngƣời diễn ra với tốc
độ ngày càng nhanh và phức tạp. Những biến đổi này đƣợc gây ra:
- Trực tiếp bởi việc thúc đẩy và/hoặc loại bỏ một số loài động, thực vật
nhất định của các ngành sản xuất (nông, lâm nghiệp, săn bắn).
- Gián tiếp thông qua sự thay đổi khí hậu, ơ nhiểm mơi trƣờng, sức ép dân
số, độc canh và khai thác trắng,… làm thu hẹp cảnh quan tự nhiên/mơi trƣờng
sống của các lồi.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




8
Mối quan hệ giữa các loài trong tự nhiên là vấn đề rất phức tạp, trong
rừng tự nhiên, đặc biệt là trong rừng tự nhiên hỗn loài, sự đa dạng về loài làm
phong phú thêm về cơ cấu mạng lƣới thức ăn. Một số tác giả sau khi nghiên
cứu đã đi đến kết luận rằng, sự phong phú của loài đã làm tăng tính ổn định về
mặt sinh thái cho quần xã sinh vật sinh trƣởng, phát triển và lúc đó lƣợng sinh
khối trên một đơn vị diện tích là tối đa. Trƣớc đây, khi nghiên cứu sự phong
phú về loài, các nhà khoa học chỉ mới dừng lại ở mức độ định tính, mơ tả. Các

nghiên cứu mới đây nhất đã sử dụng một số chỉ số nhằm đánh giá mức độ đa
dạng các lồi thực vật thơng qua Chỉ số Simpson, Hàm số liên kết Shannon Weaver (H'), chỉ số hợp lý.
1.2. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam và trên thế giới
1.2.1. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam
1.2.1.1. Các nghiên cứu liên quan đến ĐDSH
Việt Nam có khoảng 12.000 lồi thực vật có mạch, trong đó đã định tên
đƣợc khoảng 7.000 loài thực vật bậc cao, 800 lồi rêu và 600 lồi nấm. Tính
đặc hữu của hệ thực vật rất cao, có ít nhất là 40% số lồi đặc hữu, khơng có
họ thực vật đặc hữu, nhƣng có tới 3% số chi thực vật đặc hữu. Các khu vực:
Hoàng Liên Sơn, Tây Nguyên, Bắc và Trung Trƣờng Sơn đƣợc coi là trung
tâm các loài đặc hữu. [6]
Nhƣ chúng ta đã biết, tính đa dạng sinh học của một hệ sinh thái tiêu
biểu hay một vùng lãnh thổ nào đó đều đƣợc biểu hiện trong các phạm trù
khác nhau. Trƣớc hết là sự đa dạng các taxon (ngành, lớp, họ, chi, lồi…); sau
đó là sự đa dạng trong cấu trúc của hệ sinh thái, mối quan hệ tƣơng hỗ giữa
các quần hệ, quần xã, tạo nên sự cân bằng sinh thái bền vững, tồn tại một cách
tự nhiên; và cuối cùng là vai trò của con ngƣời tác động vào sự đa dạng đó để
duy trì, phát triển, phá vỡ, huỷ hoại sự cân bằng đó. Việt Nam nằm ở

ơng

Nam bán đảo ơng Dƣơng có phần đất liền rộng khoảng 330.000 km2, với bờ
biển dài khoảng 3200 km, phần nội thuỷ và lãnh hải gần với bờ biển rộng
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




