An sinh xã hội đối với nông dân trong điều kiện kinh tế thị trường ở Việt Nam

0

Bộ giáo dục và đào tạo
Trờng đại học kinh tế quốc dân
------------------------------------------

Mai Ngọc Anh

AN SINH XÃ HộI ĐốI VớI NÔNG DÂN
TRONG ĐIềU KIệN KINH Tế THị TRƯờNG ở VIệT NAM
Chuyên ng nh : QUảN Lý KINH Tế
MÃ số

: 62.34.01.01

Luận án tiÕn sü kinh tÕ
Ng−êi h−íng dÉn khoa häc:
H−íng dÉn 1: PGS.TS Mai Văn Bu
Hớng dẫn 2: TS. Nguyễn Hải Hữu

Hà Néi, 2009


i

Lời cam đoan
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu
của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong
luận án là trung thực và cha từng đợc công bố
trong bất kỳ công trình khoa học nào khác.

Tác giả luận án

Mai Ngọc Anh


ii

M CL C
L I CAM OAN ...........................................................................................................i
M C L C .....................................................................................................................ii
DANH M C CÁC T VI T T T ................................................................................iii
DANH M C CÁC B NG..............................................................................................iv
DANH M C CÁC HÌNH.............................................................................................. .vi
M
U ................................................................................................................1
CHƯƠNG I: CƠ S LÝ LU N V H TH NG AN SINH XÃ H I
I V I NÔNG
DÂN TRONG I U KI N PHÁT TRI N KINH T TH TRƯ NG .........6
1.1. AN SINH XÃ H I
I V I NÔNG DÂN TRONG I U KI N KINH T TH
TRƯ NG: B N CH T VÀ VAI TRÒ ......................................................................6
1.2. N I DUNG, I U KI N XÂY D NG VÀ HOÀN THI N H TH NG AN SINH XÃ
H I
I V I NÔNG DÂN TRONG I U KI N KINH T TH TRƯ NG ..................23
1.3. KINH NGHI M M T S NƯ C TRONG XÂY D NG VÀ HOÀN THI N H
TH NG AN SINH XÃ H I
I V I NÔNG DÂN ....................................................47

K T LU N CHƯƠNG 1.........................................................................................68
CHƯƠNG II: ÁNH GIÁ TH C TR NG H TH NG AN SINH XÃ H I

I
V I NÔNG DÂN VI T NAM .........................................................70
2.1. KHÁI QUÁT QUÁ TRÌNH PHÁT TRI N C A H TH NG AN SINH XÃ H I
I
V I NÔNG DÂN VI T NAM ..................................................................................70
2.2. ÁNH GIÁ S PHÁT TRI N C A H TH NG AN SINH XÃ H I
I V I NÔNG
DÂN VI T NAM HI N NAY ..................................................................................100
2.3. NGUYÊN NHÂN H N CH C A H TH NG AN SINH XÃ H I
I V I NÔNG
DÂN VI T NAM HI N NAY ..................................................................................121

K T LU N CHƯƠNG 2.........................................................................................134
CHƯƠNG III: PHƯƠNG HƯ NG, GI I PHÁP XÂY D NG VÀ HOÀN
THI N H TH NG AN SINH XÃ H I
I V I NÔNG DÂN
VI T NAM NH NG NĂM T I ......................................................135
3.1. B I C NH PHÁT TRI N KINH T - XÃ H I VÀ NH NG V N
T RA
TRONG XÂY D NG VÀ HOÀN THI N H TH NG AN SINH XÃ H I
IV I
NÔNG DÂN VI T NAM NH NG NĂM T I ............................................................135
3.2. NH HƯ NG XÂY D NG VÀ HOÀN THI N H TH NG AN SINH XÃ H I
I
V I NÔNG DÂN VI T NAM NH NG NĂM T I. ....................................................144
3.3. GI I PHÁP PHÁT TRI N H TH NG AN SINH XÃ H I
I V I NÔNG DÂN
VI T NAM NH NG NĂM T I ...............................................................................173

K T LU N CHƯƠNG 3.........................................................................................187

K T LU N VÀ KI N NGH ..................................................................................188
DANH M C CÔNG TRÌNH C A TÁC GI ..........................................................190
TÀI LI U THAM KH O .......................................................................................191
PH L C ...................................................................................................................199


iii

DANH M C CÁC CH

KH&CN: Khoa h c và Công ngh

ADB: Ngân hàng Phát tri n Châu Á

KTTT: Kinh t th trư ng

ASXH: An sinh xã h i

MTQG: M c tiêu qu c gia

BHTN: B o hi m th t nghi p
BHYT & BHXH: B o hi m y t và b o
hi m xã h i
BHYTBBNN: B o hi m y t b t bu c
ngư i nghèo
L TBXH: Lao

ng Thương binh và Xã h i

NN&PTNT: Nông nghi p và Phát tri n

nơng thơn
BTC: B Tài chính
BYT: B Y t
CHLB

c: C ng hòa liên bang

CHNL: Chi m h u nô l
CNXH: Ch nghĩa xã h i
CSHT: Cơ s h t ng
CXNT: Công xã nguyên thu
DNNN: Doanh nghi p nhà nư c
DVXHCB: D ch v xã h i cơ b n

VI T T T

c

NDT: Nhân dân t
NSNN: Ngân sách Nhà nư c
NS&VSMT: Nư c s ch và v sinh môi trư ng
NXB: Nhà xu t b n
PCT: Phi chính th c
PT Askes: B o hi m y t cho công ch c
viên ch c, ngư i ngh hưu c u chi n binh
và thân nhân
PT Jamsostek: An sinh xã h i cho ngư i
lao ng
PT Jasa Rahaja: B o hi m tai n n giao thông
PT Taspen: BHXH dành cho cơng ch c

viên ch c
TECHC : Tr em có hồn c nh

c bi t

TGBHYTTN: S ngư i tham gia
TGLVNT: Th i gian làm vi c trong khu
v c nông thôn

ESCAP: y ban Kinh t - Xã h i khu v c TG X: Tr giúp t xu t
châu Á - Thái Bình Dương
TGTX: Tr giúp thư ng xuyên
GDP: T ng s n ph m qu c n i
TGXH: Tr giúp xã h i
HG : H gia ình
TLHGN: T l h gi m nghèo
HTX: H p tác xã
TNND: Thu nh p ngư i nông dân
HSSV: H c sinh sinh viên
TNNND: Thu nh p h nông dân
ILO: T ch c lao ng qu c t
WHO: T ch c y t th gi i
IPP: Chương trình B o hi m cá nhân
X GN: Xóa ói gi m nghèo
KCB: Khám ch a b nh
UNDP: Chương trình phát tri n liên h p qu c
KCN: Khu công nghi p
Ư XH: Ưu ãi xã h i
KCX: Khu ch xu t

iv

DANH M C CÁC B NG
B ng 1.1: Phân bi t gi a ASXH và h th ng ASXH........................................................ 10
B ng 1.2: So sánh BHYT thu c BHXH và BHYT kinh doanh......................................... 31
B ng 1.3: B o hi m hưu trí và b o hi m tu i già cho nông dân

