Động lực phát triển đô thị tương lai từ bản sắc kênh rạch – sông nước Sài Gòn

Quy hoạch và phát triển kè bờ sơng Sài Gịn và sơng, kênh nội thành và các giải pháp
để hồn thành cơ bản kè sơng Sài Gịn, sơng và kênh nội thành vào năm 2025

ĐỘNG LỰC PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ
TƯƠNG LAI TỪ BẢN SẮC
KÊNH RẠCH – SƠNG NƯỚC SÀI GỊN
PGS.TS. Nguyễn Hồng Thục
Viện nghiên cứu định cư và con người

Quy hoạch 110 hecta dọc kênh Nhiêu Lộc ở quận 3 - TP.HCM để trở thành khu vực
đô thị đặc trưng cho bản sắc sơng nước Sài Gịn với các dải xanh và kênh rạch xen giữa
các cao ốc chọc trời, kết nối các tuyến metro và đường trên cao chạy suốt qua trung tâm
thành phố, vượt sơng Sài Gịn để kết nối với Thủ Thiêm. Kế hoạch chỉnh trang đô thị
này phải chăng bắt đầu cho những cuộc cải tạo lớn trong nội đơ lịch sử 300 năm của Sài
Gịn đang được chính quyền soạn thảo, vừa hé mở trên báo chí. Nó có thể hứa hẹn một
bước ngoặt trong phát triển chiều sâu văn hóa của TP lịch sử sau những chất tải quá mức
vào cơ thể hữu hạn của nó, nếu chúng ta có một tầm nhìn dài hạn cho phát triển.
Trở thành một đô thị sông nước
Sự hịa quyện giữa tự nhiên và đơ thị vốn là bản chất của quy hoạch đô khi coi trọng
sự thiêng liêng của nơi cư trú đồng nghĩa với gắn kết các hệ sinh thái đã ni dưỡng lồi
người từ những bộ lạc hoang dại thành các quốc gia hùng mạnh với dân số hiện nay tiến
gần mốc 7 tỷ người. Điều đáng lưu ý là tất cả các thành phố lớn nhỏ đại diện cho các
nền văn minh cổ đại đều gắn với các dịng sơng mẹ (nền văn minh Lưỡng Hà với
Babylone, Assyrie, Phenicie bên sông Euphrates và Tigris, Ai Cập với Thebes, Memphis
bên sông Nile, sông Hằng với nền văn minh Ấn Độ, sơng Hồng Hà, Dương tử với văn
minh Trung Hoa). Chính vì vậy, mọi lý thuyết quy hoạch đô thị ban đầu đều thiết lập
cho được sự cân bằng (nội tại) giữa yếu tố nhân tạo do con người với yếu tố tự nhiên mà
khởi đầu là ứng xử với những hệ sinh thái nước: Dòng sông, biển, hồ, đầm phá, kênh
rạch, vùng đất ngập nước, rừng ngập mặn.
Sài Gòn ba trăm năm trước, từ khởi thủy đã không phải là thành phố “bên sông” mà
là dạng “đơ thị nằm giữa lịng sơng nước” với hệ thống kênh rạch chằng chịt. Do có

những gị đất cao nằm giữa các sơng rạch nên Sài Gịn là nơi tụ cư sớm nhất, lại nằm
giữa đầu mối giao thông giữa đông - tây, Cao miên và cao nguyên, mà hình thành đơ thị
một cách thuận lợi. Gị đất cao nhất, được người Việt khai phá đầu tiên, đặt tên là Tân
Khai (đỉnh là khu vực Đài Truyền hình ngày nay), trải dài từ rạch Thị Nghè đến ngã ba
sông Sài Gịn (tên chúa Nguyễn đặt là Tân Bình Giang) và rạch Bến Nghé (còn gọi là
Kênh Tàu Hũ từ khi Chợ Lớn hình thành). Từ gị Tân Khai nhìn ra bốn hướng, đều gặp
hàng hà sa số các ao hồ, kênh rạch, sông suối đan xen chằng chịt với rừng rẫy, gò đồi.
Người Sài Gòn xưa đi lại phần lớn bằng ghe thuyền trên hai con kênh lớn Thị nghè và
Bến Nghé để lượn ra con sông mẹ êm đềm, tạo nên bản sắc văn hóa của vùng đất
khống đạt này.