9
khoảng hơn 22.600 km. Ba phần tƣ diện tích của cả nƣớc là đồi núi với đỉnh

núi cao nhất là Phan Xi Păng 3143m ở phía Tây Bắc. Nơi đây các dãy núi cao
đƣợc hình thành do sự kéo dài của dãy núi Hymalaya. Mặc dù có những tổn
thất quan trọng về diện tích rừng trong một thời kỳ kéo dài nhiều thế kỷ
nhƣng hệ thực vật nƣớc ta vô cùng phong phú và đa dạng về chủng loại…
iều đặc biệt là hệ thực vật nƣớc ta giàu những loài cây gỗ, cây bụi, dây leo
gỗ… và rất nhiều đại diện có tồn tại từ kỷ đệ tam. Theo dự đốn của các nhà
thực vật học (Takhtajan, Phạm Hồng Hộ, Phan Kế Lộc) số lồi ít nhất sẽ lên
đến 12.000 lồi thực vật bậc cao, trong đó có khoảng 2.300 loài đƣợc sử dụng
làm nguồn lƣơng thực, thực phẩm, làm thuốc chữa bệnh, thức ăn cho gia súc,
lấy gỗ, lấy tinh dầu, dầu béo và nhiều loại nguyên liệu khác (Nguyễn Nghĩa
Thìn, 1997) [16], mặt khác hệ thực vật Việt Nam có mức độ đặc hữu cao. Tuy
rằng hệ thực vật Việt Nam khơng có các họ đặc hữu mà chỉ có các chi đặc
hữu chiếm khoảng 3% nhƣng số loài đặc hữu chiếm đến khoảng 20%, tập
trung ở 4 khu vực chính: núi Hồng Liên Sơn, Ngọc Linh, cao nguyên Lâm
Viên và khu vực rừng ẩm Bắc Trung Bộ. [30]
DSH của Việt Nam là sự khác biệt của tất cả các dạng sống hiện hữu
trên mọi miền của đất nƣớc. DSH không tĩnh tại mà thƣờng xuyên thay đổi, nó
tăng lên do sự biến đổi về gen và các q trình tiến hóa và giảm bởi các q trình
nhƣ suy thoái và mất sinh cảnh, suy giảm quần thể và tuyệt chủng. Năm 1992,
Trung tâm giám sát bảo tồn thế giới đã xác định Việt Nam là một trong 16 nƣớc
có tính DSH cao nhất trên thế giới. Việt Nam đƣợc công nhận là một trung tâm
đặc hữu về loài, 3 vùng sinh thái trong hơn 200 vùng sinh thái toàn cầu do WWF
xác định và 6 trung tâm đa dạng về thực vật do IUCN xác định. Toàn bộ đất
nƣớc Việt Nam nằm trong điểm nóng Inđơ-Bơ Ma do tổ chức bảo tồn quốc tế
xác định, là một trong những vùng sinh học bị đe dọa nhất và giàu có nhất trên
trái đất. ộ che phủ của rừng Việt Nam khoảng 37% với tổng diện tích tự nhiên
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

10
là 12,3 triệu ha. Số loài thực vật ở cạn ở Việt Nam vào khoảng 13.766 loài,
chiếm khoảng 6,3% so với toàn cầu. [2]
Theo kết quả kiểm kê rừng đƣợc công bố tại Quyết định số 2159/Q BNN-KL ngày 17/7/2008 của Bộ trƣởng Bộ NN&PTNT, diện tích rừng của
Việt Nam là 12,837 triệu ha, với độ che phủ rừng tƣơng ứng là 38,2%, trong đó
có 10,283 triệu ha rừng tự nhiên. [20]
Những nghiên cứu về nguy cơ suy giảm

DSH và các biện pháp bảo

tồn cũng đã đƣợc chú ý ngày càng nhiều ở Việt Nam. Trƣớc năm 1975, ở cả
hai miền đã xây dựng đƣợc nhiều khu rừng cấm. Sau giải phóng 1975, nhà
nƣớc đã quan tâm xây dựng các Khu bảo tồn thiên nhiên và Vƣờn quốc gia để
bảo vệ tính

