Chủ nghĩa xê dịch trong sáng tác của nguyễn tuân trước cách mạng tháng 8 1945

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
------------------

NGUYỄN TUYẾT NHUNG

CHỦ NGHĨA XÊ DỊCH
TRONG SÁNG TÁC CỦA NGUYỄN TUÂN
TRƯỚC CÁCH MẠNG THÁNG TÁM 1945

LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Hà Nội – 2014

1


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
------------------

NGUYỄN TUYẾT NHUNG

CHỦ NGHĨA XÊ DỊCH
TRONG SÁNG TÁC CỦA NGUYỄN TUÂN
TRƯỚC CÁCH MẠNG THÁNG TÁM 1945

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Mã số: 60 22 01 21

LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS HÀ VĂN ĐỨC

Hà Nội – 2014

2


LỜI CAM ĐOAN
Tơi cam đoan những luận điểm được trình bày trong Luận văn này là kết
quả của quá trình học tập và nghiên cứu của tơi. Tơi xin hồn toàn chịu trách
nhiệm trước những luận điểm khoa học mà tôi nêu ra trong Luận văn này.

Hà Nội, ngày 24 tháng 12 năm 2014
Tác giả luận văn

Nguyễn Tuyết Nhung

3


LỜI CẢM ƠN
Tơi xin bày tỏ lịng cảm ơn sâu sắc tới PGS.TS Hà Văn Đức, người
thày đã tận tình giúp đỡ tơi trong suốt q trình nghiên cứu và hồn thiện luận văn.
Tơi xin gửi lời cảm ơn tri ân tới các thày cô giáo trong khoa Văn học,
trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội đã
giảng dạy tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài.
Xin cảm ơn sự động viên, quan tâm giúp đỡ của những người thân
trong gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã ln ở bên tơi trong suốt q trình

học tập và thực hiện đề tài.
Dù đã có nhiều cố gắng, song chắc chắn luận văn Chủ nghĩa xê dịch
trong sáng tác của Nguyễn Tuân trước Cách mạng tháng Tám 1945 khơng
tránh khỏi những thiếu sót. Vì vậy, tơi mong muốn nhận được sự góp ý chân
thành của thày cơ và các bạn. Tôi hi vọng những nghiên cứu đặt ra trong luận
văn sẽ trở thành nguồn tư liệu có giá trị đối với việc dạy học tác phẩm văn
chương của nhà văn Nguyễn Tuân.
Xin trân trọng cảm ơn!
Hà Nội, tháng 12 năm 2014
Tác giả luận văn

Nguyễn Tuyết Nhung

4


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 7
1. Lí do lựa chọn đề tài ............................................................................... 7
2. Lịch sử vấn đề ........................................................................................ 9
3. Đối tượng, phạm vi, mục đích nghiên cứu ............................................ 13
4. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................... 14
5. Những đóng góp của Luận văn ............................................................. 14
6. Cấu trúc của Luận văn .......................................................................... 15
CHƯƠNG 1. CHỦ ĐỀ XÊ DỊCH TRONG HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC
CỦA NGUYỄN TUÂN ................................................................................ 16
1.1. Chân dung một nhà văn độc đáo, tài hoa............................................ 16
1.2. Hành trình sáng tác và những tác phẩm chính về đề tài xê dịch ......... 21
1.2.1. Hành trình sáng tác của một cuộc đời phong phú ....................... 21
1.2.2. Những tác phẩm chính về đề tài xê dịch ................................... 24

1.3. Đề tài chủ nghĩa xê dịch trước Cách mạng tháng 8 - 1945 ................. 25
1.3.1. Giới thuyết .................................................................................. 25
1.3.2. Những yếu tố ảnh hưởng đến lối sống và đề tài xê dịch .............. 25
1.3.3. Quan niệm về xê dịch .................................................................. 31
CHƯƠNG 2. NHỮNG CẢM HỨNG LỚN TRONG ĐỀ TÀI XÊ DỊCH
CỦA NGUYỄN TUÂN TRƯỚC CÁCH MẠNG THÁNG TÁM ............. 35
2.1. Cảm hứng về cảnh sắc thiên nhiên ..................................................... 35
2.1.1. Cảnh sắc đất nước quê hương..................................................... 35
2.1.2. Cảnh sắc những miền đất lạ........................................................ 43
2.2. Cảm hứng về con người..................................................................... 48
2.2.1. Quan điểm nghệ thuật của Nguyễn Tuân về con người ............... 48
2.2.2. Các kiểu người giang hồ xê dịch ................................................. 49

5


CHƯƠNG 3. CHỦ NGHĨA XÊ DỊCH NHÌN TỪ NHỮNG PHƯƠNG
THỨC NGHỆ THUẬT ............................................................................... 82
3.1. Xây dựng thành công những biểu tượng độc đáo về xê dịch .............. 82
3.1.1. Biểu tượng thiên nhiên ................................................................ 83
3.1.2. Biểu tượng hành động, ngôn ngữ ................................................ 89
3.1.3. Biểu tượng sự vật, đồ vật ............................................................ 90
3.2. Sử dụng thể loại tùy bút ..................................................................... 95
3.2.1. Nguyễn Tuân gắn bó với thể loại tùy bút ..................................... 95
3.2.2. Tùy bút thể hiện thành công đề tài xê dịch .................................. 97
3.2.3. Tùy bút xê dịch chứa đựng thông tin phong phú, đậm yếu tố tự sự
và giàu chất thơ .................................................................................. 101
3.3. Lối hành văn tài hoa, uyên bác ........................................................ 106
3.4. Vẻ đẹp ngôn ngữ, nghệ thuật từ pháp .............................................. 113
KẾT LUẬN ................................................................................................ 120

TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................... 123

6


MỞ ĐẦU
1. Lí do lựa chọn đề tài
Nguyễn Tuân (1910 - 1987), là một tác gia lớn của văn học hiện đại
Việt Nam, “là một trong mấy nhà nhà văn lớn mở đường, đắp nền cho văn
xuôi Việt Nam thế kỷ XX" (Nguyễn Ðình Thi), đồng thời cũng là một trong
những hiện tượng phức tạp của văn học. Ông là một cây bút có sức hút kì lạ,
có cách viết độc đáo lôi cuốn. Đọc Nguyễn Tuân độc giả cảm nhận được
những nét đặc biệt, mới mẻ, khơng bị hồ lẫn vào những cái lờ nhờ, không
màu sắc. Trong hơn 50 năm cầm bút, với tinh thần lao động nghệ thuật
nghiêm túc, ông đã để lại một di sản văn học đồ sộ, với nhiều thể loại từ tiểu
thuyết, truyện ngắn, phóng sự, tùy bút... làm phong phú, đa dạng cho văn học
hiện đại Việt Nam.
Nguyễn Tuân còn là một định nghĩa về người nghệ sĩ tài hoa. Ông viết
văn với phong cách lạ, “ngông”, uyên bác, là bậc thầy trong việc sáng tạo và
sử dụng tiếng Việt. Nói đến Nguyễn Tuân là nói đến một giá trị hiển nhiên,
gợi nhắc một vùng trời riêng, xôn xao thanh âm ngôn ngữ dân tộc. Sáng tác
của ông tồn tại vừa như những giá trị thẩm mỹ độc lập vừa gợi ý, kích thích
tìm tịi, sáng tạo nên các giá trị mới. Có thể nói trong suốt cuộc đời, bằng ngịi
bút điêu luyện, Nguyễn Tuân đã làm cho cái đẹp thăng hoa. Ông là nhà văn
duy mĩ, có quan niệm nghiêm túc về văn chương nghệ thuật: là nhà văn thì
phải để lại một dấu ấn độc đáo, không giống ai trong cuộc đời. Sinh thời,
Nguyễn Tuân từng ao ước không ai giống được mình, khi chết là đem theo
nguyên cảo, nguyên bản không để lại một bản sao nào ở đời. Ông đến với
cuộc đời, đến với làng văn để đóng một dấu ấn lạ, đem đến một luồng gió mới
rồi đột ngột biến mất. Khơng giống tiền nhân, chẳng có hậu duệ, ơng là người