50


Quy hoạch và phát triển kè bờ sơng Sài Gịn và sơng, kênh nội thành và các giải pháp
để hồn thành cơ bản kè sơng Sài Gịn, sơng và kênh nội thành vào năm 2025

Các con rạch Thị Nghè, Bến Nghé, ngay từ
thời chúa Nguyễn và sang thời Pháp, được xây
sửa, mở rộng và nối dài thành kênh đào lớn để
tiện cho giao thơng thủy cho cơng cuộc đơ thị
hóa đầu tiên cuối tk 19 để Sài gòn trở thành một
“Hịn ngọc viễn đơng” trong mắt cả vùng Đơng
Nam Á.
Đầu thế kỷ XX, nhiều con kênh thơng với
sơng Sài Gịn được san lấp để làm các đại lộ và
đường phố rộng lớn (kênh Chợ Vải thành đại lộ
Charner sau này là Nguyễn Huệ, rạch Cầu Sấu
thành đại lộ La Somme, Hàm Nghi...). Trong
khoảng 20 năm (1894-1914), khu ao hồ sình lầy

rộng lớn (đầm Boresse) được xây dựng thành
khu phố chợ Bến Thành và nhà ga xe lửa trung
tâm. Năm 1928, chợ Bình Tây ra đời cũng trên
nền một xưởng đóng thuyền trên kênh Hàng
Bàng, đánh dấu thời kỳ mở rộng Sài Gòn về
hướng Tây Nam. Trong nhiều thập kỷ sau đó,
một loạt ao hồ, rạch suối lớn nhỏ ở khắp Sài Gòn
- Chợ Lớn - Gia Định dần dần bị lấp làm đất ở,
do bùng nổ dân cư di về thành phố trong chiến
tranh và phát triển ồ ạt sau hịa bình.
Liên tục bốn thế kỷ XVII đến XX, đã biến đổi
Sài Gịn từ một địa danh khơng tên tuổi - trở
thành một đô thị sông nước, một cảng thị, dẫn
đầu về giao thương quốc gia và quốc tế. Logo
đầu tiên của Sài Gịn có hình dịng sơng và một
chiếc thuyền lớn, ghi dòng chữ: Paulatim
Crescam, nghĩa là Từ từ, tơi sẽ lớn. Và, Sài Gịn
sơng nước ấy đã lớn với chính bản sắc sơng nước
của mình, làm nên một di sản cảnh quan đô thị
nước: đất ngập nước, rừng sác, kênh rạch, đầm
hồ, xưởng tàu, bến cảng... với hằng hà sa số các
hoạt động trên những con nước, là văn hóa cội
nguồn của đơ thị cho đến nay.
Lịch sử của những dịng kênh giữa lịng đơ thị
Hai tuyến kênh lớn, chủ đạo giao thông
thủy: Bến Nghé - Tàu Hũ (khoảng 22km) và
Nhiêu Lộc - Thị Nghè (khoảng 10km) vẫn được
giữ nguyên và bồi đắp mới từ đầu thế kỷ 20 đến
nay, qua bao thăng trầm đang trở thành niềm hy
vọng vực dậy bản sắc sơng nước của Sài Gịn,

ngay tại trung tâm lịch sử thành phố. Chúng có
thể vừa là cảnh quan lịch sử, vừa là giao thông
thủy và là môi trường trong lành như lá phổi
thành phố.
Kênh Bến Nghé - Tàu Hũ, nối với kênh
Chợ Gạo (Tiền Giang) từng là “Con đường lúa
gạo” từ miền Tây lên các nhà máy xay xát ở
Chợ Lớn, sau đó đến bến cảng Khánh Hội để
xuất đi khắp thế giới. Dọc theo con kênh này,

người Pháp đã xây con đường hiện đại có tuyến
xe trạm đầu tiên nối Sài Gịn - Chợ Lớn.
Thập niên 1920 - 1930, ở khu vực Cầu
Mống và Cầu Quay (cầu Trịnh Minh Thế cũ)
hình thành rõ nét khu phố tài chính - ngân hàng
mà biểu tượng là trụ sở quyền uy - Ngân hàng
Đông Dương (nay là Ngân hàng Nhà nước). Các
chợ Cầu Ông Lãnh, Cầu Muối là đầu mối nông
sản, nối với phố người Hoa (Calmette, Phó Đức
Chính...), người Ấn (Tơn Thất Đạm, Pasteur...).
Và rồi, cả Chợ Lớn cũ và Chợ Lớn mới xứng
đáng là một “đặc khu di sản” bao gồm nhiều dấu
tích Hoa, Việt, Khmer về cả thương mại, văn
hóa, tơn giáo...
Kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè chạy suốt từ quận
1 khởi đầu phải kể đến khu vực nhà máy đóng
tàu Ba Son (thủy xưởng của Nguyễn Ánh năm
1789) và Thảo Cầm Viên (sở ươm cây và sở thú
đầu tiên ở Đông Dương năm 1864). Cũng là nơi
quân Pháp và Tây Ban Nha đổ bộ xâm chiếm Sài