DSH. Số lƣợng các khu bảo tồn và vƣờn quốc gia đã tăng từ 49

khu năm 1975 lên 73 khu năm 1980 và năm 2005 đã lên tới 128 khu với tổng
diện tích gần 2 triệu ha.
Hiện nay, đã có nhiều các cơng trình nghiên cứu liên quan đến bảo tồn
DSH ở Việt Nam đã đƣợc tiến hành và cơng bố dƣới các hình thức khác
nhau, sau đây chúng tơi chỉ điểm qua một vài cơng trình chủ yếu. Nguyễn
Hoàng Nghĩa (1997, 1999) [14] đã đề cập rất chi tiết đến bảo tồn nguồn gen
cây rừng. Nguyễn Nghĩa Thìn (1997) [16] với “Cẩm nang nghiên cứu đa dạng
sinh vật” đã cung cấp các phƣơng pháp nghiên cứu đa dạng sinh vật và cách
nhận biết nhanh các các họ thực vật hạt kín ở Việt Nam. Hàng loạt các nghiên
cứu, điều tra, đánh giá sự phong phú của tài nguyên sinh vật phục vụ cho việc
qui hoạch, xây dựng các khu bảo tồn thiên nhiên đã đƣợc tiến hành. Với sự
giúp đỡ của các dự án quốc tế do các tổ chức nhƣ IUCN, WWF, Bird Life,

UNDP… nhiều nghiên cứu chuyên đề về DSH cũng đã đƣợc tiến hành ở các
Vƣờn quốc gia. Nhiều luận án tiến sĩ cũng đã đƣợc hoàn thành liên quan đến
vấn đề nghiên cứu bảo tồn DSH, Cao Thị Lý (2007)[3] với luận án: “Nghiên
cứu bảo tồn

DSH: những vấn đề liên quan đến quản lý tổng hợp tài nguyên

rừng ở một số khu bảo tồn thiên nhiên vùng Tây Nguyên” đã đề cập đến một
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




11
hệ thống phƣơng pháp tiếp cận kết hợp kỹ thuật với xã hội để nghiên cứu
giám sát trong quản lý, bảo tồn tài nguyên rừng và đã đề xuất hai giải pháp cụ
thể phục vụ quản lý tài nguyên rừng nhằm giải quyết hài hoà hai mục tiêu:
sinh kế của dân cƣ vùng đệm và quản lý bền vững tài nguyên bảo tồn. Ngô
Tiến Dũng (2007) [8] với luận án “Tính đa dạng thực vật của VQG Yok ơn,
tỉnh

ak Lak” đã mô tả sự biến đổi thảm thực vật thông qua điều tra theo

tuyến với 5 kiểu thảm, 21 ƣu hợp và 4 kiểu trảng và hoàn thiện danh lục thực
vật của VQG Yok

ôn với 129 họ, 478 chi, 858 lồi thực vật bậc cao có

mạch, trong đó tác giả đã bổ sung 21 họ, 188 chi và 292 loài.
Về mặt địa sinh học, Việt Nam là giao điểm của các hệ động thực vật

thuộc vùng Ấn

ộ - Miến

iện, Nam Trung Quốc và Inđônêxia - Malaysia.

Cùng với các yếu tố địa lý, địa hình, khí hậu thủy văn đã tạo cho nơi đây trở
thành một trong những khu vực có tính đa dạng sinh học cao của thế giới (Bộ
Nơng nghiệp và PTNT, 2002 - Báo cáo quốc gia về các khu bảo tồn và phát
triển kinh tế).

DSH có vai trị rất quan trọng đối với việc duy trì các chu

trình tự nhiên và cân bằng sinh thái.

ó là cơ sở của sự sống cịn và thịnh

vƣợng của lồi ngƣời và sự bền vững của thiên nhiên trên trái đất. Theo ƣớc
tính Việt Nam có khoảng 15.000 lồi thực vật có mạch. Hiện nay đã xác định
tên đƣợc 11.373 lồi thực vật bậc cao, 793 loài rêu và hơn 600 loài nấm.
bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, nhất là các vùng có tính

ể

DSH cao, nơi phân

bố các lồi q hiếm, Chính phủ Việt Nam đã cho thành lập một hệ thống các
Khu rừng đặc dụng bao gồm Vƣờn quốc gia, Khu dự trữ thiên nhiên, Khu bảo
tồn loài/sinh cảnh, Khu bảo vệ cảnh quan đƣợc phân bố trên hầu khắp các
vùng sinh thái, gồm 127 khu. Cần phải hoàn thiện hệ thống chính sách, luật

pháp, nâng cao ý thức và năng lực bảo tồn, huy động đƣợc sự tham gia của
cộng đồng vào công tác bảo tồn. (Dẫn theo Nguyễn Duy Chuyên). [11]
Nguyễn Gia Lâm (2003), nghiên cứu về a dạng sinh học tài nguyên rừng
Bình ịnh cho biết hiện có khoảng 155 họ, 1.625 lồi, trong đó thực vật hạt kín
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