c ................................ 48

B ng 1.4: M c ph i chi phí và tài tr c a b o hi m tai n n nông nghi p.......................... 49
B ng 1.5: Mơ hình h th ng an sinh xã h i c a ESCAP................................................... 66
B ng 2.1: T ng h p s ngư i tham gia BHYT t nguy n ................................................ 81
B ng 2.2: So sánh BHXH nông dân Ngh An v i BHXH t nguy n qu c gia năm 2008.......... 84
B ng 2.3: T l h gia ình nơng thơn có nhà tiêu h p v sinh theo khu v c (năm 2005) .......... 99
B ng 2.4: S lư ng và cơ c u h nông thôn phân theo vùng (năm 2006) ....................... 103
B ng 2.5: Chi tiêu bình quân cho cu c s ng c a HG nông dân trong năm................... 108
B ng 2.6: Tham gia BHXH 2003- 2005 c a khu v c nông thôn..................................... 111
B ng 2.7: S h c sinh b h c

b c ti u h c

Vi t Nam giai o n 2003 – 2007............ 114

B ng 2.8: T l suy dinh dư ng và t su t ch tr em dư i 1 tu i Vi t Nam (năm 2004)...... 115
B ng 2.9: T ng h p thu, chi c a BHYT TN c a Vi t Nam giai o n 2000-2006 ........... 118
B ng 2.10: S lư ng và t l c a NSNN chi cho các chương trình ASXH

i v i khu

v c nông thôn giai o n 2000 - 2007 (t VN )............................................ 123
B ng 2.11: Giá

u vào c a m t s m t hàng thi t y u cho s n xu t c a ngư i nông dân .... 126

B ng 2.12: T l h gia ình ngồi khu v c chính th c ư c h tr tài chính t các t
ch c, cá nhân trong và ngoài nư c ............................................................... 127
B ng 2.13: Thu nh p bình quân 1 nhân kh u (năm 2007) ............................................. 128
B ng 3.1: Kh năng óng góp và nhu c u h tr t Nhà nư c cho lao

ng ngoài

khu v c chính th c khi tham gia BHXH....................................................... 137
B ng 3.2: Ma tr n SWOT (m t m nh, m t y u, cơ h i, thách th c) ............................... 138
B ng 3.3: Kh năng

ngư i dân ư c hư ng l i t h th ng an sinh xã h i

nông dân trong i u ki n kinh t th trư ng
B ng 3.4: Kh năng

ngư i dân ch

B ng 3.5: Ph n tham gia ho t
B ng 3.6: Tăng

u tư cho lao

iv i

Vi t Nam hi n nay ................. 139

ng tham gia vào h th ng ASXH nông dân ..... 141

ng vi c làm t t o trong nông nghi p ....................... 152
ng và chuy n

i ngành ngh

khu v c nông thôn

s t o i u ki n tăng thu nh p cho các h gia ình nông dân ........................ 163
B ng 3.7: M c tiêu dn sinh xã h i

i v i nông dân giai o n 2011 - 2015.................... 164


v

B ng 3.8: M c tiêu an sinh xã h i

i v i nông dân giai o n 2015 - 2020.................... 165

B ng 3.9: M c h tr Nhà nư c cho vi c th c hi n BHYT toàn dân và m r ng
m ng lư i bao ph c a BHXH t nguy n

n 40% lao

ng nông nghi p.... 176

B ng 3.10: D báo chi NSNN cho vi c mua th BHYT phát cho các
di n tham gia b

i tư ng thu c

ng vào h th ng BHYT và BHXH .................................. 177

B ng 3.11: D báo chi NSNN cho các

i tư ng nông dân thu c di n tr giúp c a h

th ng ASXH giai o n 2011-2020 ............................................................... 179
B ng 3.12: Ư c tính t ng kinh phí th c hi n ASXH

i v i ngư i nông dân Vi t

Nam giai o n 2011 – 2020.......................................................................... 180


vi

DANH M C CÁC HÌNH V
Hình 1.1: S phát tri n c a xã h i và v n
Hình 1.2: Vòng

an sinh xã h i qua các giai o n....................7

i và nh ng r i ro trong cu c s ng c a con ngư i...................................8

Hình 1.3: S d ng ngu n v n

i phó v i nh ng

t bi n v s c kh e c a

con ngư i............................................................................................. 9
Hình 1.4: Nh ng hình th c và h th ng qu n lý s tham gia vào h th ng an sinh xã
h i

i v i nông dân trong i u ki n kinh t th trư ng .................................. 27

Hình 1.5: Nghèo là nguyên nhân sâu xa c a ói............................................................... 36
Hình 1.6. M i quan h gi a nghèo ói, th t nghi p, tách bi t xã h i và ASXH ................ 36
Hình 2.1: Phân b ngư i tàn t t là nông dân s ng

8 vùng lãnh th Vi t Nam

(năm 2006)......................................................................................... 88
Hình 2.2: S

i tư ng ư c hư ng tr c p thư ng xuyên (2000-2008)........................... 89

Hình 2.3: Tình hình thi t h i do bão l t, h n hán (2000 – 2007)....................................... 90
Hình 2.4: Ngu n l c tr giúp n n nhân b thiên tai giai o n 2000-2007.......................... 92
Hình 2.5: T l gi m h nghèo c a Vi t Nam theo chu n nghèo qu c t .......................... 94
Hình 2.6: S lư ng và t l các xã có trư ng h c ph thông trên c nư c (năm 2006)...... 95
Hình 2.7: S xã có tr m y t và cơ s khám ch a b nh tư nhân trên c nư c
(năm 2006)......................................................................................... 96
Hình 2.8: S xã có cơng trình c p nư c sinh ho t t p trung và th c hi n các ho t
ng v v sinh môi trư ng trên c nư c năm 2006........................................ 98

Hình 2.9: S phát tri n c a h th ng DVXHCB
Hình 2.10: Cơ c u chuy n d ch lao

nông thôn Vi t Nam (năm 2006) ...... 102

ng khu v c nông thôn t nông, lâm nghi p,

th y s n sang d ch v ................................................................................... 104
Hình 2.12: Thu nh p và chi tiêu bình quân hàng tháng c a ngư i nông dân Vi t Nam
trong giai o n 1999 - 2007.......................................................................... 106
Hình 2.13: Giá tr trung bình s n lư ng nơng lâm ngư nghi p giai o n 1992 - 2005 ..... 107
Hình 2.15: T l ngư i nghèo ư c nh n th BHYT b t bu c giai o n 2001 - 2006..... 109
Hình 2.17: Th c tr ng tr c p xã h i c ng
Hình 2.18: T l h nghèo

ng giai o n 2000 -2007 ......................... 112

Vi t Nam giai o n 1998 - 2007. ...................................... 113

Hình 2.19: T l h nghèo c a ngư i kinh và ngư i dân t c thi u s trong t ng s h
nghèo

Vi t Nam giai o n 1992 - 2005 ..................................................... 113


vii

Hình 2.20: T l lư t i u tr ngo i trú ư c ti p xúc v i bác sĩ

nơng thơn

năm 2002 ......................................................................................... 115
Hình 2.21: K t qu c p nư c s ch cho khu v c nông thơn tính theo vùng (năm 2005) ... 116
Hình 2.22: Các hình th c tham gia vào h th ng an sinh xã h i

i v i nông dân

Vi t Nam ..................................................................................................... 120
Hình 2.23: S l a ch n cách s ng khi v già c a ngư i lao
Hình 2.24: Các i u ki n

ngư i nông dân tham gia vào h th ng an sinh xã h i

qu c gia nói chung và an sinh xã h i
Hình 2.25: T l lao

ng (%) ............................ 121

ng chưa qua ào t o

i v i nơng dân nói riêng .................. 124

8 vùng c a Vi t Nam năm 2004.............. 125

Hình 2.26: T l thơn b n có bác sĩ................................................................................ 132
Hình 3.1: Mơ hình an sinh xã h i

i v i nơng dân Vi t Nam c a tác gi ...................... 146

Hình 3.2: Cơ ch , chính sách v BHYT & BHXH t nguy n nh m v n

ng nông

dân Vi t Nam tích c c tham gia giai o n t i ............................................... 150
Hình 3.3: Mơ hình phương hư ng xây d ng lu t pháp, cơ ch , chính sách giúp ngư i
nơng dân có th hịa nh p t t hơn vào h th ng ASXH

i v i nông dân

Vi t Nam trong th i gian t i......................................................................... 167
Hình 3.4: Mơ hình t o vi c làm
trong

tu i lao

tăng thu nh p t

ó khuy n khích ngư i nơng dân

ng tham gia t t vào h th ng an sinh xã h i

iv i

nơng dân ...................................................................................................... 169
Hình 3.5: Mơ hình tăng thu nh p

nh ng ngư i ngồi

có th tham gia t t vào h th ng an sinh xã h i
Hình 3.6: H tr h c t p và

tu i lao

ng

nông thôn

i v i nông dân ................. 171

nh hư ng ngh nghi p trong tương lai cho tr em khu

v c nơng thơn .............................................................................................. 172
Hình 3.7: Nâng cao năng l c nh n th c c a cán b và ngư i nông dân trong vi c th c
thi chính sách an sinh xã h i
Hình 3.8: Chi NSNN

i v i nông dân Vi t Nam giai o n t i.............. 174

i v i chương trình ASXH

i v i nông dân. ............................. 175


1

M
1. Tính c p thi t c a

U

tài lu n án

t nư c ta ang xây d ng n n kinh t th trư ng
nghĩa. S phát tri n kinh t th trư ng ã mang l i cho

nh hư ng xã h i ch

t nư c nh ng bi n

i sâu

s c v kinh t - xã h i. Kinh t tăng trư ng nhanh, cơ c u kinh t chuy n d ch theo
hư ng ti n b , thu nh p bình quân c a ngư i lao

ng ngày càng cao,

i s ng kinh

t và xã h i c a nhân dân có s c i thi n rõ r t.
Bên c nh nh ng thành công ó, nư c ta ang ph i
khăn v lĩnh v c xã h i.
s ng

i m t v i nh ng khó

c bi t, là m t nư c nơng nghi p v i g n 80% dân cư

khu v c nông thôn, nhưng

n nay, nông thôn nư c ta v n cịn nghèo, nơng

dân v n cịn kh và nơng nghi p v n cịn r t r i ro. Tình tr ng th t nghi p, thi u
cơng ăn vi c làm c a ngư i lao
ngư i lao

ng còn khá ph bi n, kho ng cách thu nh p gi a

ng, gi a các vùng v n chưa ư c thu h p, tình tr ng ói nghèo và tái

nghèo v n chưa ư c gi i quy t m t cách b n v ng, phân hoá xã h i ngày càng
ph c t p. An sinh xã h i
Nh ng năm qua,

i v i ngư i nơng dân, do ó, cịn nhi u khó khăn.
ng và Nhà nư c ta ã có nhi u ch trương chính sách

gi i quy t nh ng khó khăn trên, song ây v n là v n
xã h i

i v i nông dân là v n

ph c t p, trong ó an sinh

b c xúc nh t. M u ch t c a v n

ngư i nơng dân có thu nh p r t th p,

là

ch ,

i s ng hi n t i r t khó khăn. Chính i u ó

làm cho h d b t n thương khi có nh ng bi n

i trong cu c s ng như m au,

b nh t t, thiên tai bão l t,...x y ra. Và h u qu là h l i lâm vào c nh ói nghèo.
Do

c i m l ch s , các làng xã Vi t Nam có truy n th ng tình làng nghĩa

xóm sâu b n. Chính truy n th ng ó ã hình thành m t cách t nhiên các hình th c
an sinh xã h i truy n th ng. “Tình làng nghĩa xóm”, “ Có nhau khi t t l a, t i èn”,
“Tr c y cha, già c y con”,... v n là truy n th ng văn hoá cũng

ng th i là nh ng

hình th c th c hi n an sinh xã h i trong nông thôn hàng ngàn

i nay

nư c ta.

Song trư c s phát tri n c a kinh t th trư ng, m t m t, trong nơng thơn ã xu t
hi n m t s hình th c m i v an sinh xã h i, m t khác, nh ng hình th c an sinh xã
h i truy n th ng cũng ang có s bi n

i.

2

Có nhi u quan ni m khác nhau v s phát tri n các hình th c an sinh xã h i.
Có quan ni m cho r ng, nh ng hình th c an sinh xã h i truy n th ng s d n d n b
thay th b ng các hình th c hi n

i. V y các hình th c an sinh xã h i truy n th ng

s t n t i và phát tri n ra sao trong b i c nh xu t hi n nh ng hình th c an sinh xã
h i hi n

i? Nh ng hình th c hi n

i có th thay th các hình th c truy n th ng

c a an sinh xã h i trong nông thôn hay khơng? N u có, thì m c

thay th s như

th nào? V i tình tr ng thu nh p th p như hi n nay, Vi t Nam có th xây d ng ư c
các chính sách an sinh xã h i hi n
hay khơng? N u có thì i u ki n nào

i cho nông dân như các nư c phát tri n ư c
th c hi n ư c?

ó là nh ng v n

ang

t ra ịi h i ph i có s nghiên c u trong quá trình xây d ng và hồn thi n h
th ng an sinh xã h i cho cho ngư i nông dân nư c ta. Xu t phát t
An sinh xã h i

ch n v n

Vi t Nam làm

ó, tác gi l a

i v i nông dân trong i u ki n kinh t th trư ng

tài nghiên c u cho lu n án ti n s .

2. T ng quan các cơng trình nghiên c u có liên quan
Do u c u c a n n kinh t th trư ng, v n
h c

ASXH ã ư c nhi u nhà kinh t

các nư c trên th gi i nghiên c u m t cách cơ b n, trong ó

nư c XHCN cũ (như Liên Xơ, C ng hồ dân ch
bang

c, Th

c bi t là các các

c), M , EU (Anh, C ng hoà liên

i n), Nh t b n và m t s nư c ang phát tri n khác. Trong các vi n

nghiên c u, các trư ng

ih c

các nư c, v n

ASXH ã ư c xu t b n thành nhi u

giáo trình, nhi u sách chuyên kh o, nhi u bài báo công b trên các t p chí chuyên ngành.
nhi u nư c trên th gi i ã xây d ng nh ng t ch c nh m th c hi n chính sách
ASXH, ho t

ng v i mơ hình, chương trình và ngun t c khác nhau.

nư c ta, nh ng năm
quan

nv n

u c a q trình

ASXH, trong ó tr c ti p là

04.05: “Lu n c khoa h c cho vi c

i m i, có m t s nghiên c u liên

tài c p nhà nư c mang mã s KX

i m i và hồn thi n các chính sách b o

m

xã h i trong i u ki n n n kinh t hàng hoá nhi u thành ph n theo

nh hư ng xã

h i ch nghĩa

xã h i, thu c

B Lao
c a

Vi t Nam”, do vi n Khoa h c lao

ng và các v n

ng - Thương binh và Xã h i, cơ quan ch trì

tài ã

c p

n m t cách khá h th ng v n

b o

tài. K t qu nghiên c u
m xã h i như: ã làm


3

rõ khái ni m v b o

m xã h i; m i quan h gi a b o

m xã h i v i các chính

sách xã h i, v trí, vai trò và s c n thi t khách quan c a b o

m xã h i trong n n

kinh t th trư ng, kh ng

n

nh b o

l c cho phát tri n kinh t xã h i.
c u thành quan tr ng c a b o

m xã h i v a là nhân t

nh, v a là

ng

tài ã nghiên c u khá công phu v các b ph n
m xã h i là B o hi m xã h i, Tr giúp xã h i, ưu

ãi xã h i; ã ánh giá th c tr ng c a các b ph n c u thành này, ch ra nh ng
thành t u, h n ch c a nó và ch ra quan i m, phương hư ng và gi i pháp phát
tri n trong tương lai c a h th ng b o

m xã h i

nư c ta.

Trong nh ng năm g n ây, nhi u bài vi t, cơng trình nghiên c u v nh ng v n
có liên quan

n chính sách ASXH. Có th nêu lên m t s cơng trình c a các tác

gi như sau: Mai Ng c Cư ng, Chính sách xã h i nông thôn: kinh nghi m CHLB
c và th c ti n Vi t Nam. NXB lý lu n chính tr , Hà n i 2006; V n
hi m xã h i. Chương VIII. Sách Kinh t th trư ng

nh hư ng XHCN

im ib o
Vi t Nam

c a Mai Ng c Cư ng (2001); Nguy n H i H u, Phát tri n h th ng an sinh xã h i
phù h p v i b i c nh n n kinh t th trư ng
8.

ánh giá 20 năm

nh hư ng xã h i ch nghĩa. Chuyên

i m i Vi n khoa h c xã h i vi t Nam (2006); Patricia Justino,

Khuôn kh xây d ng t ng th qu c gia v an sinh xã h i
Văn H ng Nghiên c u m r ng

Vi t Nam (UNDP); Bùi

i tư ng tham gia BHXH

t o vi c làm và thu nh p, c p B năm 2002; Nguy n Văn
th t nghi p

Vi t nam trong n n kinh t th trư ng

i v i ngư i lao

nh T ch c b o hi m

tài c p B năm 2000; Nguy n

Ti p, Các gi i pháp nh m th c hi n xã h i hố cơng tác tr giúp xã h i,
B

năm 2002;

xã h i

ng C nh Khanh. V n

Vi t nam

ng t

tài c p

tr giúp xã h i trong chính sách b o

m

tài KX. 04. 05 (năm 1994)

Các nghiên c u trên tuy ã góp ph n cung c p cơ s khoa h c cho vi c xây
d ng và hoàn thi n h th ng ASXH nói chung
nhiên, vi c nghiên c u h th ng, chính sách ASXH
th ng

nư c ta nh ng năm qua. Tuy
i v i nông dân như là m t h

c l p v n còn chưa ư c gi i quy t

3. M c tiêu lu n án
3.1. Làm rõ nh ng n i dung lý lu n v h th ng ASXH

i v i nông dân trên cơ

s nghiên c u lý thuy t và kinh nghi m c a m t s nư c trên th gi i.


4

3.2. Phân tích th c tr ng h th ng ASXH

i v i nông dân nư c ta t khi

chuy n sang n n kinh t th trư ng, ch ra nh ng thành t u, h n ch và nh ng v n
t ra

i v i vi c xây d ng h th ng ASXH h i
3.3.

ASXH

i v i nông dân nư c ta hi n nay.

xu t phương hư ng, gi i pháp xây d ng và hoàn thi n h th ng

i v i nông dân

nư c ta nh ng năm t i.

4. Phương pháp nghiên c u
Tác gi lu n án áp d ng phương pháp i u tra, ph ng v n tr c ti p
tài li u, s li u v th c tr ng h th ng An sinh xã h i

thu th p

i v i nông dân Vi t Nam qua

các th i kỳ; s d ng phương pháp tư duy logic, t ng h p, quy n p, di n gi i trong quá
trình nghiên c u v h th ng an sinh xã h i

i v i nông dân Vi t Nam.

ng th i k t h p v i s d ng các tài li u i u tra, kh o sát, thu th p s li u
th ng kê và phân tích... c a các
b v v n

có liên quan

th ng ASXH

tài, d án, các cơng trình nghiên c u ã ư c công
xu t các gi i pháp cho vi c hoàn thi n và phát tri n h

i v i nông dân nư c ta trong nh ng năm s p t i.

Trong quá trình th c hi n, lu n án s d ng ki n th c kinh t lư ng
hi u qu các vi c th c thi các chương trình an sinh xã h i

ánh giá

i v i nông dân Vi t Nam

th i gian qua.

5.

i tư ng và ph m vi nghiên c u
i tư ng nghiên c u c a lu n án là h th ng an sinh xã h i
Song an sinh xã h i

i v i nông dân là v n

truy n th ng và ASXH hi n

i v i nông dân.

khá r ng, bao g m ASXH

i. Trong ph m vi lu n án này, tác gi ch y u

các nhân t , các i u ki n xây d ng và hoàn thi n h th ng ASXH hi n
nông dân (g i t t là h th ng ASXH

c p
i

n

iv i

i v i nông dân).

6. Ý nghĩa khoa h c và nh ng óng góp c a

tài

6.1. Lu n án góp ph n làm sáng t cơ s lý lu n và th c ti n c a vi c xây d ng và
hoàn thi n h th ng ASXH

i v i nông dân trong i u ki n kinh t th trư ng

6.2. T ng k t kinh nghi m v xây d ng và hồn thi n h th ng ASXH
nơng dân

iv i

m t s nư c trên th gi i, rút ra nh ng kinh nghi m có th v n d ng vào

vi c xây d ng h th ng ASXH

i v i nông dân nư c ta.


5

6.3. Khái quát th c tr ng h th ng ASXH

nư c ta hi n nay, ch ra nh ng

thành t u, h n ch và nguyên nhân h n ch c a h th ng ASXH hi n hành

iv i

nông dân.

6.4. S d ng ma tr n SWOT làm rõ nh ng thu n l i, khó khăn, cơ h i và thách
th c trên cơ s
th ng ASXH

ó,

xu t vi c l a ch n các phương án xây d ng và hoàn thi n h

i v i nông dân nư c ta nh ng năm t i

6.5. Khuy n ngh các gi i pháp xây d ng và hồn thi n h th ng ASXH
nơng dân

m b o cho tính kh thi c a các phương án chính sách ã

iv i

xu t.

7. K t c u lu n án
Ngoài ph n m

u, k t lu n, danh m c tài li u tham kh o, lu n án g m

ba chương:
Chương I: Cơ s lý lu n v h th ng an sinh xã h i

i v i nông dân trong i u

ki n phát tri n kinh t th trư ng.

Chương II:

ánh giá th c tr ng h th ng an sinh xã h i

i v i nông dân

Vi t Nam.
Chương III: Phương hư ng, gi i pháp xây d ng và hoàn thi n h th ng an sinh
xã h i

i v i nông dân Vi t Nam nh ng năm t i.


6

CHƯƠNG I
CƠ S LÝ LU N V H TH NG AN SINH XÃ H I

IV I

NÔNG DÂN TRONG I U KI N PHÁT TRI N KINH T TH TRƯ NG

1.1. AN SINH XÃ H I

I V I NÔNG DÂN TRONG I U KI N KINH T TH

TRƯ NG: B N CH T VÀ VAI TRÒ
1.1.1. Kinh t th trư ng và nh ng yêu c u

t ra cho h th ng an sinh xã h i

i

v i nông dân trong i u ki n kinh t th trư ng
Xã h i loài ngư i ã tr i qua 5 giai o n phát tri n, t công xã nguyên th y
(CXNT) t i chi m h u nô l (CHNL), phong ki n (PK) r i

n ch nghĩa tư b n

(CNTB) và xã h i ch nghĩa (XHCN). Cùng v i s phát tri n c a xã h i, thì cũng
có s thay

i trong quan i m v an sinh xã h i (ASXH). T cu i th k XV v

trư c cũng như giai o n

u c a ch nghĩa tư b n, v n

ASXH còn r t phơi thai,

mang tính truy n th ng theo ki u Tình làng nghĩa xóm,… Vi c b o

m ASXH cho

các t ng l p dân cư t phía Nhà nư c là r t hãn h u. Tuy nhiên, t sau th chi n th
nh t, v n

ASXH ã ư c các qu c gia quan tâm và phát tri n, dù ó là các nư c

thu c kh i xã h i ch nghĩa hay nh ng nư c i theo con ư ng phát tri n c a n n

kinh t th trư ng.
Kinh t th trư ng ngồi nh ng ưu vi t v n có c a nó như thúc

y kinh t

tăng trư ng, t o i u ki n cho ngư i tiêu dùng có i u ki n ti p c n v i nh ng hàng
hóa và d ch v m t cách t t nh t và ư c ánh giá là: “kinh t th trư ng có ch
ng khơng th thay th

ư c; nó, ã, ang và s có s c s ng m nh m , ch vì m t

lý do th t ơn gi n: nó là phương ti n t ch c nh ng liên h c a
m t cơ b n c a

i s ng kinh t -

i s ng xã h i- m t cách có hi u qu nh t” [18. tr.]. Tuy nhiên, n n

kinh t th trư ng cũng còn nh ng y u i m mà cho
th tìm ra nh ng bi n pháp và chính sách h u hi u
này như: phân hóa giàu nghèo, b t bình

n nay con ngư i v n chưa
gi i quy t tri t

nh ng v n

ng, ô nhi m môi trư ng, kh ng ho ng,

l m phát... Nh ng bi n pháp và chính sách mà các chính ph

t ư c

n th i


7

i m hi n nay ch là tìm cách gi m b t nh ng r i ro v kinh t và xã h i mà m t trái
c a n n kinh t th trư ng em l i cho ngư i dân. M t trong nh ng bi n pháp h u
hi u nh t mà chính ph

các nư c phát tri n ưa ra

i phó v i nh ng r i ro v

kinh t cho công dân c a h là h th ng ASXH.

B o hi m y t
B o hi m xã h i
C u tr xã h i và
ưu ãi xã h i

KTTT
T do

KTTT hỗn hợp

Kinh tế
h ng hóa

Kế hoạch hóa tập trung
Kinh t
hng hóa
gi n ơn

Kinh tÕ
tù nhiªn

B o hi m xã h i (hưu trí, m
au, thai s n, tai n n lao ng
và b nh ngh nghi p, t tu t)
C u tr xã h i và ưu ãi xã
h i

Hình 1.1: S phát tri n c a xã h i và v n

an sinh xã h i qua các giai o n

Ngu n: Tác gi t thi t k t các tài li u [1], [18], [34], [79]
Nhìn chung, m i con ngư i t lúc sinh ra
c a cu c

i.

n khi m t s tr i qua ba giai o n

u tiên là khi h sinh ra, sau ó h l n lên - trư ng thành r i già và

ch t. Như v y xã h i nhìn chung s có ba th h :

• Th h th nh t - ch nhân tương lai c a
• Th h th hai - ch nhân th c c a
• Th h th ba ng (h

t nư c: Tr em

t nư c: Ngư i trong

tu i lao

i tư ng ư c hư ng th : Nh ng ngư i ngoài

ng
tu i lao

ã c ng hi n s c l c c a mình cho xã h i và gi c n ư c ngh

ngơi và ư c xã h i

n áp)


8

Như v y, tr em và ngư i già là nh ng ngư i h u như không tham gia vào
các ho t

ng kinh t . Nh ng ngư i làm ra s n ph m

y u là nh ng ngư i trong

tu i lao

ni gia ình và xã h i ch

ng. Tuy nhiên, trong cu c s ng r i ro có th

x y ra v i b t kỳ ngư i nào không phân bi t l a tu i, gi i tính hay
ro x y ra, gia ình c a nh ng n n nhân s ph i
t và v n

a v ... Khi r i

i m t v i nh ng khó khăn v kinh

này l i è n ng lên vai nh ng ngư i trong

thi u nh ng khó khăn và r i ro v kinh t cho nh ng lao

tu i lao

ng.

gi m

ng ngồi khu v c chính

th c, nhà nư c ã khuy n khích h tham gia vào h th ng BHYT & BHXH t
nguy n. Còn
c ng

i v i nh ng

i tư ng khó khăn, y u th v kinh t thì chính ph và

ng s th c hi n nghĩa v xã h i.

Gánh n ng
kinh t

Tr giúp c a nhà nư c, c ng
ng
và xã h i n u khơng cịn cha m

è n ng lên
nh ng ngư i
trong
tu i
lao
ng
(Tr c y cha,
già c y con)

R i ro kinh t
trong cu c s ng
con ngư i

N

Nam

•Thiên nhiên gây
ra:bão l t, h n hán...
•Xã h i gây ra: Tr m
c p, tai n n giao
thơng…
•Con ngư i g p ph i:
m au, b nh t t..
•Kinh t
gây ra:
kh ng ho ng, l m
phát, th t nghi p…

Tr giúp c a nhà nư c, c ng
ng
và xã h i n u h s ng
c thân

Hình 1.2: Vịng

i và nh ng r i ro trong cu c s ng c a con ngư i

Ngu n: Tác gi t thi t k d a trên các tài li u: [42], [43], [75]
i v i nh ng ngư i s ng
ti p c n m t cách tho
ho t
s tác

khu v c nông thơn và làm nơng nghi p thì vi c

áng t i h th ng an sinh xã h i là

c bi t c n thi t. B i

ng s n xu t nông nghi p ph thu c ch y u vào i u ki n thiên nhiên; ít ch u
ng c a khoa h c công ngh so v i các khu v c khác. Thu nh p c a ngư i

nơng dân, do ó, thư ng th p hơn so v i nh ng ngư i làm vi c

nh ng ngành ngh


9

khác. Ngu n thu nh p th p làm cho tích lũy c a các h gia ình nơng dân không
cao, kh năng ch

ng tham gia vào h th ng an sinh xã h i h n ch . Khi chưa

ư c ti p c n m t cách tho
b

áng t i h th ng an sinh xã h i và gia ình có ngư i

m n ng, hồn c nh kinh t c a nh ng gia ình này s tr nên khó khăn.

ch a

tr b nh t t, nh ng gia ình nơng dân này ph i bán tài s n, i vay mư n ho c i làm
th, th m chí nhi u gia ình bu c ph i cho con thôi h c.

c c

n s phân b lao

x u

i u này nh hư ng tiêu

n tình tr ng nghèo và tái nghèo c a ngư i nông dân.

V nt

V n con ngư i

nhiên
t, nư c,
r ng...

ng và thu nh p c a gia ình h trong tương lai, nh hư ng

Lao

ng, ngư i ăn theo,

s c kh e, k năng...

V n xã h i

V n tài chính

V n v t ch t

B n bè, ngư i thân,

Thu nh p b ng ti n, ti t

Công c , thi t

m ng lư i xã h i ...

ki m, v t nuôi gia súc...

b => phương
ti n giao thông

Vay ti n ho c
vay lương th c

S n xu t và
thu nh p
tính b ng
lư ng b
gi m

CĨ NGƯ I
TRONG NHÀ
B M HO C
M T LAO
NG CHÍNH
Bu c tr

em ph i
thôi h c

Bán i tài s n s n c a gia ình
xu t (gia súc)
Ph i

S tr giúp kh n
c p c a c ng ng
CHI PHÍ CH A
TR TR C TI P
HO C GIÁN
TI P (chi phí y
t , ăn u ng, i l i
và th i gian)

M i liên h và s
h c h i b gi m sút

hoãn
vi c c i
thi n i
s ng v t
ch t

Thay i trong phân
b l i lao ng trong
h gia ình (các quy t
nh vè

u tư, tr ng tr t)

Hình 1.3: S d ng ngu n v n

i phó v i nh ng

t bi n v s c kh e c a con ngư i

Ngu n: [5]
các qu c gia ang phát tri n, l c lư ng lao
nông nghi p tương

i cao, kho ng 60% s ngư i lao

ngư i này thư ng th p và không n
cao

i v i nh ng

ng làm vi c trong lĩnh v c
ng. Thu nh p c a nh ng

nh; t l ngư i nghèo và tái nghèo v n còn

i tư ng này. Ngồi ra, ngư i nơng dân, lao

ng nơng nghi p


10

thư ng xuyên ph i
nh ng v n

v

i m t v i nh ng r i ro trong kinh t ,

c bi t m i khi h g p

au m, b nh t t, thiên tai, bão l t... Khó khăn v kinh t ti m n

nh ng r i ro v văn hố và chính tr , n u nh ng v n

này không ư c gi i quy t

h p lý thì qu c gia ó s g p r t nhi u khó khăn trong vi c phát tri n kinh t và n
nh xã h i. M t h th ng

ng b các chính sách kinh t - xã h i, trong ó có vi c

xây d ng và hoàn thi n h th ng an sinh xã h i

i v i nông dân

các nư c ang

phát tri n là vi c c n thi t.
1.1.2. B n ch t c a an sinh xã h i

i v i nông dân

1.1.2.1. Khái ni m an sinh xã h i và các thành ph n c a h th ng an sinh xã h i
An sinh xã h i theo quan ni m c a T ch c Lao

ng Th gi i (ILO)

An sinh xã h i là m t s b o v mà xã h i cung c p cho các thành viên c a
mình thông qua m t s bi n pháp ư c áp d ng r ng rãi

ương

u v i nh ng

khó khăn, các cú s c v kinh t và xã h i làm m t ho c suy gi m nghiêm tr ng thu
nh p do m au, thai s n, thương t t do lao

ng, m t s c lao

ng ho c t vong.

Cung c p chăm sóc y t và tr c p cho các gia ình n n nhân có tr em [75. tr.15].
B ng 1.1 Phân bi t gi a ASXH và h th ng ASXH

An sinh xã h i

H th ng an sinh xã h i

S b o v c a xã h i i
v i nh ng ngư i g p r i

ro v kinh t trong
i

Các chương trình, chính sách mà nhà
nư c, c ng ng và xã h i ti n hành
giúp
ngư i dân thoát nghèo và

s ng xã h i

gi m thi u nh ng r i ro v kinh t

Ngu n: Tác gi t thi t k d a trên các tài li u: [29], [43], [46]
Trong thành ph n phát tri n h th ng an sinh xã h i, WorldBank
n3v n
i.

c p

là:
Gi m thi u các tác

ng xã h i t i ngư i nghèo trong quá trình c i cách,

i m i thông báo r ng rãi nh ng thay
thay
hi n ch

i ho t

ng s n xu t kinh doanh;

i v chính sách

m b o an tồn vi c làm, th c

b o hi m th t nghi p (BHTN), ào t o l i lao

c i thi n i u ki n làm vi c;

nông dân
ng dôi dư,


11

ii.

Xây d ng gi i pháp tr giúp xã h i

t xu t h u hi u

i v i ngư i

nghèo, ngư i d b t n thương khi g p r i ro thiên tai, tai n n, m r ng h
th ng an sinh xã h i chính th c (BHXH, b o hi m y t ,...) và khuy n
khích phát tri n m ng lư i an sinh xã h i t

nguy n (b o hi m h c

ư ng, b o hi m mùa màng, d ch b nh,...);
iii.

C ng c vai trò c a cơng ồn các c p

b o v quy n l i và i u ki n

làm vi c c a công nhân trong n n kinh t th trư ng. Như v y, theo cách
ti p c n này thì an sinh xã h i trong khu v c làm công ăn lương
doanh nghi p
ng cũng là v n

các

b o v quy n l i và i u ki n làm vi c c a ngư i lao
r t quan tr ng.

Các tài li u nghiên c u c a Hoa Kỳ hi u ph m vi c a h th ng ASXH r ng
hơn, bao g m các thành viên trong xã h i, ngu n qu

ư c h tr t ngân sách nhà

nư c. Tuy nhiên, trong h th ng ASXH c a Hoa Kỳ không bao g m b o hi m y t .
B o hi m y t là h th ng b o hi m tư nhân, nhưng l i mang tính b t bu c
i b ph n dân cư. Nhà nư c có hai chương trình
cho hai
nhóm

iv i

c bi t v chăm sóc y t dành

i tư ng: y t dành cho ngư i già và y t dành cho ngư i tàn t t. ây là hai
i tư ng ư c coi là khơng có kh năng t ch v tài chính nên ư c Nhà

nư c bao c p chăm sóc s c kho .
Theo khái ni m chung Hoa Kỳ, ASXH là nh ng chương trình cơng c ng cung
c p thu nh p và d ch v cho các cá nhân trong nh ng trư ng h p: ngh hưu, m au,
m t kh năng lao

ng, ch t hay th t nghi p [34]. Có th nói, khái ni m an sinh xã h i

bao g m các chính sách nh m kh c ph c r i ro
sách b o hi m xã h i, b o hi m y t , các ch

i v i các

i tư ng xã h i như chính

tr giúp xã h i.

Theo Hi p h i an sinh xã h i th gi i, trong cu n sách xu t b n năm
2005 "Toward New Found Cofidence" (T m d ch: Tin tư ng hư ng t i nh ng
phát hi n m i) c a Hi p h i này thì ASXH ư c hi u như s k t ph i h p các
thành t (h p ph n) c a chính sách cơng, có th

i u ch nh áp ng nhu c u c a

nh ng ngư i công nhân và các công dân trong b i c nh toàn c u v i s thay

i

v kinh t , xã h i, nhân kh u h c chưa t ng x y ra [21]. Theo các phát hi n m i


12

này thì ASXH là các thành t c a h th ng chính sách cơng liên quan

ns b o

m an toàn cho t t các thành viên xã h i ch khơng ch có cơng nhân. Nh ng
v n

mà hi p h i an sinh qu c t quan tâm nhi u là chăm sóc s c kho thơng

qua b o hi m y t ; h th ng lương hưu và chăm sóc tu i già; phịng ch ng tai
n n lao

ng, b nh ngh nghi p; tr giúp xã h i.

Cái chung nh t c a các

nh nghĩa này là

u t p trung vào b o

m an toàn

cu c s ng c a m i ngư i dân, c a các thành viên xã h i, nh t là khi h b t n thương,

b suy gi m thu nh p, suy gi m m c s ng.
T i Vi t Nam, các nhà nghiên c u cũng có m t s cách ti p c n v ASXH
Th nh t: ASXH là s b o v c a xã h i

i v i các thành viên c a mình,

trư c h t là nh ng trư ng h p b gi m sút thu nh p áng k do g p nh ng r i ro như
m au, tai n n lao

ng, b nh ngh nghi p, tàn t t, m t vi c làm, m t ngư i nuôi

dư ng, ngh thai s n, v già cũng như các trư ng h p b thiên tai, ch h a.
xã h i cũng ưu ãi nh ng thành viên c a mình ã có nh ng hành

ng th i,

ng c ng hi n

c

bi t cho s nghi p cách m ng, xây d ng và b o v T qu c Vi t Nam [54. tr.13].
Theo nghĩa này, h th ng an sinh xã h i bao g m 3 nhóm quan h cơ b n:
(i) Nhóm các quan h b o hi m xã h i (BHXH): là t ng h p các quan h v
kinh t - xã h i hình thành trong lĩnh v c b o

m tr c p cho ngư i lao

trư ng h p h g p nh ng r i ro trong quá trình lao
sút ho c khi già y u khơng có kh năng lao

ng trong

ng khi n kh năng lao

ng gi m

ng. BHXH ư c ILO xác nh là tr c t

c a h th ng ASXH.
i tư ng hư ng BHXH ch y u là ngư i lao

ng làm công ăn lương thu c

các thành ph n kinh t khác nhau và nh ng ngư i ph c v trong l c lư ng vũ trang.
Hình th c BHXH thư ng có hai lo i, b o hi m t nguy n và b o hi m b t bu c. V i
hình th c b o hi m b t bu c thì m c óng góp và các ch

ư c hư ng quy

nh c

th trong văn b n pháp lu t. Cịn v i hình th c b o hi m t nguy n thì pháp lu t
cho ngư i tham gia b o hi m t l a ch n m c óng góp và ch

hư ng.

Ngu n tr c p BHXH là do các bên tham gia b o hi m óng góp, ch y u là ba
bên: ngư i lao

ng, ngư i s d ng lao

ng, và s h tr c a Nhà nư c. T s

óng


13

góp c a các bên tham gia b o hi m theo m t t lê quy nh mà hình thành nên qu b o
hi m xã h i. Qu BHXH là qu ti n t t p trung, do cơ quan ch c năng qu n lý th ng
nh t theo ch

tài chính, h ch tốn

c l p và ư c Nhà nư c ng h .

M c tr c p BHXH ch y u căn c vào m c
và qu b o hi m xã h i nhi u hay ít và m c

óng góp c a ngư i lao

ng

r i ro, thương t t c a ngư i lao

ng

nhi u hay ít. V cơ b n, m c hư ng b o hi m ư c quán tri t theo nguyên t c “phân
ph i theo lao

ng”. Tuy nhiên, trong m t s trư ng h p còn v n d ng c nguyên t c

tương tr “l y s
Ch

ơng bù s ít”.

hư ng và th i gian hư ng BHXH bao g m các ch

au, thai s n, tai n n lao

tr c p như m

ng, b nh ngh nghi p, hưu trí, t tu t và th t nghi p. Th i

gian hư ng tr c p thư ng n nh và lâu dài.
(ii) Nhóm các quan h tr giúp xã h i (TGXH): là t ng h p các hình th c và
bi n pháp khác nhau nh m tr giúp các

i tư ng thi t thòi, y u th ho c b h ng h t

trong cu c s ng mà b n thân h khơng có
Thơng qua s tr giúp mà t o cho h
ng, t

ó góp ph n

mb o n

kh năng t lo li u, gi i quy t ư c.

i u ki n t n t i và cơ h i hịa nh p v i c ng

nh và cơng b ng xã h i. Quan h tr giúp xã h i

là quan h hình thành gi a ngư i c u tr và ngư i ư c c u tr . Ngư i c u tr là
ngư i có trách nhi m ho c có kh năng c u tr .
nhân dân trong và ngoài nư c và c ng

ó có th là Nhà nư c, c ng

ng

ng qu c t . Ngư i ư c c u tr là nh ng

cá nhân, cơng dân th c s có nhu c u c u tr do ang ph i ương

u v i nh ng

hoàn c nh r i ro, b t h nh v kinh t .
i tư ng TGXH là cơng dân nói chung ang lâm vào hồn c nh khó khăn v
v t ch t và tinh th n.
lao

ó có th là ngư i có quan h lao

ng ho c khơng có quan h

ng, có th là ngư i già ho c tr em, ngư i tàn t t, ngư i lang thang, ngư i m c

các ch ng b nh xã h i...
TGXH ch y u bao g m hai hình th c: tr giúp thư ng xuyên và tr giúp
xu t. Tr giúp thư ng xuyên thư ng ư c áp d ng

i v i nh ng ngư i hồn tồn

khơng th t lo ư c cu c s ng trong m t kho ng th i gian dài, ho c trong su t c
cu c

i h . Tr giúp

t xu t thư ng áp d ng

t

i v i nh ng ngư i không may b


14

thiên tai, m t mùa, ho c nh ng bi n c b t thư ng mà khơng có ngu n sinh s ng
t c th i.
Ngu n TGXH ch y u t ngân sách nhà nư c ho c t các ngu n ng h c a
nhân dân và c ng

ng qu c t . Ngư i th hư ng khơng ph i óng góp b t kỳ m t

kho n nào vào qu c u tr .
M c hư ng tr c p và th i gian hư ng tr c p: m c tr c p ít hay nhi u, th i
gian hư ng tr c p ng n hay dài, nhanh hay ch m căn c ch y u vào m c

khó

khăn c a ngư i ư c c u tr và ngu n c u tr . Ngoài tr c p b ng ti n ngư i ta có th
tr giúp b ng hi n v t.
(iii) Nhóm các quan h ưu ãi xã h i (Ư XH): là s
th n

ãi ng v v t ch t, tinh

i v i nh ng ngư i có công v i nư c, v i dân, v i cách m ng nh m ghi nh n

nh ng công lao óng góp, hy sinh cao c c a h .
Quan h Ư XH hình thành gi a hai bên: ngư i ưu ãi và ngư i ư c ưu ãi.
Ngư i ưu ãi thư ng là Nhà nư c, ngư i
nhi m

n ơn áp nghĩa

i di n thay m t cho qu c gia có trách

i v i nh ng c ng hi n, hy sinh c a ngư i có cơng. Ngồi

ra, ngư i ưu ãi cũng cịn bao g m các t ch c, c ng

ng nhân dân trong và ngoài

nư c. Ngư i ư c ưu ãi là nh ng cá nhân ã có nh ng c ng hi n, hy sinh cho s
nghi p cách m ng, xây d ng và b o v T qu c. Ngư i ư c ưu ãi trong m t s
trư ng h p cũng có th là thân nhân c a ngư i có cơng.

i tư ng Ư XH là nh ng ngư i có cơng v i cách m ng và thân nhân c a
h , bao g m: ngư i tham gia ho t

ng cách m ng trư c tháng Tám năm 1945; li t

sĩ và gia ình li t sĩ; Anh hùng l c lư ng vũ trang nhân dân; Bà m Vi t Nam anh
hùng, Anh hùng lao

ng, thương binh...

Ngu n tr c p Ư XH ch y u t ngân sách nhà nư c. Ngồi ra, cịn ư c
huy

ng t các ngu n óng góp c a các t ch c doanh nghi p, cá nhân trong và

ngoài nư c.
Ch

Ư XH bao g m các ch

giáo d c, ào t o, lao

trong các lĩnh v c khác nhau như y t ,

ng, vi c làm, tr c p trong

i s ng sinh ho t...


15

M c tr c p Ư XH ư c c p căn c vào th i gian và m c
sinh c a ngư i có cơng. Nhìn chung, m c tr c p

c ng hi n, hy

m b o sao cho

i s ng v t

ch t và tinh th n c a ngư i hư ng tr c p ít nh t b ng m c s ng trung bình c a
ngư i dân

nơi h cư trú.

Th i gian hư ng tr c p Ư XH tương

i n

nh, lâu dài.

Th hai: An sinh xã h i chính là "an ninh xã h i" vì theo nguyên g c ti ng
anh là “Social security" và như v y nó s làm rõ hơn t m quan tr ng c a h th ng
chính sách này. H th ng chính sách này ư c thi t k theo nguyên t c (i) phòng
ng a r i ro, (ii) gi m thi u r i ro, (iii) tr giúp ngư i g p r i ro và (iv) cu i cùng là
b o v ngư i g p r i ro. [42. tr.10]
H th ng an sinh xã h i theo quan ni m này g m ba n i dung chính:
(i) H th ng chính sách và các chương trình v th trư ng lao

ng, ây ư c

coi là t ng phòng ng a trong toàn b h th ng an sinh xã h i b i chính sách th
trư ng lao

ng tích c c s

th trư ng lao

ưa nh ng ngư i trong

tu i lao

ng tham gia vào

ng, giúp h có vi c làm, có thu nh p và t o ngu n thu cho c h

th ng an sinh xã h i.
(ii) H th ng b o hi m xã h i, ư c coi là xương s ng c a toàn b h th ng
an sinh xã h i qu c gia, vì ây là c u ph n mà "chi" d a trên cơ s "thu". H th ng
b o hi m xã h i t o ra s
qu c gia

n

nh lâu dài c a h th ng an sinh qu c gia. B i v y các

u c g ng thi t k h th ng b o hi m xã h i qu c gia a d ng v hình

th c và nhi u "t ng n c"

sao cho s ngư i trong

thu nh p có th tham gia m t cách ơng

tu i lao

ng có vi c làm, có

o nh t.

(iii) H th ng tr giúp xã h i, các chương trình tr giúp này bao g m c a c
Nhà nư c và xã h i, trong ó ngu n l c c a Nhà nư c phân b theo nh ng chính
sách mang tính ch t phúc l i xã h i, b o tr xã h i và tr giúp xã h i nh m tr giúp
các

i tư ng y u th như ngư i tàn t t, ngư i già cô ơn, tr em m côi ho c tr

giúp kh n c p cho nh ng ngư i g p r i ro vì thiên tai.
T ng cu i cùng c a h th ng an sinh xã h i là các lư i an tồn xã h i hay
cịn g i là lư i an sinh xã h i. H th ng lư i này g m có nhi u t ng khác nhau và


16

chúng có hai ch c năng cơ b n là "h ng" và "b t". Khi các
lư i nào ó, vi c
nhi m v b t

u tiên là lư i này s làm nhi m v h ng

, sau ó s làm

i tư ng lên kh i lư i; trong trư ng h p l t qua t m lư i này v n

còn t m lư i khác h ng
ch n nh t

i tư ng rơi xu ng

các

và gi l i. T m lư i cu i cùng ph i là t m lư i ch c

i tư ng không b rơi xu ng áy c a xã h i, t c là khơng b b n

cùng hố.
Th ba: An sinh xã h i là m t h th ng chính sách và gi i pháp ư c áp
d ng r ng rãi

tr giúp các thành viên trong xã h i

khi g p ph i r i ro d n

i phó v i nh ng khó khăn

n m t ho c suy gi m nghiêm tr ng ngu n thu nh p và

cung c p các d ch v chăm sóc v y t . [42. tr.11]
Theo quan ni m này, h th ng an sinh xã h i bao g m 6 n i dung cơ b n:
(i) Chính sách và các chương trình th trư ng lao

là tr giúp t o vi c làm cho các
c p cho s lao

ng, mà tr ng tâm c a nó

i tư ng y u th trong th trư ng lao

ng và tr

ng dơi dư do q trình s p x p l i các doanh nghi p, c ph n hố

các doanh nghi p.
(ii) Chính sách b o hi m xã h i trong ó bao g m các ch
lao
ch

ng;

m au, thai s n, t i n n lao

hưu trí, m t s c

ng, b nh ngh nghi p và t tu t. Tuy v y,

m au ư c gi i quy t ch y u thơng qua chính sách b o hi m y t b t bu c

và s lư ng tham gia không l n, do v y v n có tr c t th ba là b o hi m y t v i
ph m vi r ng hơn so v i b o hi m y t b t bu c.
(iii) Chính sách b o hi m y t bao g m c b o hi m y t b t bu c, b o hi m y
t t nguyên, b o hi m y t cho ngư i nghèo,

i tư ng b o tr xã h i và tr em

dư i 6 tu i. V i quan ni m này chính sách b o hi m y t

ã bao ph t i 60% dân

s , trong khi ó b o hi m y t b t bu c n m trong h th ng b o hi m xã h i ch bao
ph kho ng 14% dân s .
(iv) Chính sách ưu ãi

c bi t (chính sách ưu ãi

i thương binh, li t sĩ và

ngư i có cơng v i nư c). M t s qu c gia cịn áp d ng chính sách này

i v i gia

ình quân nhân t i ngũ như Vi t Nam, Trung Qu c (b o hi m y t và tr c p xã h i
n u gia ình có m c thu nh p th p).


17

(v) Tr giúp xã h i cho các
g m tr c p xã h i hàng tháng cho

i tư ng y u th (

i tư ng b o tr xã h i) bao

i tư ng b o tr xã h i (tr em m côi; ngư i

già cô ơn; ngư i 90 tu i tr lên khơng có ngu n thu nh p; ngư i tàn t t n ng; gia
ình có t hai ngư i tàn t t n ng tr lên khơng có kh năng t ph c v ; ngư i có
HIV/AIDS nhà nghèo; gia ình, ngư i nh n nuôi dư ng tr em m côi, tr em b b
rơi, tr em có hồn c nh

c bi t); tr giúp v y t ; giáo d c; d y ngh , t o vi c làm;

ti p c n các cơng trình cơng c ng; ho t
mà t trư c
ro

ng văn hoá th thao và tr giúp kh n c p

n nay hay g i là tr giúp xã h i cho nh ng ngư i không may g p r i

t xu t b i thiên tai.
(vi) Chính sách và các chương trình tr giúp ngư i nghèo.

ây là m t h

th ng chính sách, gi i pháp m i ư c hình thành trong vài th p k g n ây và
Vi t Nam b t

u t th p k 90 c a th k XX.

M t s ngư i theo quan i m này cũng có ý tư ng ghép b o hi m y t , b o

hi m th t nghi p (m t ph n c a chính sách và các chương trình th trư ng lao

ng)

vào h p ph n b o hi m xã h i và ghép chính sách và các chương trình gi m nghèo
vào h p ph n tr giúp xã h i và như v y h th ng an sinh xã h i ch còn 4 tr c t
(h p ph n) ch y u.
Th tư: An sinh xã h i là m t h th ng các chính sách, các gi i pháp công,
nh m tr giúp m i thành viên trong xã h i

i phó v i các r i ro, các cú s c v

kinh t - xã h i, làm cho h suy gi m ho c m t ngu n thu nh p do b
s n, tai n n, b nh ngh nghi p, già c khơng cịn s c lao

m au, thai

ng ho c vì các nguyên

nhân khách quan khác rơi vào c nh nghèo kh , b n cùng hoá và cung c p d ch v
chăm sóc s c kho cho c ng

ng. Thơng qua h th ng chính sách v th trư ng lao

ng, b o hi m xã h i, b o hi m y t , tr giúp xã h i, xoá ói gi m nghèo và tr
giúp

c bi t. [42. tr.25]
Các h th ng chính sách này có m i quan h g n bó v i nhau t o nên nhi u

t ng n c b o v các thành viên trong xã h i không
và

m b o công b ng xã h i.

h rơi vào c nh b n cùng hoá