cực đoan, hết mình, đã đẩy sự độc đáo lên thành chủ nghĩa độc đáo.
Giống như một số nhà văn, nhà thơ lớn cùng thời như Tơ Hồi, Xn
Diệu, Huy Cận, Chế Lan Viên... Nguyễn Tn có hai chặng đường sáng tác,
7


trước và sau Cách mạng. Chặng đường nào cũng thành cơng, đều có những
thành tựu nổi bật, những cống hiến nghệ thuật lớn lao cho nền văn học hiện
đại của dân tộc. Trước Cách mạng, Nguyễn Tuân say mê đi tìm hạnh phúc
trong chủ nghĩa xê dịch, trong quá khứ Nho giáo đẹp đẽ, đơi khi lại là tìm
qn trong truỵ lạc. Sau Cách mạng, nhà văn lại hăm hở hồ mình vào cuộc
sống mn màu mn sắc của nhân dân. Người đọc luôn bắt gặp một Nguyễn
Tuân đầy cá tính với những trang văn độc đáo, tinh thần lao động nghệ thuật
cơng phu, nghiêm túc trên hành trình đi khám phá tìm hiểu cái đẹp. Văn
Nguyễn Tn cịn là một lối văn kén độc giả, chỉ người ưa suy xét đọc
Nguyễn Tuân mới thấy thú vị, vì văn Nguyễn Tuân không phải thứ văn để
người nông nổi thưởng thức (Vũ Ngọc Phan).
Là một nhà văn tài hoa, người đọc mến Nguyễn Tuân về tài nhưng còn
trọng về nhân cách. Mặc dù những sáng tác của ơng coi trọng tính thẩm mĩ
cao nhưng Nguyễn Tuân không phải là người theo chủ nghĩa hình thức. Các
tác phẩm của ơng bộc lộ quan niệm Tài phải đi với Tâm. Đó là Thiên lương
trong sạch, là lòng yêu thiên nhiên yêu nước thiết tha, là nhân cách cứng cỏi
trước uy quyền phi nghĩa và đồng tiền phàm tục.
Xê dịch là một đề tài quen thuộc, chiếm một mảng quan trọng của sáng
tác Nguyễn Tuân. Đề tài này phù hợp với tâm hồn lãng mạn, tự do, phóng
túng, ghét sự gị bó của nhà văn. Đọc những sáng tác này người đọc vơ cùng
thích thú, như được nhập cuộc trong những cuộc du hí hấp dẫn qua những
miền đất lạ, khám phá cảm giác mới mẻ, lạ lẫm trước phong cảnh, phong tục,
con người; thấy rõ hơn những tâm tư sâu kín của tác giả và thêm yêu mến
thiên nhiên, con người của đất nước q hương.

Mặc dù có nhiều cơng trình nghiên cứu và bài viết về Nguyễn Tuân
nhưng chúng tôi nhận thấy chưa có cơng trình nào đi sâu nghiên cứu vấn đề
Chủ nghĩa xê dịch trong sáng tác của Nguyễn Tuân trước Cách mạng
tháng Tám 1945. Là một giáo viên phổ thơng, chương trình dạy ở Nhà trường
8


có hai tác phẩm tiêu biểu cho hai chặng đường sáng tác của nhà văn, đó là
truyện ngắn Chữ người tử tù (trích trong Vang bóng một thời) và tùy bút
Người lái đị Sơng Đà (trích tùy bút Sơng Đà). Nhưng để hiểu thấu đáo cái
hay cái đẹp của từng trang viết, từng đặc trưng thể loại văn Nguyễn Tuân đến
học sinh phổ thông không phải là dễ dàng. Bản thân tôi luôn hứng thú, yêu
mến những trang viết tài hoa và phong cách độc đáo của ông. Đi sâu tìm hiểu
về đề tài này, tơi có cơ hội bổ sung, trau dồi kiến thức về Nguyễn Tuân thêm
phong phú, vững vàng; hiểu hơn về một nhà văn mà tôi ln u mến, kính
trọng cũng như mang lại có cái nhìn rộng mở hơn khi dạy các tác phẩm của
ơng trong nhà trường.
2. Lịch sử vấn đề
Hơn một nửa thế kỷ qua, từ khi Nguyễn Tuân xuất bản tác phẩm đầu
tay Một chuyến đi cho đến hôm nay, văn chương và con người của ông luôn
trở thành đề tài gây sự chú ý cho người đọc nói chung và cho các nhà nghiên
cứu nói riêng. Đã có rất nhiều cơng trình đi sâu nghiên cứu về cuộc đời, con
người và các sáng tác của ông trước và sau Cách mạng tháng Tám 1945.
2.1. Những bài báo, cơng trình nghiên cứu về Nguyễn Tuân nói chung

Là một nhà văn lớn tài hoa, độc đáo, là một hiện tượng văn học phức
tạp, nên sáng tác của Nguyễn Tuân thu hút sự chú ý, quan tâm mạnh mẽ của
các nhà nghiên cứu như Giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh, Giáo sư Phan Cự Đệ,
Giáo sư Trương Chính, Giáo sư Phong Lê, nhà văn Vũ Ngọc Phan, nhà
nghiên cứu Vương Trí Nhàn, Ngọc Trai, Nguyễn Thị Thanh Minh, Hoài Anh,

Nguyễn Thành, Lê Quang Trang, PGS.TS Hà Văn Đức, PGS.TS Tôn Thảo
Miên, ...
Những bài viết nghiên cứu về cuộc đời và tác phẩm nói chung. Ở
nhóm này, tập trung các bài viết của các nhà phê bình nghiên cứu như Giáo sư
Nguyễn Đăng Mạnh với Con đường Nguyễn Tuân đi đến với bút ký chống
Mỹ. Nhà nghiên cứu Vương Trí Nhàn với bài Nhà văn Nguyễn Tuân, Nguyễn
9


Tuân - huyền thoại một thời. Nguyễn Trung Thành với Nguyễn Tuân, người
săn tìm cái đẹp. Nguyễn Thị Thanh Minh với Nguyễn Tuân và cái đẹp...
Những bài viết về phong cách Nguyễn Tuân qua một số tác phẩm cụ
thể. Ở nhóm này, có một số bài viết cụ thể sau: Đọc lại Vang bóng một thời
của nhà văn Thạch Lam, Tác phẩm Chùa Đàn của Giáo sư Hoàng Như Mai,
Cái thật và cái tài hoa trong Chữ người tử tù của Nguyễn Ngọc Hóa, Đọc
Sơng Đà của Nguyễn Tn của Trương Chính, Hà Nội ta đánh Mỹ giỏi của
Hồi Anh...
Những bài viết ghi lại những hồi ức kỷ niệm về Nguyễn Tuân. Ở nhóm
này có thể kể đến những bài viết của vợ nhà văn, của bạn bè viết về người
chồng, người chú, người bạn và người thầy của mình. Đây là những bài viết
bộc lộ những cảm xúc rất thật, rất chân thành về nhân cách và tài năng của
Nguyễn Tuân. Hồi ức của họ là một trong những tư liệu quý giá nhất về nhà
văn.
Những bài nghiên cứu về tùy bút Nguyễn Tuân: bài viết của Giáo sư
Phong Lê Nguyễn Tuân trong tùy bút; Giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh có bài Thể
tài tùy bút của Nguyễn Tn (Trích trong lời giới thiệu cuốn Tuyển tập
Nguyễn Tuân, tập một, NXB Văn học 1981). Đó làm rõ mối quan hệ giữa thể
văn tùy bút với sự nghiệp sáng tạo nghệ thuật và dấu ấn độc đáo cũng như sở
trường của nhà văn Nguyễn Tuân. Nguyễn Đăng Mạnh đã khẳng định “cá
tính và phong cách của Nguyễn Tn tự tìm đến thể tài tùy bút như là một tất

yếu”. Trong văn học, có lẽ đây là thể tài chủ quan nhất và tự do nhất”.
PGS.TS Hà Văn Đức có bài Tùy bút của Nguyễn Tuân sau Cách mạng Tháng
Tám (Một số đặc điểm thể loại) in trong tập Năm mươi năm văn học Việt Nam
sau Cách mạng Tháng Tám (NXB Đại học Quốc gia Hà Nội 1996) đã đưa ra
nhiều đánh giá và nhận định sâu sắc về những đặc điểm của tùy bút Nguyễn
Tuân xét về mặt thể loại...

10


2.2. Những bài báo, cơng trình nghiên cứu về đề tài chủ nghĩa xê
dịch của Nguyễn Tuân
Giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh trong bài viết giới thiệu về Tuyển tập
Nguyễn Tuân (1981) đã khẳng định: trước Cách mạng Nguyễn Tuân không
thuộc số những cây bút hồn tồn thốt li xã hội, mất hẳn gốc rễ với cuộc
đời. Con người ấy có thói quen đi để viết, để thỏa mãn khao khát tự do, khao
khát sự thoải mái, khao khát được ngắm trời ngắm biển, được thưởng thức
cho đầy đủ, thỏa thuê vẻ đẹp của quê hương, đất nước mình ... Một cái tôi xê
dịch và hưởng lạc coi cuộc đời chỉ như một trường du hí. Đi khơng mục đích và
qua những bức tranh ngoại cảnh đã bộc lộ chất thơ của một tâm hồn xê dịch.
PGS.TS Hà Văn Đức cũng cho rằng: khơng gian có một sức cuốn hút
mãnh liệt đối với Nguyễn Tuân. Ông khao khát được tự do, được thỏa sức
ngắm trời, ngắm biển. Tâm hồn của nhà văn lãng mạn Nguyễn Tuân hướng
tới sự xê dịch cũng là để thỏa mãn những đòi hỏi của giác quan và thưởng
thức những khoái cảm thẩm mĩ mà những miền đất mới, xa lạ đem lại ... Cái
đẹp mà Nguyễn Tuân tìm kiếm trước hết là vẻ đẹp thiên nhiên, cảnh vật trên
con đường xê dịch. Những cảnh sắc thiên nhiên của nhiều miền quê khác
nhau được Nguyễn Tuân miêu tả thật đẹp, thật nên thơ, nên họa (Nguyễn
Tuân và cái đẹp, Tạp chí khoa học, 5/1994).
Nhà văn Vũ Ngọc Phan lại đánh giá về ham muốn xê dịch của Nguyễn

Tuân: du lịch trở nên một bệnh, vai chính trong truyện là một chàng thiếu nên
lúc nào cũng muốn đi, lúc nào cũng muốn mình cần phải đi. Khơng đi thì
buồn bã, mệt mỏi, rầu rĩ, khổ não, đau đớn. Chiếc vali, tẩu thuốc lá, sân ga,
con tàu là những vật chính để đưa người lãng tử lê gót bốn phương trời.
Nhưng đây là đi, khơng có định kiến; khơng có mục đích gì cả, đi cho chán
chân, rồi lại trở về nhà ít lâu rồi lại lấy sức mà đi nữa. Con bệnh cố nhiên
không phải là một người ốm yếu mà là người sung sức quá, lại không có một
cơng việc gì lớn lao dùng cái sức của chàng nên chàng phải tiêu đi trong sự
11


xê dịch, tiêu đi để cho não cân được căng thẳng, tiêu đi để mua lấy sự phát
triển giác quan. (Nhà văn hiện đại, tập 1, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội, 1989).
Nhận định của Giáo sư Trương Chính đã chỉ ra nguyên nhân lối sống
và đề tài xê dịch trong sáng tác Nguyễn Tuân: Ông là một nhà văn lãng mạn
đại diện cho phong trào lãng mạn của ta khi đã suy vong. Cái lối sống ấy chỉ
có thể đưa ông đến một cái tự tử, tự tử dần trong cuộc sống: tức là sự trác
táng và sự xê dịch. Xê dịch khơng mục đích, xê dịch mà để xê dịch. Trác táng
là thoát li trong thời gian và xê dịch là thốt li trong khơng gian. Thế rồi,
rượu, thuốc phiện, ả đào, và đi, đi để thay đổi hồn cảnh, để có dịp trụy lạc
thêm. Những khi khơng có dịp trụy lạc và xê dịch thì hiu quạnh, thẫn thờ như
người không hồn, buồn da diết, buồn có thể tự tiêu diệt mình được. Ơng kéo
dài cuộc sống bê tha đó, tưởng khơng có ngày nào chấm dứt. Đó khơng phải
là hình ảnh riêng của Nguyễn Tn mà cịn là hình ảnh của một số thanh niên
trí thức tiểu tư sản thành thị sống bế tắc trong chế độ cũ (Vài nét về con
người và tác phẩm của Nguyễn Tuân, Tuyển tập Trương Chính, tập 2, NXB
Văn học, Hà Nội ,1997).
Giáo sư Phan Cự Đệ cũng có nhiều bài nghiên cứu với cái nhìn mới mẻ
và xác đáng. Bài viết trong cuốn Nhà văn Việt Nam 1945 – 1975, tập 2, Phan
Cự Đệ đã có cái nhìn tổng quát về quá trình “lột xác” đầy đau khổ và sự thay

đổi quan điểm thẩm mỹ của nhà văn. Ơng cũng có những đánh giá mới mẻ
nghiêng về khía cạnh nghệ thuật: Trước Cách mạng, các nhân vật trong tùy
bút lãng mạn của Nguyễn Tuân chẳng qua chỉ là những mảnh vụn của tính
cách nhà văn mà thơi. Tác giả đã hóa thân ra thành Nguyễn, Vi, Bạch,
Hồng, Thơng Phu để tìm cách nói lên những cạnh khía khác nhau của cái
Tôi kênh kiệu, lập dị, của cái Tôi nổi loạn đập phá, của cái Tôi giang hồ lãng
tử [16;110]...
Nhìn chung, những bài nghiên cứu về Nguyễn Tuân đã cung cấp cho
chúng tôi nhiều thông tin về nhà văn này. Các bài viết đều đã tiếp cận và đánh
12


giá về nhân cách cũng như những đóng góp to lớn của Nguyễn Tuân đối với
nền văn học Việt Nam, một cái tôi vận động trưởng thành qua hai giai đoạn
trước và sau 1945, gắn với những bước ngoặt to lớn của lịch sử dân tộc.
Đặc biệt, các bài viết về đề tài xê dịch đều khẳng định: Nguyễn Tuân là
người ham đi, ln thích xê dịch, đam mê cuộc sống phiêu lãng giang hồ;
một cái Tôi cá nhân độc đáo, ngơng ngạo; gắn bó thủy chung với thể tùy
bút, có sở trường về tùy bút và chỉ ở thể văn này ông mới bộc lộ rõ nhất cái
tôi khinh bạc, lãng tử, tài hoa của chính mình. Những bài viết đó đã mang
đến cho chúng tơi những hiểu biết ban đầu khi nghiên cứu đề tài này.
Tiếp thu truyền thống nghiên cứu của những người đi trước, chúng tôi
xin góp một chút cơng sức của mình vào kho tư liệu nghiên cứu về tác gia
Nguyễn Tuân với đề tài Chủ nghĩa xê dịch trong sáng tác của Nguyễn Tuân
trước Cách mạng tháng Tám 1945. Đề tài của chúng tôi chủ yếu phác họa
hình tượng cái tơi giang hồ lãng tử Nguyễn Tn qua việc tìm hiểu và phân
tích một số tác phẩm tiêu biểu của ông về đề tài xê dịch cũng như tập trung
khảo sát thế giới nghệ thuật của nhà văn thông qua các tác phẩm ấy.
3. Đối tượng, phạm vi, mục đích nghiên cứu
3.1. Đối tượng:

Luận văn chúng tôi quan tâm tới là những biểu hiện của bức tranh thiên
nhiên, cảnh vật, phong tục, con người; cái Tôi tác giả được miêu tả trong
những sáng tác ở đề tài xê dịch của Nguyễn Tuân.
3.2. Phạm vi nghiên cứu:

Với một sự nghiệp sáng tác đồ sộ, chúng ta thấy cả trước và sau Cách
mạng tháng Tám, Nguyễn Tuân đều thể hiện niềm đam mê xê dịch. Tuy
nhiên, ở mỗi chặng đường sáng tác, mục đích và cảm hứng xê dịch của ơng
khác nhau. Trong q trình thực hiện luận văn, chúng tôi tiến hành khảo sát đề
tài xê dịch trong các tác phẩm trước 1945 được in trong Nguyễn Tuân toàn
tập, Tập I và Tập II do Giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh sưu tầm và biên soạn.
13


Chúng tơi tiến hành khảo sát du kí Một chuyến đi (1938), tiểu thuyết Thiếu
quê hương (1943), Tùy bút I (1941), Tùy bút II (1943) để làm nổi bật những
đặc điểm nội dung và nghệ thuật trong đề tài xê dịch.
3.3. Nhiệm vụ, mục đích nghiên cứu:
Nhiệm vụ của luận văn là tìm hiểu, lí giải trên cơ sở khoa học những
đặc điểm thiên nhiên, cảnh vật, con người được miêu tả trong những sáng tác
xê dịch; những đặc sắc nghệ thuật và đánh giá về thế giới quan, hình tượng
cái Tơi Nguyễn Tn trước 1945. Từ đó, chúng tơi muốn một lần nữa tái
khẳng định tài năng và phong cách độc đáo của ơng.
Nghiên cứu tồn diện và sâu sắc, có hệ thống đề tài xê dịch của Nguyễn
Tuân trước Cách mạng tháng Tám. Từ đó, thấy được vị trí của đề tài xê dịch
trong sự nghiệp sáng tác của ơng, đặc biệt thấy được hình tượng cái tơi lãng
tử cũng như tài năng của một người nghệ sĩ suốt đời cống hiến cho nghệ
thuật.
4. Phương pháp nghiên cứu

Trên cơ sở kế thừa những thành tựu của những công trình đi trước kết
hợp với những tìm hiểu, nghiên cứu riêng trong phạm vi một đề tài nghiên
cứu, luận văn của chúng tôi sử dụng các phương pháp chủ yếu sau: Phương
pháp lịch sử; phương pháp hệ thống; phương pháp loại hình; phương pháp
phân tích, tổng hợp; phương pháp so sánh, đối chiếu; phương pháp tiếp cận
thi pháp học.
5. Những đóng góp của Luận văn
5.1. Luận văn vừa kế thừa những nhận định, đánh giá của các nhà nghiên cứu
đi trước, vừa tìm tịi lựa chọn khám phá để từ đó làm hiện rõ những đặc điểm
của chủ nghĩa xê dịch của Nguyễn Tuân trước Cách mạng.
5.2. Kết quả của Luận văn ít nhiều góp phần gợi mở hướng tiếp cận, đọc hiểu
những tác phẩm của Nguyễn Tuân ở đề tài xê dịch nói riêng và các tác phẩm

14


văn xuôi cùng đề tài xê dịch của một số nhà văn khác nói chung trên phương
diện lí thuyết loại hình và đặc trưng thi pháp. Giải quyết những vấn đề đặt ra,
luận văn không chỉ đem lại cho độc giả khơng chỉ u mến nhà văn Nguyễn
Tn mà cịn có cái nhìn đầy đủ, tồn diện hơn về tác giả. Đồng thời luận văn
có thể làm tài liệu tham khảo cho giáo viên, học sinh khi nghiên cứu về tác
phẩm, tác giả Nguyễn Tuân.
6. Cấu trúc của Luận văn
Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, luận văn chúng tôi gồm có 3 chương
với các nội dung sau:
Chương 1: Chủ đề xê dịch trong hành trình sáng tác của Nguyễn Tuân
Chương 2: Những cảm hứng lớn trong đề tài xê dịch của Nguyễn Tuân
trước Cách mạng tháng 8 - 1945
Chương 3: Chủ nghĩa xê dịch nhìn từ những phương thức nghệ thuật
Và cuối cùng là mục Tài liệu tham khảo.

15


CHƯƠNG 1
CHỦ ĐỀ XÊ DỊCH TRONG HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA NGUYỄN TUÂN

1.1. Chân dung một nhà văn độc đáo, tài hoa
Nguyễn Tuân sinh ngày 10/7/1910, quê ở làng Nhân Mục, Thượng
Đình, nay thuộc phường Nhân Chính, quận Thanh Xn, Hà Nội. Ơng là nhà
văn chính gốc Hà Nội, mặc dù ơng có một thời gian khá dài sống lang thang
xê dịch nhiều nơi, sau này mới gắn bó với Hà Nội. Nguyễn Tuân trưởng thành
trong một gia đình nhà Nho khi Hán học đã tàn. Cả một thế hệ, trong đó có cụ
Tú Lan, thân sinh của nhà văn, vốn gắn bó với cửa Khổng sân Trình bỗng
dưng trở nên lỗi thời trước xã hội giao thời lộn xộn, sinh ra tư tưởng chán nản
bất đắc chí. Ngay từ nhỏ, ơng đã được lớn lên trong nền văn hóa cổ truyền của
dân tộc với những phong tục, nề nếp từ một thời xưa đang tàn dần và biến đổi
vì sự xâm nhập của văn minh phương Tây. Bối cảnh xã hội, khơng khí gia
đình đặc biệt ấy đã ghi lại dấu ấn sâu sắc trong cá tính, tư tưởng cũng như
phong cách nghệ thuật của ơng. Là một trí thức giàu tinh thần dân tộc,
Nguyễn Tuân đã phải trải qua những năm tháng vơ cùng khổ sở, có lúc bế tắc,
tuyệt vọng.
Nguyễn Tuân học đến cuối bậc Thành chung (1929) thì bị đuổi vì tham
gia một cuộc bãi khóa phản đối mấy giáo viên Pháp nói xấu người Việt. Học
bạ ghi trong 5 năm không công sở nào được nhận vào làm việc. Lúc này cha
mẹ, vợ và các em đều ở thị xã Thanh Hóa, nơi cụ thân sinh làm việc. Sau đó ít
lâu ơng lại bị tù vì "xê dịch" qua biên giới Đơng Dương sang đất Thái Lan
khơng có giấy phép. Theo hồi kí Cát bụi chân ai của Tơ Hồi kể lại trong
chuyến tàu hoả từ Nơm Pênh ra đến Poipet có hai người trẻ tuổi, mặt non
choẹt, vượt biên giới sang Xiêm, đó là Nguyễn Tuân và Lương Đức Thiệp. Cả

hai từng tham gia bãi khóa phản đối rồi bị đuổi học. Khơng biết ai đã nghĩ ra
cuộc đi mạo hiểm này, có thể bởi những uất ức khi bị đuổi học, cuộc sống tù

16


túng, cùng quẫn hay cách nghĩ bồng bột tưởng bước chân đến những nơi xa
xôi là lên hương đổi đời. Để làm lộ phí, Nguyễn Tuân đã phải lấy đi hoa tai,
khuyên vàng của vợ. Đến Thái Lan, hai người bị cảnh sát bắt vì vượt biên trái
phép; bị giam chung với những tội phạm người Xiêm rồi bị giải về Nôm
Pênh. Đến Nôm Pênh, bị tống ngay xuống Sài Gịn, giam ở bóp cảnh sát.
Hơm sau giải ra Hải Phịng, Hà Nội, rồi về giam tại Thanh Hóa khoảng một
năm. Ở tù ra, ông định vào Nam Kỳ nhưng đi đến Vinh thì bị bắt trở lại. Kể từ
đây, ông lâm vào tình trạng khủng hoảng tinh thần sâu sắc. Ông lao vào con
đường ăn chơi trụy lạc, thành kẻ "bất đắc chí", như một người hư hỏng hồn toàn.
Năm 1941, Nguyễn Tuân lại bị bắt giam một lần nữa vì gặp gỡ, tiếp
xúc với những người hoạt động chính trị. Gia đình dựng nhà cho ơng tại q,
tức làng Mọc, Ngã Tư Sở, Hà Nội. Ngôi nhà hai tầng, Nguyễn Tn gọi là
“Am Sơng Tơ”. Theo Tơ Hồi trong Cát bụi chân ai, ơng cịn có một chỗ ở
khác là một gian gác xép tại phố Hàng Đẫy (tức phố Nguyễn Thái Học ngày
nay): Khi thôi bị quản thúc, Nguyễn Tuân ra Hà Nội, viết để sinh nhai và cho
ra nhân vật nào cũng là nhân vật Tôi. Trong sách cũng tương tự ngoài đời,
người ấy tên là Nguyễn hay là Bạch cũng thế, trà dư tửu hậu chán chê rồi rời
bỏ nơi ăn chơi, nhưng cũng không về nhà... Nguyễn Tuân có một gian gác
nhỏ ở một phố khuất. Trong buồng mắc chéo cái võng đay. Không bàn ghế,
khơng hoả lị khơng be lọ, khơng trai gái. Chỉ độc chai nước lọc mấy quyển
sách dưới sàn với hộp cá sácđin và bánh mì. Có khi nằm võng cả tuần khơng
ló ra đường, khơng cầm bút, khơng khách khứa nào gõ cửa cái buồng đã khoá
trái, khước từ mọi trị chuyện, chỉ mình với mình, gần như tịch cốc. Rồi bất
thần lại biền biệt đi đâu, chìm đắm trong cuộc truy hoan nào rồi lại về náu

mình ở cái buồng con [29]. Từ 1942 -1945, Nguyễn Tuân ngày càng bế tắc,
suy sụp và đã có ý định tự sát. Cách mạng tháng Tám đã thay đổi cuộc đời và
trang viết nhà văn. Ơng nhiệt tình tham gia cách mạng và kháng chiến; hân
hoan chào đón cuộc đổi đời lịch sử, tự "lột xác" đứng vào hàng ngũ nhà văn
17


Cách mạng. Ơng gia nhập Hội văn hóa cứu quốc đi kháng chiến, liên tục đi và
viết. Từ 1948 - 1957, ơng giữ chức Tổng thư kí Hội Văn nghệ Việt Nam. Ơng
đi nói chuyện nhiều nơi và trở thành một cây bút tiêu biểu của nền văn học
mới. Nguyễn Tuân mất ngày 28/7/1987 tại Hà Nội để lại một sự nghiệp văn
học phong phú với những trang viết độc đáo tài hoa. Năm 1996, ông được
Nhà nước truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật.
Nguyễn Tn là một nhà văn hóa lớn, một trí thức giàu lòng yêu nước
và tinh thần dân tộc. Lòng yêu nước của ơng có những nét riêng: u phong
cảnh đẹp của quê hương đất nước, tha thiết với tiếng Việt và gắn bó với
những giá trị văn hóa cổ truyền, những nhạc điệu đài các của lối hát ca trù,
những thú chơi tao nhã cổ truyền, những nét đẹp rất riêng của Việt Nam.
Nguyễn Tuân là nhà văn có cá tính rất độc đáo và ý thức cá nhân phát
triển cao. Ơng là người tự do, phóng túng; ơng quan niệm “đời là một trường
du hí”, sống là chơi mà viết cũng là chơi. Viết là một hình thức chơi văn độc
đáo nhưng ông đã đẩy việc chơi đến đỉnh cao – chơi một cách nghệ thuật.
Viết văn trước hết là để khẳng định cá tính độc đáo của mình. Ham du lịch,
Nguyễn Tuân đã nâng niềm ham thích này thành lý thuyết - “chủ nghĩa xê
dịch”. Học theo chủ nghĩa xê dịch, nhà văn thể hiện khát khao thích phiêu
lưu, thèm khát những cảm giác mới lạ, những nẻo đường, những miền đất
mới, được gặp gỡ muôn mặt người trên con đường giang hồ mê mải. Với ông,
xê dịch là một nguồn sống bồng bột để giải thoát những bế tắc chán chường
trong cuộc đời. Hơn nữa, là nhà văn của những tính cách độc đáo, của những
cảm giác mãnh liệt, Nguyễn Tn khơng thích cái gì bằng phẳng, nhợt nhạt,

khn phép, n ổn, cầu tồn; ơng thích khám phá những phong cảnh tuyệt
mĩ của gió bão, núi cao, rừng thiêng, thác ghềnh dữ dội...
Nguyễn Tuân còn là người rất mực rất mực tài hoa uyên bác, am tường
Hán học, Tây học. Rất mực đề cao và gìn giữ nhân cách nghệ sĩ nên ông trân
trọng những thú chơi tao nhã của những trí thức Nho gia tài hoa sinh bất
18


phùng thời, căm ghét thói xấu xa đê tiện, rởm đời, vơ văn hóa. Ơng am hiểu
nhiều ngành văn hóa, nhiều môn nghệ thuật khác nhau như hội họa, điêu
khắc, sân khấu, điện ảnh, âm nhạc, địa lí... để tăng cường khả năng diễn tả của
nghệ thuật ngôn từ. Sự tài hoa uyên bác khiến cho các trang tùy bút Nguyễn
Tuân lấp lánh chất trí tuệ; mang đến cho người đọc những khoái cảm thẩm
mỹ và vốn tri thức văn hóa, khoa học ở nhiều các lĩnh vực khác nhau.
Nguyễn Tn là nghệ sĩ chân chính có tinh thần lao động nghệ thuật
nghiêm túc, quý trọng nghề nghiệp và ý thức cá nhân phát triển cao. Ông
quan niệm nghề văn đối lập với tính vụ lợi kiểu con bn (truyện Nhà
Nguyễn,1945); ở đâu có đồng tiền phàm tục thì ở đấy khơng thể có cái đẹp
(truyện Hai tấm vé số, 1944) và nghệ thuật là một hình thái lao động nghiêm
túc, thậm chí khổ hạnh (Tùy bút Những đứa con hoang, 1943). Đối với ông
văn chương trước hết phải là văn chương, nghệ thuật trước hết phải là nghệ
thuật và làm nghệ thuật phải có phong cách độc đáo. Ơng được đánh giá là
định nghĩa hoàn hảo nhất về người nghệ sĩ. Nhưng về bản chất ông không
theo chủ nghĩa hình thức thuần túy, đánh đu biến hóa với tu từ chữ nghĩa mà
Tài phải đi với Tâm. Đó chính là Thiên lương trong sạch; là lòng yêu đất
nước, tha thiết với những giá trị cổ truyền; là nhân cách cứng cỏi, đức tính
thẳng thắn trung thực. Bạn đọc khâm phục ơng về tài nhưng cịn trọng ơng về
nhân cách. Khi đã ở đỉnh cao nghề nghiệp, ông vẫn không bao giờ tỏ ra lơi
lỏng mà ngược lại, luôn nghiêm khắc với chính mình. Ơng thực sự là một nhà
văn suốt đời đi tìm cái Ðẹp, cái Thật (Nguyễn Ðình Thi), là người "sinh ra để

thờ Nghệ Thuật với hai chữ viết hoa".
Trước Cách mạng tháng Tám, sáng tác của ông dồn sức chủ yếu vào
việc phục hiện các giá trị văn hóa tinh thần. Trên trang viết Nguyễn Tuân,
những "vẻ đẹp xưa" chợt sống dậy trong niềm xót xa tiếc nuối khôn nguôi. Dù
điều kiện không cho phép nhà văn bộc lộ trực tiếp tâm sự u hoài, người đọc
vẫn cảm nhận được một tấm lòng chân thành đối với dân, với nước. Ông đã
19


ghé vai vào chống chọi, hàn gắn, sắp xếp lại với kỳ vọng gìn giữ những giá trị
thiêng liêng vốn hun đúc nên quốc hồn, quốc túy Việt Nam. Nếu có thể ví
trang sách như tấm lá chắn hữu hiệu thì Nguyễn Tn, giai đoạn trước 1945,
chính là người chiến sĩ chiến đấu với cái Xấu cái Ác, để bảo vệ thành trì Chân
- Thiện - Mĩ.
Là nhà văn yêu cái Đẹp, nhưng trước Cách mạng tháng Tám, quan
niệm về cái Ðẹp của ông đậm màu sắc chủ quan; là cái Đẹp thuần túy, duy
mỹ, nghệ thuật vị nghệ thuật. Ơng chủ trương một cái Đẹp khơng có nội dung
xã hội, giai cấp, thời đại; tách rời cái có ích và quan niệm đạo đức, một cái
đẹp chỉ nhằm thỏa mãn những khoái cảm thẩm mĩ cá nhân. Sau Cách mạng,
quan niệm của ơng đã có sự hài hịa cân đối. Cái Ðẹp giờ hiện hữu trong thực
tại, là đời sống mn màu của Nhân Dân như có thể cầm lên tay mà nâng niu
ngắm nghía. Hồi cổ khơng cịn mang ý nghĩa níu kéo dĩ vãng mà được nâng
lên thành ý thức về sự góp mặt của dĩ vãng ở hiện tại.
Trước Cách mạng tháng Tám, trung tâm thế giới nghệ thuật Nguyễn
Tuân là những cái tôi xê dịch: những con người buồn chán sống vô vị; mang
tâm trạng dằn vặt. Không gian thiên nhiên chỉ là những cái mơ hồ vụn vặt gắn
với nỗi ám ảnh thời gian và gợi sự bức bối, ngột ngạt. Ngược lại sau Cách
mạng, thực tế phong phú tươi rói, sống động trang văn của ông: vùng đất Tây
Bắc, vùng giới tuyến Vĩnh Linh. Cảnh vật mang tầm vóc lớn lao kỳ vĩ và là
bè bạn với con người, tham gia vào công cuộc cải tạo của con người. Khơng

cịn bắt gặp những cá nhân luôn đấu tranh nội tâm mà đại diện cho những
phẩm chất đẹp, tư thế khoẻ, tinh thần hứng khởi của người cơng dân một
nước độc lập. Ơng có dịp đi nhiều, mở lịng đón nhận thanh sắc của cuộc sống
mới đang từng giây từng phút sinh sôi. Nếu trước kia chỉ có thể bộc lộ tâm sự
yêu nước thương dân một cách kín đáo, thì giờ đây con người tài hoa uyên

20


bác ấy như được tháo cũi sổ lồng, phát huy hết mọi sở trường, cất cao lời ngợi
ca đất nước con người Việt Nam trong thời đại mới.
1.2. Hành trình sáng tác và những tác phẩm chính về đề tài xê dịch
1.2.1. Hành trình sáng tác của một cuộc đời phong phú

Nguyễn Tuân không thành công ngay từ những tác phẩm đầu tay. Ông
đã thử bút qua nhiều thể loại: thơ, bút kí, truyện ngắn hiện thực trào phúng
trước khi dừng lại và tỏa sáng với tùy bút. Chủ nghĩa xê dịch, đề tài quá khứ,
truỵ lạc là ba mảng đề tài trung tâm của ông trước 1945. Bộ ba đề tài này như
ba nhánh của một dịng sơng cùng quy tụ lại một điểm để tạo nên một Nguyễn
Tuân vô cùng mới mẻ, độc đáo và đem lại sức sống mới cho dòng văn học
lãng mạn 1930 -1945 đang thối trào, có nguy cơ đi vào ngõ cụt.
Do chịu ảnh hưởng sâu sắc từ Hán học, sáng tác của ông trước năm
1937 (Giang hồ hành, Vườn xuân lan tạ chủ) được viết theo bút pháp cổ điển
và chưa gây được tiếng vang. Ðến 1937, Nguyễn Tuân lại xuất hiện trên các
báo với những truyện ngắn hiện thực trào phúng, với những tràng cười châm
biếm thoải mái, đậm đà phong vị dân gian (Ðánh mất ví, Một vụ bắt rượu,
Mười năm trời mới gặp lại cố nhân). Tuy nhiên, do trào lưu hiện thực phê
phán lúc đó đã phát triển rất mạnh với nhiều tên tuổi lớn như Ngô Tất Tố,
Nguyễn Công Hoan... cho nên không dễ dàng đối với Nguyễn Tn trong việc
tìm một vị trí có hạng trên văn đàn. Hơn nữa, ông sớm nhận ra rằng thể loại

trào phúng vẫn chưa phù hợp với sở trường của mình.
Nguyễn Tn chỉ thực sự được cơng nhận như một phong cách văn
chương độc đáo kể từ tùy bút Một chuyến đi (1938), tập hợp những trang viết
từ chuyến xê dịch sang Hương Cảng tham gia bộ phim Cánh đồng ma - một
trong những phim đầu tiên của Việt Nam. Theo Nguyễn Ðăng Mạnh, nét đặc
sắc nhất ở Một chuyến đi chính là giọng điệu riêng hết sức phóng túng, linh
hoạt: Khi thì trang nghiêm cổ kính, khi thì đùa cợt bơng phèng, khi thì thánh
21


thót trầm bổng, khi thì xơ bồ bừa bãi như là ném ra trong một cơn say chếnh
choáng, khinh bạc đấy, nhưng bao giờ cũng rất đỗi tài hoa [1;111]. Nhân vật
chính là cái "tơi" ngơng nghênh kiêu bạc sau quá nhiều đắng cay tủi cực hầu
như hoài nghi tất cả, chỉ cịn tin ở xúc cảm của mình trên bước đường xê dịch.
Với tập truyện Vang bóng một thời (1939), Nguyễn Tuân đã vươn đến
đỉnh cao của sáng tạo nghệ thuật. Tác phẩm gần đạt đến độ toàn thiện tồn
mỹ (Vũ Ngọc Phan) ấy góp phần đưa nghệ thuật văn xuôi Việt Nam phát triển
thêm trên con đường hiện đại hóa. Vang bóng một thời vẽ lại những cái "đẹp
xưa" của thời phong kiến suy tàn, thời có những ông Nghè, ông Cống, ông Tú
thích chơi lan chơi cúc, thích đánh bạc bằng thơ hoặc nhấm nháp chén trà
trong sương sớm với tất cả nghi lễ thành kính đến thiêng liêng. Thời gian
được đo bằng mùa, bằng tiết. Nhưng những vẻ đẹp truyền thống ấy đang có
nguy cơ bị mai một. Ðau đớn nhận ra điều đó, Nguyễn Tuân ra sức níu giữ,
gom góp và phục chế lại bằng tất cả tấm lịng thành kính. Vang bóng một thời
vì thế có thể được xem như một bảo tàng lưu giữ các giá trị văn hóa cổ truyền
của dân tộc.
Từ sau Vang bóng một thời đến năm 1945, sáng tác của Nguyễn Tuân
dần đi vào ngõ cụt. Nếu như ở Thiếu quê hương (1940), Chiếc lư đồng mắt
cua (1941), Tùy bút I (1941) tuy mải mê với những lạc thú trần tục, cái "tơi"
vẫn cịn đầy tự trọng và giữ được ý thức về bản thân thì từ 1942, đời sống tinh

thần của Nguyễn Tuân lâm vào tình trạng ngày càng khủng hoảng sâu sắc.
Những trang viết thưa dần. Bên cạnh những đề tài cũ viết về vẻ đẹp xưa, đề
tài xê dịch, đời sống trụy lạc như Tùy bút II (1943), Tóc chị Hồi (1943),
Nguyễn (1945), xuất hiện thêm các đề tài mới hướng về thế giới của yêu tinh,
ma quỷ. Ngay tiêu đề các tác phẩm Xác ngọc lam, Ðới roi, Rượu bệnh, Loạn
âm cũng đủ nói lên tình trạng bế tắc của ngịi bút Nguyễn Tn thời kỳ này.
Những năm đầu sau Cách mạng, ngoài một vài tùy bút ngắn ghi lại
tâm trạng vừa hoang mang vừa đầy ắp hy vọng của một trí thức tự "lột xác"
22


để dấn thân vào cuộc đời mới (Vô đề, Ngày đầy tuổi tơi Cách Mệnh), Nguyễn
Tn cịn có Chùa Ðàn - về một nhân vật mắc căn bệnh cá nhân chủ nghĩa,
ích kỷ tàn nhẫn; nhưng từ sau 1945, như được uống liều thuốc tiên, tự cải tạo
vươn lên thành con người mới, chan hòa với xung quanh. Mới đọc qua, dễ có
ấn tượng về một q trình đổi thay có vẻ giản đơn, cơng thức. Nhưng nếu
xem xét tác phẩm trong cả quá trình sáng tác thì Chùa Ðàn là một cố gắng
đáng trân trọng.
Tiếp theo, hai tập tùy bút Ðường vui (1949), Tình chiến dịch (1950)
ghi nhận chuyển biến thật sự sâu sắc của ngòi bút Nguyễn Tuân. Ðáp lời kêu
gọi của Ðảng, ông hăng hái xốc ba lô lên vai dấn thân khắp các nẻo đường
chiến dịch. Cái "tơi" giờ đây khơng cịn phá phách, ngơng nghênh nữa mà
rưng rưng hòa nhập, sẻ chia với đồng bào đồng chí. Giọng điệu sơi nổi tin
u, tràn ngập tình cảm chân thành đối với quê hương đất nước. Nguyễn Tn
tiếp tục bơn ba trên hành trình đi tìm cái Ðẹp, cái Thật. Có điều khác là những
giá trị ấy giờ đây khơng phải mất cơng tìm kiếm ở cõi q vãng hoặc vơ hình
nào mà hiện hữu ngay trong cuộc đời thực sinh sôi cuồn cuộn trước mắt.
Hàng loạt tùy bút đặc sắc ra đời trong mạch cảm hứng ấy: Phở, Cây Hà Nội,
Con rùa thủ đơ, Tìm hiểu Sê Khốp,...
Từ năm 1958 – 1969, ông đi thực tế liên tục đi về hai vùng nóng bỏng

nhất của đất nước: Tây Bắc và Vĩnh Linh. Ngồi ra ơng cịn đi Cẩm Phả, Trà
Cổ, Móng Cái, Cơ Tơ,... Những chuyến đi khơng chỉ thỏa mãn khát khao “xê
dịch”, mà cịn cung cấp chất liệu thực tế nóng hổi để nhà văn khám phá ra vẻ
đẹp, chất vàng của thiên nhiên con người Việt Nam đang âm thầm lao động
chiến đấu. Ông phát hiện ra chất tài hoa nghệ sĩ không chỉ có ở những nhân
vật phi thường, những nhà nho một thời quá khứ mà cả ở những người dân
bình thường nhất: ơng lái đị, chị dân qn, anh bộ đội, anh bán phở, chị hàng
cốm... Tùy bút Sông Ðà là cái mốc quan trọng, đỉnh cao mới trong sáng tác

23


của Nguyễn Tuân sau Cách mạng tháng Tám. Cánh cửa tâm hồn tài hoa, lãng
tử của Nguyễn Tuân như mở toang ra cho cái Ðẹp ùa vào.
Từ sau Sông Ðà, Nguyễn Tuân tiếp tục đi và viết nhiều, chủ yếu vẫn ở
thể tùy bút, được tập trung in trong các tác phẩm tiêu biểu: Hà Nội ta đánh
Mỹ giỏi (1972), Ký (1976). Ơng viết về tình cảm Bắc – Nam, tiếp tục khai
thác vẻ đẹp đất nước con người Việt Nam trong thời đại mới: người Việt Nam
vừa đánh Mỹ vừa sản xuất trong tư thế ung dung, sang trọng và tài hoa; tư thế
của một dân tộc giành được chính nghĩa trong chiến đấu và có bề dày truyền
thống văn hóa lâu đời.
Đất nước thống nhất, Nguyễn Tuân đã đi dọc hành trình đất nước. Ơng
đến Cà Mau, Hà Tiên, tham quan Cơn Đảo, đóng phim Chị Dậu. Ơng xuất
bản Tuyển tập Nguyễn Tuân (1982), Chuyện nghề (1986), Hương vị và cảnh
sắc đất nước (1988), đi nói chuyện văn học ở nhiều nơi và luôn thể hiện văn
phong tự do, ngơng, phóng túng, tài hoa un bác và ý thức sâu sắc về cái tôi
cá nhân.
1.2.2. Những tác phẩm chính về đề tài xê dịch

Trước Cách mạng tháng Tám, xê dịch là một đề tài lớn trong sáng tác

của Nguyễn Tuân. Ông đã viết một loạt những tác phẩm thể hiện niềm đam
mê cuộc sống giang hồ lãng du của mình như Một chuyến đi (1938), Thiếu
quê hương (1943), Tùy bút I (1941), Tùy bút II (1943). Sau Cách mạng,
Nguyễn Tuân hòa vào cuộc sống và kháng chiến với những công tác bận rộn
của một nghệ sĩ giàu tinh thần dân tộc nhưng dòng máu đam mê những
chuyến đi, những mảnh đất lạ vẫn tuôn chảy trong những tác phẩm như
Đường vui (1949), Tình chiến dịch (1950), Tùy bút kháng chiến và hịa bình
I,II (1955), Bút kí đi thăm Trung Hoa (1955), Tùy bút Sông Đà (1960), Cảnh
sắc và hương vị đất nước (1988)... Có thể khẳng định Nguyễn Tuân là nhà
văn Việt Nam đam mê và viết nhiều nhất về những chuyến đi.
24


1.3. Đề tài chủ nghĩa xê dịch trước Cách mạng tháng 8 - 1945
1.3.1. Giới thuyết

Theo Từ điển Tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên, NXB Đà Nẵng năm
2008, “xê dịch” là chuyển vị trí đi một quãng ngắn; là thay đổi, biến đổi trong
một khoảng nhất định [23;1414]. Chủ nghĩa xê dịch vốn là một lí thuyết vay
mượn của phương Tây cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX đề cao lối sống cá nhân
tự do phóng túng đi rộng biết nhiều để thỏa mãn sở thích cá nhân và trải
nghiệm cảm giác thực tế. Chủ nghĩa xê dịch theo đó được hiểu như là sự
chuyển đổi vị trí về địa lý, chuyển đổi cảm giác về hình ảnh. Nhiều nhà văn
trên thế giới thích viết về du lịch.
Cảm hứng “khơng gian” có thể xem như là một chủ đề quan trọng của
các nhà văn viết du ký. Người viết xê dịch thường thích đi đó đây để thay đổi
nhãn quan tâm hồn. Rõ ràng chỉ khi đi qua những vùng đất, liên tục xê dịch,
họ mới thể hiện được những giá trị của bản thân. Đi nhiều, vừa thể hiện được
cá tính, thỏa mãn “thị dục” và nỗi khát khao mơ ước, đồng thời làm giàu có,
phong phú thêm vốn sống tri thức, hiểu biết của mình về con người và những

mảnh đất đã qua. Như một nhu cầu chia sẻ, những trang viết du kí ln thơi
thúc tâm hồn những người muốn khám phá thế giới.
1.3.2. Những yếu tố ảnh hưởng đến lối sống và đề tài xê dịch

Chủ nghĩa xê dịch của Nguyễn Tuân chịu ảnh hưởng lớn từ của văn học
phương Tây. Tác giả mà ông chịu ảnh hưởng nhiều nhất là nhà văn A. Gide,
Pôn Môrăng, nhà triết học Friedrich Nietzsche... André Gide (1869 – 1951) là
một trong những nhà văn xuất chúng nước Pháp thế kỷ XX từng đoạt giải
Nobel Văn học năm 1947, ông là người rất ham mê du lịch khắp nơi trên thế
giới. Friedrich Nietzsche (1844 –1900) là một nhà triết học nổi tiếng người
Đức. Nietzsche thường xuyên đi du lịch để đi tìm nơi có khí hậu dễ chịu để
phù hợp với sức khỏe của mình. Ơng từng sống trong nhiều thành phố khác
25