12
hai lá mầm 113 họ, 1.162 loài; thực vật hạt kín 1 lá mầm 22 họ, 141 lồi; ngành
hạt trần có 6 họ, 286 lồi, quyết thực vật 14 họ, 36 lồi, số lồi thực vật làm
thuốc có 282 lồi, cây có cơng dụng đặc biệt có 41 lồi. Thực vật Bình

ịnh

mang tính đặc trƣng, có rất nhiều lồi cây quý hiếm nhƣ Lát, Cà te, Giáng
hƣơng, Gụ, Trắc, Thông tre. [13]
Vƣờn quốc gia Yok

ôn đặc trƣng cho hệ sinh thái rừng khộp, kết quả

điều tra thống kê đƣợc 566 lồi thực vật bậc cao có mạch, thuộc 290 chi và 108
họ. Hệ cây gỗ ở đây khá phong phú và đa dạng. Sự phân bố của các taxon trong
ngành là khơng đồng đều, trong đó ngành hạt kín có số lồi nhiều nhất 559 lồi
chiếm 98,8% và ít nhất là ngành hạt trần có 1 lồi chiếm 0,1%. Tuy nhiên tác giả
cũng so sánh với hệ thực vật ở Pù Mát, Cúc Phƣơng, Sa Pa thì thấy mức độ đa
dạng của hệ cây gỗ Yok ôn thấp hơn. iều đó cũng phù hợp với thực tế điều
kiện khí hậu Yok ơn khơ, khơng thích hợp. Hệ thống phân loại thảm thực vật
Yok

ơn gồm: Kiểu rừng kín thƣờng xanh, kiểu rừng thƣa nửa rụng lá, kiểu

rừng thƣa cây lá rộng rụng lá (rừng khộp), phân quần xã này rất đặc trƣng, độc
đáo, bao trùm nhất Vƣờn quốc gia, với chủ yếu cây họ dầu, cấu trúc đơn giản về
tầng thứ, nghèo về thành phần loài, mật độ cây thấp. [8]
Bằng phƣơng pháp điều tra theo tuyến song song và phóng xạ, lập các ơ
tiêu chuẩn, tính đa dạng thực vật Vƣờn quốc gia Cúc Phƣơng, Nguyễn Bá Thụ đã
đƣa ra số liệu tổng số loài thực vật bậc cao là 1.944 loài thuộc 912 chi, 219 họ, 86
bộ của 7 ngành thực vật, trong đó có 98 lồi q hiếm. So với tổng số loài thực vật
bậc cao của Việt Nam (11.374 loài kể cả ngành Rêu), số loài thực vật bậc cao của
Cúc Phƣơng chiếm 17,27%. Tác giả cũng đã đƣa ra đƣợc sự đa dạng về các quần
xã thực vật của hệ thực vật Cúc Phƣơng, có 19 quần xã thực vật đã đƣợc phân
loại, mô tả và lần đầu tiên đƣợc thể hiện trên bản đồ. [10]
Kết quả nghiên cứu đa dạng thực vật thuộc dự án ICBG tại Cúc Phƣơng,
đã bổ sung thêm 119 loài thực vật mới cho Cúc Phƣơng (so với danh lục năm
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