Gòn tháng 2.1859. Chảy đến đất quận 3, quận
Phú Nhuận, quận Tân Bình, là những khu bình
dân và nhiều nhà tạm đậm dấu ấn thời kỳ bùng
nổ dân số trong chiến tranh. Dòng kênh uốn khúc
với rất nhiều cây cầu, đền chùa, nhà thờ, trường
học... Sân bay Tân Sơn Nhất (ra đời từ 1930) kề
cận với các khu ven kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè,
hiện vẫn còn nhiều di tích kiến trúc và văn hóa
nổi tiếng như tu viện Saint Paul, Bảo tàng Lịch
sử, chùa Ngọc Hoàng, Lăng Ông, Viện đại học
Vạn Hạnh làm nên chuỗi các cơng trình văn hóa
lịch sử chính của Sài Gịn. Khu vực bến Bình
Đơng - đại lộ Võ Văn Kiệt, hiệnđang có quĩ đất
gồm dãy nhà kho, nhà tập thể cũ có thể trở thành
các dãy cao ốc thương mại (theo kỳ vọng của các
chủ đầu tư bất động sản)? Hay nên theo thông lệ
quốc tế, khi thành phố quá tải dân cư, quĩ đất này
nên chuyển thành đất công cộng – văn hóa, giải
trí, dải xanh đi bộ... cho cộng đồng.
Điều này có thể hóa giải cho thành phố
nhiều bế tắc về chất lượng sống đô thị. Nhưng
cũng không hy vọng vào bản qui hoạch chỉnh
trang kênh Nhiêu Lộc có thể dành nhiều lợi ích
cho dân cư tại chỗ, mà rất có thể quic đấy 110ha
vơ giá lại bị chất tải thêm các cao ốc chọc trời
làm đầy túi chủ đầu tư tư nhân. Và dân chúng lại
thêm quá tải hạ tầng, kẹt xe, tắc đường và ô
nhiễm?

51

Quy hoạch và phát triển kè bờ sơng Sài Gịn và sơng, kênh nội thành và các giải pháp
để hồn thành cơ bản kè sơng Sài Gịn, sơng và kênh nội thành vào năm 2025

Đang dần hồi sinh và có cơ hôi hồi sinh thật
sự?
Mười năm trở lại đây, với rất nhiều công sức, cả
hai tuyến kênh đã được phục hồi, mở rộng và
làm sạch để trở thành hai tuyến trên bộ dưới thủy
với dải cây xanh theo nó cùng nhiều tiện ích dân
sinh.
Cả hai vẫn đang tiềm ẩn nhiều tài nguyên vô
giá cho phát triển đô thị đợi được phát lộ trong
kỷ nguyên của đô thị bản sắc và đô thị cảnh quan
xanh tk 21.
Kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè với di sản Xí
nghiệp đầu máy xe lửa Sài Gịn (tên thời Pháp là
Depot xe lửa Chí Hịa), được coi là “đất sạch”,
“đất vàng” với tổng diện tích lên đến gần 8ha trải
dài cạnh bờ kênh với ba nhà xưởng vòm cong
tuyệt đẹp, cùng khu vực cầu quay đầu máy và
đoạn đường sắt kết nối với ga Hòa Hưng để làm
bảo tàng di sản đường sắt cho du lịch dọc tuyến
kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè với các cuộc đua
thuyền, bơi chải. Hai con đường đôi bờ kênh
chạy dọc Nhiêu Lộc - Thị Nghè: Hồng Sa,
Trường Sa chính là không gian sông nước lớn,
đủ sức tái tạo lịch sử khai phá của một đô thị
giữa sông nước và kết nối hoạt động dân cư vào

dải xanh khổng lồ này. Chớ biến nó thành hai
con đường nghẹt xe cộ, lam lũ theo cách xen cấy
110 ha là cao ốc thương mại quanh nó. Đó là
cách bức tử con kênh cảnh quan – cơ hội phát
triển đô thị xanh duy nhất của Sài Gịn, là nơng
cạn về tầm nhìn tương lai của thành phố
Cảnh quan đô thị lịch sử và điều tiết chống
ngập trong tương lai
Để thúc đẩy khả năng thích ứng với lũ trong
đơ thị, nhiều mơ hình "thích ứng với lũ" được đề
xuất nhằm ngăn ngừa các thiệt hại khi xảy ra lũ
lụt. Lý luận về khả năng "tự phục hồi của hệ
thống nước trong đô thị" kế thừa và phát triển từ
nền tảng "tự hồi phục" trong sinh thái học và xã
hội - sinh thái học, đang thu hút được sự chú ý
rộng rãi trong công tác quản lý lũ lụt (Walker,

52

Holling et al. 2004). Khả năng tự phục hồi (hay
thích ứng) với lũ khơng chỉ gắn với phục hồi sau
thiên tai mà còn liên quan đến giảm thiểu nguy
cơ trước thiên tai. Theo quan điểm của (Liao,
2012) thì khả năng thích ứng với lũ là khả năng
chịu đựng lũ để tránh những rủi ro khi lũ đang
diễn ra chứ hồn tồn khơng phải ngăn chặn lũ,
hoặc là khả năng tổ chức lại một cách nhanh
chóng khi thiệt hại về vật chất, thiệt hại về kinh
tế xã hội vẫn đang diễn ra. Hiện nay, với những
thành phố đang phải đối mặt với những nguy cơ

bất ngờ và khó dự đoán về lũ lụt, khái niệm "tự
phục hồi" là rất quan trọng trong các kế hoạch
ứng phó và giảm thiểu rủi ro. Trong đó, "tự phục
hồi" hay cịn gọi khả năng "thích ứng" với lũ cần
được hiểu là khả năng chịu đựng lũ và khả năng
tổ chức lại nhanh chóng.
Trở thành một đơ thị thích ứng với lũ lụt ở
Sài gòn là xây dựng một cấu trúc tương tác tự
nhiên giữa con người và thiên nhiên. Cụ thể là
Dải cảnh quan trung tâm Nhiêu Lộc-Thị Nghè.
Hai con kênh lớn giữa lịng thành phố nói trên
cho phép lũ đi vào thành phố nhờ nó trở thành
các khơng gian chứa lũ, lợi dụng lũ để nuôi
dưỡng hệ sinh thái đô thị. Bên cạnh đó, hệ sinh
thái nước và mơi trường nước, trong qui hoạch
này phải tính đến các rủi ro từ lũ, triều cường và
chủ động các phương án chịu lũ, nâng cao nhận
thức và khả năng đối phó của cộng đồng và sẵn
sàng chuyển sang cơ chế thích nghi với lũ của
tồn bộ hệ sinh thái nước của Sài Gịn.


Quy hoạch và phát triển kè bờ sơng Sài Gịn và sơng, kênh nội thành và các giải pháp
để hồn thành cơ bản kè sơng Sài Gịn, sơng và kênh nội thành vào năm 2025

Hình 1: Thiết lập các khơng gian chứa lũ nhằm điều tiết và giảm thiệt hại từ lũ tại TP.HCM
(Nguồn: Handbook on Climate Change Adapted Urban Planning & Design for Ho Chi Minh City)

Lời kết
Như vậy, cùng với công tác quy hoạch, đầu tư và xây

dựng hai bên kênh Nhiêu Lộc-Thị Nghè, cần nhất là có tầm
nhìn khai thác 110ha bao quanh nó thành một cấu trúc
khơng gian xanh đậm bản sắc văn hóa-lịch sử sơng nước
của sài Gòn. Muốn vậy phải chú trọng vào chức năng cảnh
quan, công cộng, đi bộ và kết nối các cơng trình lịch sử.
Tránh việc chỉnh trang để chất tải nhà cao tầng, chất tải
dân cư phá nát cơ hội phát triển thành phố xanh và cơ hội
“thở sạch” của Sài Gịn. Mặt khác hai con kênh chính này
quyết định việc chuyển đổi sang mơ hình thích ứng với lũ
trong tương lai bởi tiềm năng sinh thái nước- nền tảng cơ
bản để điều hòa mối quan hệ cộng sinh giữa con người và
tự nhiên của toàn thành phố. Xây dựng mối quan hệ cộng
sinh này có thể đưa đến một đơ thị bền vững hơn, nơi
thành phố sẽ an tồn hơn , nơi người dân có thể thân thiện
hơn và được hưởng các lợi ích sinh thái chung để có thể
hướng đến một tương lai tốt đẹp.

53