13
1997), phát hiện đƣợc 2 chi thực vật mới cho Việt Nam là Nyctocalos thuộc họ
Núc nác (Bignoniacea) và chi Gardneria thuộc họ Mã tiền (Loganiaceae), đặc
biệt đã phát hiện một chi mới và loài mới cho khoa học là Vietorchis aurea
Averyanov thuộc họ Lan (Orchidaceae). Phát hiện đƣợc 45 điểm đa dạng thực
vật tại khu vực Cúc Phƣơng. [18]
Phân tích tổ thành thực vật Vƣờn quốc gia Ba Vì cho thấy: thành phần
lồi ở đai cao Ba Vì khá phong phú, có nhiều chi và lồi thuộc các họ thực vật
phân bố chủ yếu ở á nhiệt đới và ơn đới. ã phát hiện có 417 lồi, thuộc 323

chi, 136 họ thực vật bậc cao có mạch. trong đó ngành hạt kín chiếm chủ yếu
với 377 lồi. Có một số loài quý hiếm nhƣ: Bách xanh (Calocedus
macrolepis), phỉ (Cephalotaxus mannii), thông tre (Podacapus neriifilius), ba
gạc (Rauwolfia vertieilata), sến mật (Madhuca pasquieri), vàng tâm
(Manglietia conifera),... Trên vùng cao Ba Vì cịn tồn tại hai kiểu chính: kiểu
rừng kín thƣờng xanh mƣa ẩm nhiệt đới núi thấp và kiểu rừng hỗn hợp cây lá
rộng, lá kim ẩm á nhiệt đới núi thấp. Kiểu rừng thứ nhất chiếm phần lớn diện
tích khu vực nghiên cứu, là một phức hợp những loài ƣu thế: Re vàng, vàng
tâm, kháo lá to, bản xe giả, bời lời Ba Vì, trám trắng, bạc tán, dẻ đấu nứt, vỏ
mản, tổ kén, re lá bạc,... Kiểu rừng thứ hai phân bố ở vị trí cao hơn và thể hiện
qua sự hiện diện của một số loài cây hạt trần và họ đỗ qun, rừng khơng có
lồi ƣu thế rõ rệt. [12].
Khi nghiên cứu về khả năng tái sinh phục hồi rừng vùng

ông Bắc Việt

Nam, Phạm Quốc Hùng (2005), cho biết trong vùng ơng Bắc, trạng thái rừng IIa
có nhiều dạng ƣu hợp, tùy từng nơi sẽ có những lồi hoặc nhóm lồi ƣu thế
khác nhau, các lồi tiên phong ƣa sáng chiếm tỷ lệ lớn trong tổ thành. Ở vùng
có độ cao thấp, những lồi dẻ, thẩu tấu, trám, dung, chẹo, côm và ba soi
chiếm tỷ lệ cao trong lâm phần. Ở nơi tƣơng đối cao, từ 500-700m, những
lồi có khả năng chịu lạnh chiếm ƣu thế nhƣ: cáng lị, vối thuốc, chân chim và
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




14
lịng trứng. Trạng thái rừng IIb, bên cạnh những lồi tiên phong ƣa sáng đến
định cƣ cịn có những lồi nửa chịu bóng sẽ là chủ nhân tƣơng lai của bƣớc

diễn thế tiếp theo nhƣ lim xanh, trƣờng, de, trám và các lồi dẻ. Một số lồi
chịu bóng dƣới tán rừng cũng đã thấy xuất hiện trong lâm phần nhƣ mạy tèo,
trâm và cọc rào. Và trạng thái rừng IIb ở xã Tuấn ạo, Sơn ộng, Bắc Giang
có 28 lồi cây gỗ thuộc 16 họ thực vật cùng sinh sống, trong đó, 2 lồi ƣu hợp
là lim xanh và trám đã chiếm 50% tổng số cá thể trong lâm phần. [19].
Nhƣ vậy có thể thấy nghiên cứu về đa dạng sinh học thực vật theo các
taxon đã đƣợc rất nhiều các tác giả tiến hành bằng nhiều phƣơng pháp khác nhau
và đã đƣa ra đƣợc số liệu thống kê về thành phần loài thực vật ở các khu vực
nghiên cứu. Tuy nhiên, nghiên cứu tính đa dạng thực vật thân gỗ ở trên núi đá
vơi thì vẫn ít đƣợc nghiên cứu, đặc biệt là ở trạng thái rừng trên núi đá vôi ở một
khu bảo tồn thiên nhiên mới đƣợc thành lập nhƣ Thần Sa - Phƣợng Hoàng.
1.2.1.2. Các nghiên cứu về thảm thực vật rừng trên núi đá vôi ở Việt Nam
Trong quá trình phân loại thảm thực vật rừng Việt Nam, Thái Văn Trừng
(1978) [22] đã xem xét loại hình thực vật trên núi đá vơi. Theo đó rừng trên núi
đá vôi đƣợc xác định thuộc kiểu phụ thổ nhưỡng kiệt nước trên đất đá vôi xương
xẩu (Đk) và nằm trong các kiểu thảm thực vật sau:
- Kiểu rừng kín thƣờng xanh, mƣa ẩm nhiệt đới (Rkx).
ây là kiểu thảm thực vật chủ yếu của rừng trên núi đá vôi với ƣu hợp
Nghiến + Trai lý (Burretiodendron hsienmu + Garcinia fragraoides) xuất hiện ở
những lèn, sƣờn núi đá vơi có độ dốc lớn, đặc trƣng của những cảnh quan Karst,
có nhiều khoảng trống lớn để lộ đá gốc, sƣờn núi thƣờng lởm chởm thấp dƣới
700m thuộc một số tỉnh miền Bắc Việt Nam (Cao Bằng, Lạng Sơn, Hà Giang,
Tuyên Quang, Bắc Cạn, Ninh Bình). Tuy nhiên do quá trình khai thác và sử
dụng q mức nên diện tích rừng ngun sinh hoặc ít bị tác động cịn lại rất ít,
thƣờng nằm ở các VQG và các KBTTN nhƣ Cúc Phƣơng, Pù Lng,... Loại
thực bì này niện nay chủ yếu là những khu rừng thứ sinh trên núi đá vơi, phân bố
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

15
chủ yếu ở vùng gần dân cƣ, ven các trục đƣờng, nơi mà việc khai thác vận
chuyển gặp nhiều thuận lợi. Tại nhiều nơi, do khai thác mạnh và cháy, rừng đã
trở nên nghèo kiệt, cịn ít những lồi cây gỗ, tổ thành rừng đã thay đổi, các loài
cây mọc nhanh chiếm ƣu thế nhƣ Mạy tèo, Ơ rơ, Ba bét, Ràng ràng mít, Chẩn,...
Do vậy, kiểu thảm thực vật này còn đƣợc xác định là kiểu phụ thứ sinh nhân tác
trên đất đá vơi xƣơng xẩu.
- Kiểu rừng kín nửa rụng lá, ẩm nhiệt đới (Rkn):
Rừng trên núi đá vơi ở đây có sự kết hợp của nhiều lồi cây khác nhau nhƣ
Nghiến + Trai lý + Chò nhai + Ơ rơ cùng các lồi rụng lá nhƣ Trƣờng sâng, Xoan
nhừ, Gạo, Dâu da xoan, Lòng mang, Cui rừng… ở một số nơi thuộc các tỉnh Cao
Bằng, Lạng Sơn, Bắc Cạn và Quảng Bình. Loại thảm thực vật này thƣờng gặp
trên những sƣờn núi đá vôi dốc đứng hoặc tại các thung lũng núi đá vôi với đất
dốc tụ, thấp ẩm, thực vật phát triển cao, lớn gần giống với thực vật trên núi đất.
- Kiểu rừng kín thƣờng xanh, mƣa ẩm á nhiệt đới núi thấp (Rka):
Kiểu rừng này phân bố ở đai cao trên 700m: Chợ Rã (Bắc Cạn), Nguyên
Bình (Cao Bằng), Quản Bạ, ồng Văn (Hà Giang), và vùng Tây Bắc... ặc điểm
nổi bật là thực vật thuộc ngành Hạt trần có tỷ lệ tƣơng đối lớn và tập trung, có các
lồi nhƣ Thơng Pà cị, Sam Kim hỷ, Trắc bách Quản bạ,... ở độ cao 1000m thuộc
vùng Tây Bắc, xuất hiện ƣu hợp Kiêng + Heo (Burretiodendron brilletti + Croton
pseudoverticillata) thuộc kiểu phụ thổ nhƣỡng kiệt nƣớc trên đất rendzina giàu
chất dinh dƣỡng.
- Kiểu rừng kín hỗn hợp cây lá rộng, lá kim ẩm á nhiệt đới núi thấp (Rkh)
ở Hà Giang, Tuyên Quang và Ninh Bình ở độ cao dƣới 700m, với ƣu hợp
Nghiến + Kim giao + Hoàng đàn (Burretiodendron hsienmu + Podocarpus
latiofolia + Cupressus terulus) cùng một số loài cây thuộc các họ Thích, Dẻ,...
Ngồi ra, tại những khu vực sau hoạt động nƣơng rẫy hoặc những khu rừng
đã bị khai thác nhiều lần đến cạn kiệt ở nhiều tỉnh nhƣ Lạng Sơn, Cao Bằng, Hà
Giang, Hồ Bình, Quảng Bình..., xuất hiện một dạng thực bì có diện tích tƣơng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




16
đối lớn với những loài cây bụi, cây gỗ nhỏ nhƣ Ơ rơ, Mạy tèo, Xẻn gai,... Dạng
thực bì này đƣợc gọi là Quần lạc cây bụi, cây gỗ rải rác trên núi đá vôi.
Trần Ngũ Phƣơng (1970) [23], khi đề cập đến rừng ở miền Bắc Việt Nam
đã xếp rừng trên núi đá vôi vào: (1) đai rừng nhiệt đới mƣa mùa với kiểu rừng
nhiệt đới lá rộng thường xanh núi đá vơi, kiểu này có 4 kiểu phụ thổ nhƣỡng
nguyên sinh 1-2 tầng cây gỗ, trong đó Nghiến là loài cây ƣu thế; (2) đai rừng á
nhiệt đới mƣa mùa với kiểu rừng á nhiệt đới lá kim trên núi đá vơi, kiểu này có 3
kiểu phụ một tầng, trong đó các lồi Vân sam (Keteeleria calcarea), Hồng đàn
(Cupressus terulus) và Kim giao (Podocarpus latiofolia) chiếm ƣu thế.
Ngoài ra, Theo Nguyễn Bá Thụ (1995) [9], rừng trên núi đá vôi ở Cúc
Phƣơng đƣợc xếp vào quần hệ phụ rừng rậm nhiệt đới thường xanh mưa mùa
cây lá rộng trên đất thấp (dưới 500 m so với mặt nước biển) thốt nước phong
hố từ đá vơi và quần hệ phụ này bao gồm 6 quần xã, trong đó các lồi cây chính
tham gia gồm Chị đãi, Sấu, Nhội, Vàng anh, Chị nhai, Mạy tèo, Sâng, Dẻ gai,
Re đá, Cơm lá lớn, Trƣờng nhãn, Vải guốc, Mang cát, Hồng bì rừng và Ơ rơ.
Thơng qua kết quả phân loại thảm thực vật rừng trên núi đá vôi của một
số tác giả trên đây, chúng tơi có một số nhận xét sau:
Trần Ngũ Phƣơng (1970) [23] chỉ tiến hành phân loại rừng trên núi đá
vôi ở trạng thái nguyên sinh, nên ở kiểu rừng nhiệt đới lá rộng thƣờng xanh
núi đá vơi Nghiến (Burretiodendron hsienmu) là lồi cây ln giữ vai trị ƣu
thế. Trong thực tế, phần lớn các diện tích rừng trên núi đá vôi hiện nay đã bị
tác động, số lƣợng tầng và loài cây ƣu thế ở các kiểu rừng này đã thay đổi.
Hệ thống phân loại rừng của UNESCO (1973) khá chi tiết và dễ dàng vận
dụng thích hợp cho việc phân loại thảm thực vật trong phạm vi một vùng khí hậu

nhƣ phân loại thảm thực vật cho một Vƣờn quốc gia, Khu bảo tồn thiên nhiên.
Hệ thống phân loại thảm thực vật rừng của Thái Văn Trừng đƣợc xây
dựng trên cơ sở học thuyết về hệ sinh thái của Tansley A.P (1935) và học thuyết
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN