Hà Nội - Văn hóa và phong tục (phần 1)

HA NệI VN HOA VA PHONG TUC (phờỡn 1) 1
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
Muồc luồc

CHNG I: DấậU TẹCH .......................................................................................................5
CHUA VUA.....................................................................................................................6
ềNH AI.......................................................................................................................8
Lẽẻ HệI CHUA TRM GIAN .........................................................................................11
CHUYẽN NGệI ềNH..................................................................................................15
CHUYẽN CAI AO LANG ..............................................................................................19
BA NGệI Mệ HệèNG NHAN ......................................................................................23
CHUYẽN CON TRấU ...................................................................................................27
CấY A.........................................................................................................................30
CHUYẽN CAI CH......................................................................................................33
CHUYẽN CAI CệNG LANG.........................................................................................37
NHNG PHO TNG QUY HIẽậM...............................................................................41
CấY GAO......................................................................................................................44
CON NGHẽ A.............................................................................................................47
MIẽậU ệèNG Cệ...........................................................................................................49
CH GII HA NệI .......................................................................................................52
CAI CấèU MAI NGOI.....................................................................................................55
NINH HIẽP ..................................................................................................................59
CHNG II PHONG TUC.................................................................................................62
TẽậT NHNG NM XA...............................................................................................63
MấM NGU QUAó ...........................................................................................................67
L KHÙỈC CUNG 2
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
TRANH TÏËT .................................................................................................................69
CẤNH ÀU MA XN.................................................................................................73
NGÂY RÙÇM THẤNG GIÏNG ........................................................................................76
MA CƯËM, MA HƯÌNG...............................................................................................79

CNG CHẤO ÚÃ XỐM AO NGANG................................................................................81
TÏËT TRUNG THU ÚÃ HÂ NƯÅI .......................................................................................85
ÀÊN ÀÏM TRUNG THU...............................................................................................88
ƯNG GIÙÈNG ƯNG GIÙNG............................................................................................90
ÀẤM CÛÚÁI NGÂY XÛA................................................................................................92
NGHI THÛÁC TANG LÏỴ TRUÌN THƯËNG...................................................................94
CHUÅN ÀƯËT VÂNG MẬ.............................................................................................97
BỐI TÌNG...............................................................................................................102
HƯÅI LÂNG XÛA..........................................................................................................104
PHẤO TRONG VÙN HOẤ TRUÌN THƯËNG .............................................................107
CHÛÚNGIII:NGHÏÅTHÅT ÊÍM THÛÅC ...........................................................................110
CƯỴỴ VÂ MÊM CƯỴ HÂ NƯÅI XÛA...................................................................................111
NHÛÄNG BÛÚÁC THÙNG TRÊÌM CA PHÚÃ .................................................................115
BN CHẪ ...................................................................................................................118
BN THANG..............................................................................................................121
THÕT CÊÌÌY, QUẤN THÕT CÊÌY LẤI CHỐ .....................................................................124
CHẪ CẤ ......................................................................................................................129
BÂN VÏÌ GIA VÕ ..........................................................................................................131
NÛÚÁC LỔ CÚM NIÏU ................................................................................................134
RÛÚÅU! ........................................................................................................................137
NGÛÚÂI HÂ NƯÅI ËNG RÛÚÅU...................................................................................140
HA NệI VN HOA VA PHONG TUC (phờỡn 1) 3
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
BANH BEO.................................................................................................................143
BANH TRUNG THU...................................................................................................146
TRA AO ....................................................................................................................149
CHUYẽN BẽậP NUC....................................................................................................152
BUN ệậC HA NệI ........................................................................................................156
LYÁ KHÙÆC CUNG 4
HTTP://ebooks.vdcmedia.com

HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 5
HTTP://ebooks.vdcmedia.com

CHÛÚNG I: DÊËU TÑCH
L KHÙỈC CUNG 6
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
CHA VUA
ÚÃ lâng Cha Vua, nay thåc lâng Thõnh n (qån Hai Bâ Trûng),
hâng nùm cố ba ngây lïỵ hưåi truìn thưëng vâo ngây mưìng 6, mưìng 7,
mưìng 8 thấng giïng vâ ngây mưìng 9 lâ ngây cấc tay cao cúâ tranh ngưi
quấn qn. Lâng Thõnh n cố tc lïå cấc Cư gấi lêëy chưìng xa vâ cấc
châng trai lêëy vúå xa àïìu phẫi thu xïëp vïì lâng ùn Tïët vâ dûå Hưåi.
Hưåi cố phêìn lïỵ, rûúác xấch vâ cấc trô chúi nhû àêëu vêåt chổi gâ vâ thi
cúâ tûúáng. Àêët nây thúâ Àïë Thđch mưåt ưng vua cúâ tûúáng nïn mưn cúâ tûúáng
àûúåc coi trổng àùåc biïåt.
Cha Vua lâ mưåt qìn thïí kiïën trc trang nghiïm, àểp àệ vâ cêìu
k. Cấi àưåc àấo ca qìn thïí kiïën trc nây lâ cố cha vâ àònh àïìu thúâ
vua Àïë Thđch. Ngay sau àêëy lâ àïìn thúâ Mêỵu, mưåt trong tûá bêët tûã vâ thên
ph Trêìn Hûng Àẩo. Nghơa lâ thúâ Phêåt Lậo, Nho, Tam giấo àưìng lûu.
Tûâ àúâi Lï, qìn thïí kiïën trc nây gổi lâ Àiïån Thûâa Lûúng, lâ núi Vua,
cấc hoâng tûã, cấc àẩi thêìn, hoâng thên nghó lẩi àïí chín bõ lâm lïỵ tïë úã
àân Nam Giao. Àân Nam Giao trûúác àêy tûúáng ca ưng trong cåc khúãi
nghơa n Thïë. Khi khúãi nghơa thêët bẩi, ưng Àiïìu trưën vïì Hâ Nưåi rưìi tr
trò cha. Cng chđnh úã àêy, àưìng chđ Nguỵn Phong Sùỉc, xûá Bùỉc K àậ
sûã dng cấc vôm sau bïå tûúång vua Àïë Thđch lâm núi ài vïì, hoẩt àưång vâ
êín nấu. Ngây 10-4-1956, àưìng chđ Trêìn Danh Tun àûa Bấc Hưì àïën
thùm cha. Bấc xem lẩi mêëy hưë vôm sau tûúång rưìi ài vïì phđa trûúác. Bấc
àùåt m lïn ngûåc, ci àêìu. Sau mưåt lc n lùång, Bấc bẫo bâ Lï Thõ Hiïìn

lâ ngûúâi trưng cha rùçng: “Bâ trưng gip cha cho cêín thêån, àûâng àïí
mêët mất gò”.
Theo huìn thoẩi, vua Àïë Thđch lâ nhên vêåt thûá hai sấu Ngổc
Hoâng. ÚÃã ÊËn Àưå vâ Trung Qëc cng thúâ Àïë Thđch vúái cûúng võ nhû vêåy.
Àïë Thđch côn lâ vua cúâ tûúáng. Tûâ xa xûa, àêët Cha Vua àậ cố nhûäng lô
cúâ tûúáng hay nhêët nûúác. Cấc danh th mổi núi àïìu phẫi kếo vïì cha
Vua àïí thi àêëu vâ hổc têåp.
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 1) 7
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
Àïën nùm 1992, àậ cố 70 danh th àïën tranh giẫi qua cấc k hưåi lïỵ.
Mổi ngûúâi trêìm trưì vïì tâi nùng ca cấc danh th nhû Vïå, Ngổc, Lúåi, An...
C Hûáa Tiïën lâ mưåt trong ng tưët, l kiïåt, àậ tûâng lâ kiïån tûúáng chêu
M. Cûúâng vư àõch cåc thi cúâ tûúáng 1991, Phấc lâã nưỵi lo lùỉng ca danh
th bêët cûá tónh nâo. Cấc àẩi biïíu miïìn Nam cng àïën thùm th nhûäng
nûúác cúâ hay trong trêån àêëu. ÚÃã àêy cố cẫ cúâ búi vâ cúâ bân...
Hiïån nay, Cha Vua côn giûä àûúåc 14 pho tûúång àểp bùçng gưỵ hoâng
àân. Nưíi bêåt nhêët lâ pho tûúång vua Àïë Thđch cao khoẫng 1,6m. Mưåt bûác
cûãu long chẩm trưí tinh vi, hai àónh àưìng thúâi Nguỵn, mưåt quẫ chng
nhỗ thúâi Cẫnh Thõnh, hai quẫ chng to thúâi Lï, hai chốe lúán cao chûâng
1,6m àûúåc àc tûâ thúâi Lï. Khu vûåc cha Vua, tûâ mấi àònh cưí kđnh àïën
nhûäng cêy nhận, ưíi cưí th, bûác tûúång, àưi chốe, bia k àïën quẫ
chng...àïìu tỗa ra nhûäng lúâi vên vi khưn ngi vúái hiïån tẩi vâ tûúng
lai...
L KHÙỈC CUNG 8
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
ÀỊNH ÀẨI
Àònh Àẩi nùçm trong cm di tđch phđa Bùỉc khu vûåc Bẩch Mai, thåc
phûúâng cêìu Dïìn, qån Hai Bâ Trûng, bïn cẩnh cha Liïn Phấi, cha
vûúng Tuët, àònh Àưng, àònh Tư Hoâng, cha Vua, àân Nam Giao (nay
lâ nhâ mấy cú khđ Trêìn Hûng Àẩo). Ngưi àònh àùåc biïåt nây cố kiïën trc

giưëng nhû nhûäng àònh cưí ca Viïåt Nam nối chung.
Nố àûúåc xêy dûång vúái quy mư khấ lúán. Tiïìn àònh cao, rưång, khoấng
àẩt gưìm 5 gian. Hêåu cung gưìm 3 gian, Tam quan thoấng, mấi àònh cong,
lúåp ngối ta. Sên àònh rưång, lất gẩch cưí, cố vûúân cêy, vûúân hoa vâ mưåt
giïëng thúi hònh bêìu dc. Khung cûãa Àònh Àẩi lâm theo kiïíu bûác bân.
Kïët cêëu khung xûúng àïìu in bùçng gưỵ àûúåc giûä vûäng búãi nhiïìu cưåt cấi vâ
cưåt qn to vâ cao bùçng gưỵ tûá thiïët.
Khưng gian Àònh Àẩi àûúåc múã rưång, múã ra bưën phûúng tấm hûúáng
chûá khưng xêy gẩch kđn xung quanh. Mổi ngûúâi cố thïí àïën thùm àònh tûâ
bêët k hûúáng nâo, qua nhûäng con àûúâng tùỉt vâ àûúâng lúán. Nùm 1592,
qn nhâ Mẩc àậ giao tranh vúái Trõnh Trổng tẩi àêy. Ngay sất cẩnh
cưíng Tam quan lâ con àûúâng Thiïn L nưíi tiïëng. Nưëi liïìn Thùng Long
vúái cấc trêën vâ cấc tónh phđa Nam lâ mưåt con àûúâng nhỗ, àâi hun ht
qua nhûäng àưìi cêy cưëi rêåm rẩp vâ cẫ mưåt rûâng mai (nay thåc khu vûåc
Bẩch Mai vâ Trûúng Àõnh).
Àònh Àẩi àûúåc xêy dûång cấch àêy khấ lêu vâ àậ trẫi qua nhiïìu lêìn
trng tu, sûãa chûäa lúán vâo nhûäng niïn hiïåu Vơnh Thõnh (1705), Cẫnh
Hûng (1774), Minh Mẩng (1840),. Thânh Thấi, Khẫi Àõnh. Thoẩt àêìu,
Àònh Àẩi chó cố gian giûäa thúâ . àûác Thânh Hoâng cao 5m. Àẩi vûúng
thêìn lâ mưåt trong 50 ngûúâi con lïn ni ca Lẩc Long Qn vâ êu Cú, sau
nây lâ thåc tûúáng thên cêån ca Sún Tinh. Bïn trấi thúâ thên mêỵu ca
Àẩi Vûúng ghếp vúái mêỵu Liïỵu Hẩnh. Bïn phẫi thúâ cấc cư, cêåu ca Lậo
Giấo, nghơa lâ cng cố mâu sùỉc Tam giấo àưìng lûu. Àònh Àẩi côn thúâ cẫ
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 1) 9
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
hai ưng phưỵng lâ hai ngûúâi hêìu cêån ca Àẩi Vûúng vúái nết mùåt tûúi cûúâi,
hốm hónh vâ cng mang nhûäng nết chêët phấc ca con ngûúâi àưìng qụ
Viïåt Nam. Àố chđnh lâ hònh ẫnh ca cấc vai “hïì chêo” xët hiïån sau nây,
ngûúâi bònh dên u tiïëng cûúâi lâ vêåy.
Cấc mẫng trang trđ àûúåc têåp trung vâo bûác cưìn nấch giûäa tôa àẩi

àònh. Àïì tâi trang trđ lâ rưìng leo vâ ën khc, vêy cấ, trùng sao... Cố
dấng dêëp tûâ àúâi Lï. Bïn cẩnh cố nhûäng bûác chẩm khùỉc rưìng phûúång, êm
dûúngtûúng xûáng vúái nhûäng hổa tiïët sưng, nûúác, mêy trúâi, nhûäng bûác
cûãa vộng, cën thû, hoânh phi, cêu àưëi... Têët cẫ àïìu àûúåc chẩm khùỉc tó
mó vâ Sún Son thïëp vâng choấng ngúåp, vûâa lâ nhûäng bûác hổa, vûâa cố tiïët
têëu nhẩc àiïåu vúái mưåt nghïå thåt àiïu luån àưåc àấo.
Gian chđnh giûäa phêìn cung cêëm àûúåc àùåt mưåt sêåp thúâ Phđa trïn lâ
ngai ca àûác Thânh Hoâng. Bïn cẩnh àố lâ hai chiïëc kiïåu bất cưëng côn
ngun vển. Nhûäng chiïëc kiïåu bất cưëng àûúåc chẩm, khùỉc vâ sún son thïëp
vâng vúái cú man nâo lâ nhûäng hoa vùn sinh àưång vâ dun dấng, àêy lâ
mưåt trong nhûäng nết tiïu biïíu ca niïn hiïåu Gia Long. Àònh côn giûä
àûúåc hai hôm àûång 7 sùỉc phong ca niïn hiïåu Minh Mẩng (1821) vâ
Khẫi Àõnh (1924); hai têëm bia cố niïn hiïåu Vơnh Thõnh (1705) vâ niïn
hiïåu àúâi Nguỵn, bẫy bûác hoânh phi, cën thû, bẫy àưi cêu àưëi, ba chiïëc
hûúng ấn... Àònh cng côn giûä àûúåc 4 bất hûúng, trong àố cố mưåt chiïëc
àûúåc lâm bùçng àấ, mưåt bưå bất bûãu, mưåt Cưìng, mưåt chiïng.
Trûúác àêy, Àònh Àẩi cng nhû cấc àònh lâng khấc, vêỵn cố nhûäng
bíi cng lïỵ, rûúác xấch. Nhûng Àònh Àẩi côn trúã thânh núi têåp trung tûá
chiïëng ca mổi ngûúâi cấc ngẫ. Thúâi àố, cûá 5 giúâ chiïìu lâ cûãa ư Cêìu Dïìn
àống kđn lẩi, khưng ai àûúåc ra vâo thânh, chó trûâ nhûäng ngûúâi cêìm hỗa
bâi “Khêín cêëp”. Têët cẫ nhûäng ai mën vâo thânh àïìu phẫi nghó lẩi úã
Àònh Àẩi, àúåi àïën sấng hưm sau, khi cûãa ư múã, múái àûúåc vâo. Cng cố
mưåt sưë ngûúâi bn bấn mën tranh th thúâi gian àậ vâo thânh tûâ lc 4
giúâ chiïìu, nhûng phẫi nghó lẩi úã mưåt cấi chúå, ùn ëng, nghó àïm vâ sûãa
soẩn lẩi hâng àïí sấng súám hưm sau cố hâng bấn úã cấc chúå vâ cấc phưë
trong thânh. Núi têåp trung nây gổi lâ chúå Hưm (tïn nây àûúåc giûä cho àïën
têån bêy giúâ). Vò vêåy mâ Àònh Àẩi lâ núi dûâng chên ca à mổi lúáp ngûúâi
L KHÙỈC CUNG 10
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
trong xậ hưåi. Ngoâi ra, Àònh Àẩi côn lâ mưåt khu du lõch, vui chúi sêìm

ët ca mưåt thúâi mổi ngûúâi àïën àêy cố thïí ty hûáng ài thùm cấc cha,
àïìn, àònh úã gêìn àố hóåc xëng cấc vûúân mú bất ngất vúái cấc quấn rûúåu
ven àûúâng, hóåc àïën cấc quấn ùn Vên Hưì. Rûúåu lâng Mú vâ nûúác mùỉm
Kễ Àư trûúác hïët àûúåc àem bấn úã àêy rưìi múái tỗa ài khùỉp núi vâ àậ trúã
nïn nưíi tiïëng.
Àònh Àẩi lâ mưåt di tđch trong qìn thïí di tđch lõch sûã vùn hốa vâ
du lõch cố giấ trõ ca qån Hai Bâ Trûng. Nhûng, cng nhû sưë phêån ca
mưåt sưë di tđch khấc, Àònh Àẩi chûa àûúåc ch mưåt cấch xûáng àấng. Mưåt
sưë gian àònh bõ lúã, st, àưì gưỵ bõ mổt, con ngûúâi àậ dêìn lêën chiïëm, xêm
phẩm quanh àònh. Cưíng Tam quan, sên, vûúân cêy, vûúân hoa, giïëng bêìu
dc... àậ khưng côn nûäa lâm cho cẫnh quan ca Àònh Àẩi bõ thu hểp.
Thiïët nghơ cêìn phẫi cố sûå quan têm àùåc biïåt hún nûäa àïën viïåc khưi phc
sûãa chûäa vâ trng tu Àònh Àẩi àïí hònh ẫnh vïì Àònh Àẩi mậi àểp trong
têm trđ bao ngûúâi.
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 1) 11
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
LÏỴ HƯÅI CHA TRÙM GIAN
Cha Trùâm Gian thåc xậ Tiïìn Phûúng; huån Chûúng M, tónh
Hâ Têy. Àêy lâ ngưi cha cưí dûång trïn quẫ àưìi cao chûâng 50 mết, cố cêy
cao bống cẫ vâ àêåm mưåt mâu cưí tđch. Xung quanh lâ nhûäng ngổn ni
Phûúång Hoâng vưỵ cấnh, ni Hoâng Xấ cố dấng con voi qu ni Àưìng Lû,
ni Sún Lưå, ni Trêìm. Cha cố à 100 gian. Cûá 4 cưåt lâ mưåt gian, cố trïn
400 cưåt. Mưỵi cưåt tr trïn mưåt hôn àấ chẩm hònh cấnh hoa sen. Dậy lan
can quanh cha, cng nhû cấc bêåc thïìm bùçng àấ cố chẩm trưí. Trïn cấc
vấn long, lấ giố, àêëu, xâ v.v... cố hònh: mêy, hoa lấ, rưìng, tiïn nûä...
Phđa trûúác cha cố gấc chng cao hai têìng, chưìng diïm, tấm mấi,
nùçm trïn àưìi cao vúái hâng trùm bêåc àấ. Àêy lâ cưng trònh kiïën trc giấ
trõ lâm bùçng gưỵ qu vúái cấc àêìu àao cao vt, mïìm mẩi. Trïn “ gấc
chng cố treo mưåt quẫ chng lúán, àc vâo nùm 1794 thúâi Têy Sún vúái
bâi minh ca Trêìn Bấ Hiïn, ngûúâi xậ Vên Canh.

Trong cha cố 153 pho tûúång àûúåc xêy dûång tûâ àúâi L. Hêìu hïët àïìu
bùçng gưỵ, mưåt bưå bùçng àêët, sún son thïëp vâng Àùåc biïåt bïå tûúång àûúåc xêy
bùçng gẩch cố hoa vùn ca thïë kđ 16 - 17. Bïn cẩnh cố têëm bia àấ dûång
vâo nùm Cẫnh Thõnh thûá 5 (1794) cố ghi lẩi chiïën cưng ca Àư àưëc Àùång
Tiïën Àưng do Phan Huy Ch viïët, têët cẫ àïìu lâ nhûäng tấc phêím hiïëm cố
thúâi Têy Sún àïí lẩi.
Lïỵ hưåi cha Trùm Gian àûúåc tưí chûác vâo hai ngây ca thûúång tìn
thấng hai êm lõch àûúåc xem lâ “tưët ngây” Khi àưët xong mưåt bấnh phấo
treo trïn cânh àa cao xëng sất mùåt àêët, cấc chên kiïåu bùỉt àêìu rûúác long
kiïåu tûâ trong cha bûúác ra, long kiïåu ra túái cûãa Trung quan, àấm rûúác
phẫi àûáng lẩi, chúâ quan viïn vâ cấc chên kiïåu ca xậ giao hiïëu (kïët
nghơa) àïën àêëy vâ àûáng vâo hâng ng chónh tïì, àấm rûúác múái bùỉt àêìu di
chuín. Trong àấm rûúác, xậ àân anh ài àêìu, xậ nây thûúâng lâ xậ thúâ
thêìn súám nhêët, cố àưng dên nhêët, àưìng thúâi cng lâ xậ àa tâi nhêët. Cấc
L KHÙỈC CUNG 12
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
xậ bẩn cng phấi kiïåu ca mònh túái hóåc phấi mưåt chên kiïåu àïí thay vai
khiïng kiïåu cng vúái xậ ch nhâ.
Ài àêìu lâ hai lấ cúâ “Tiïët Mao”. Kïë àên lâ 5 cúâ ài nhêo gổi lâ cúâ
ng hânh: kim, mưåc, thy, hỗa, thưí vâ nhûäng lấ cúâ vng: àen, trùỉng,
vâng, àỗ, xanh... Sau àố lâ 4 lấ cúâ tûá linh: long, ly, quy, phûúång. Ngûúâi
cêìm cúâ àưåi nốn cố chốp nhổn hóåc chđt khùn tai chố, thùỉt lûng bố que
xanh àỗ, chên ài xâ cẩp.
Sau cúâ lâ trưëng cấi do hai ngûúâi khiïng. Trưëng cấi do th hiïåu
àấnh bùçng chiïëc di sún son thïëp vâng. Mưåt ngûúâi vấc lổng che cho th
hiïåu vâ trưëng. Ài sau trưëng lâ chiïng, cng do hai ngûúâi khiïng vâ cố
lổng che. Khi ài rûúác, th hiïåu àấnh mưåt tiïëng trưëng, lẩi àấnh mưåt tiïëng
chiïng. Tiïëng trưëng thc gic, tiïëng chiïng trêìm hng, ngên nga nhû
tiïëng ca ngân xûa vổng vïì.
Sau àoân trưëng vâ chiïng lâ sûå diïỵu hânh ca àưi ngûåa bẩch, àưi

ngûåa hưìng vâ àưi voi. Dûúái chên nhûäng con vêåt linh thiïng nây cố nhûäng
bấnh xe lùn. Mưỵi con vêåt àïìu àûúåc che lổng vâ cố mưåt chiïën binh ài bïn
cẩnh...
Hai chiïëc tấn thïu long, phûúång ài trûúác múã àûúâng cho cấc chêëp
kđch lang nai nõt, mang lưå bưå, kim qua, ph viïåt, chy àưìng... Cấc chêëp
kđch lang ài hai bïn. Hổ lâ nhûäng châng trai dng cẫm, xưng pha trêån
mẩc khi xûa, úã giûäa hổ lâ mưåt quan viïn mùåc ấo thng xanh, cố lổng che,
mang mưåt chiïëc biïín cố ph vẫi àỗ ghi mêëy chûä: “ Thûúång àùèng tưëi linh
thêìn “ (thấnh tưëi linh hẩng nhêët):
Sau àoân chêëp kđch lâ phûúâng “Àưìng Vùn” gưìm 2 ngûúâi chó huy
cêìm trưëng khêíu, mưåt ngûúâi cêìm thanh la, 2 ngûúâi cêìm sïnh tiïìn, 8 ngûúâi
àấnh trưëng bẫn àeo 8 thùỉt lûng. Hổ àấnh bùçng hai di nhỗ cố hai châng
thanh niïn mùåt hoa da phêën àống giẫ lâ hai cư gấi àeo hai chiïëc trưëng
cúm lâm “ Con àơ àấnh bưìng” . Hổ vûâa ma vûâa hất, vûâa vưỵ trưëng; mùỉt
nhòn ngang, nhòn dổc, lùèng lú nhû nùỉng ma xn.
Sau àố, mưåt ưng giâ cố dấng tiïn phong àẩo cưët, mùåc ấo thng àưå
mâu mấu, vấi lấ cúâ “vđa”. Cúâ bùçng vốc àỗ viïìn vâng cố thïu chûä “Lïånh”.
Lấ cúâ nây cng àûúåc lổng che. Àố lâ lïånh ca thêìn linh. Thónh thoẫng cúâ
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 1) 13
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
lïånh àûúåc phêët lïn âo âo, nhùỉc lẩi thúâi chinh chiïën oai hng ca thêìn.
Ngay sau àố lâ mân gûúm tët trêìn do ba ngûúâi àiïìu khiïín.
Àïën phûúâng bất êm gưìm 8 nhẩc c, phất ra tûâ 8 hïå thưëng êm
thanh ca 8 vêåt liïåu khấc nhau: Bâo (quẫ bêëu), Mưåc (gưỵ thẩch (àấ), Kim
(kim khđ), Ti (súåi tú), Trc (tre)... Chng lâ nhûäng nậo bẩt, àân, sïnh
tiïìn, kên, trưëng nhỗ, nhõ, sấo hóåc tiïu...
Phûúâng bất êm thûúâng cố mêëy àiïåu Lûu Thy, Hânh Vên, Ng Àưëi
trong sët cåc rûúác. Khi trang nghiïm cố lïånh thò cûã nhậ nhẩc.
Sau phûúâng bất êm lâ long àònh. Àố lâ chiïëc, nhỗ vâ cao cố mấi
che. Trong cố bây hûúng ấn, ng quẫ àónh trêìm vâ bất hûúng cố cùỉm

nhûäng nến hûúng àang chấy nghi ngt. Long àònh cố 4 ngûúâi khiïng vâ
cố 4 ngûúâi ài bïn cẩnh àïí thay vai nhau. Hổ àïìu lâ nhûäng châng trai trễ
àểp, cố têìm cao ngang nhau. Ài trûúác long àònh cố 1 ngûúâi cêìm trưëng
khêíu vâ mưåt ngûúâi cêìm cẫnh. Thónh thoẫng hổ lẩi àấnh lïn mưåt hưìi
trưëng vâ mưåt hưìi cẫnh. Têët cẫ nhûäng châng trai nây àïìu ùn mùåc theo
kiïíu khưë bao khùn vùỉt vâ àeo trûúác ngûåc mưåt chỵi vông tïët bùçng hoa
bûúãi toẫ ngất hûúng thúm . Hai bïn long àònh cố tân, quẩt, lổng. Rưìi àïën
mưåt loẩt ngûúâi cêìm cúâ, vung lïn. Hổ ùn mùåc qìn ấo cố nểp xanh àỗ, bố
xâ cẩp àen, hưå vïå cho hai châng trai cêìm lổng vâng. Hai châng nây lâ
hai anh châng àểp trai nhêët lâng. Hổ ài hâi vâ trïn ngûåc tïët mưåt bưng
hoa lúán.
Tiïëp àïën lâ hai long kiïåu bất cưëng. Mưỵi long kiïåu cố 8 ngûúâi khiïng
vâ 8 ngûúâi ài kêm. Àố lâ long kiïåu ca Àûác Thấnh ưng vâ Àûác Thấnh
Bâ. Nhûäng ngûúâi khiïng kiïåu, àêìu chđt khùn xanh, mùåc qìn xanh, thùỉt
lûng bao vâng, ài ng. Cấc bư lậo, cấc quan viïn ài hưå giấ kiïåu àïìu mùåc
ấo thng, khùn xïëp...
Khưng khđ tûng bûâng nấo nhiïåt, hûúng khối m mõt, tiïëng chiïng
trưëng, àân sấo nưíi lïn lâm cho mổi ngûúâi nhû say rûúåu. Thónh thoẫng,
nhûäng châng trai khiïng kiïåu lẩi ài nhanh, tùng tưëc àưå vâ reo vang lïn.
Lc nây ngûúâi ta gổi lâ kiïåu bay...rûúác, sau vâ xung quanh àấm rûúác
ngûúâi àưng nghòn nghõt...
L KHÙỈC CUNG 14
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
Àấm rûúác ài vông quanh xốm cha rưìi trúã vïì cha. Lc àố lâ lc
bùỉt àêìu cố nhûäng cåc tïë lïỵ. Mổi ngûúâi vâo lïỵ, kễ trûúác ngûúâi sau hóåc
vâo cng mưåt lc.
Sau khi àấm rûúác ngûâng lẩi trûúác cưíng cha, ngûúâi ta tưí chûác cấc
cåc vui chúi, múã hưåi. Cố phûúâng hất Rư úã Qëc Oai àïën, phûúâng chêo
tâu tûâ Àan Phûúång sang. Cố cẫ àùåc sẫn “Xêím chúå” Hâ Àưng.
Cha Trùm Gian lâ mưåt trong nhûäng ngưi cha cưí nhêët miïìn Bùỉc.

“Múã hưåi úã cha lâ hònh thûác tưí chûác súám hún kiïíu tưí chûác úã àònh. Do
vêåy, lïỵ hưåi cha Trùm Gian côn vổng lẩi nhiïìu êm thanh vâ mâu sùỉc
àiïín hònh ca mưåt quấ khûá xa xûa vúái nhûäng nết hng trấng mang tđnh
nghïå thåt.
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 1) 15
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
CHUÅN NGƯI ÀỊNH
ÚÃ cấc lâng, xậ Viïåt Nam xûa, hêìu nhû lâng nâo cng cố mưåt ngưi
àònh. Cố ngưi àònh chung cho cẫ mêëy xậ hóåc huån. Àònh nùçm úã mưåt
khưng gian trung têm, rưång lúán vâ cố phong cẫnh àểp ca lâng qụ Viïåt
Nam. Mổi sinh hoẩt chđnh trõ, kinh tïë vâ xậ hưåi ca cưång àưìng thúâi L
thûúâng diïỵn ra úã cha. Nhûng tûâ giûäa àúâi Trêìn, cấc sinh hoẩt àố àûúåc
chuín sang àònh vâ truìn thưëng àố àûúåc giûä cho àïën têån àúâi Nguỵn.
Àònh côn lâ núi nghó ngúi, dûâng chên ca vua hóåc cấc quan lúán ài vi
hânh, tìn du. Àònh lâng lâ núi t hổp, bân bẩc cưng viïåc vâ lâ núi thúâ
cng Thânh Hoâng. Cha dng nhên, nghơa àïí trõ dên, àònh dng phấp
trõ àưëi vúái dên. Àònh côn lâ núi thûåc thi lïå lâng: thu thụë, xết xûã khao
vổng, ngẫ vẩ... Con gấi trong truån xûa, khưng chưìng mâ chûãa, bõ mang
ra àònh ngẫ vẩ. Nhûäng dõp lïỵ tïët, hưåi hê, diïỵn xûúáng v.v... àïìu diïỵn ra úã
àònh vâ sên àònh. Vúái ngûúâi bònh dùn, àònh cng lâ núi giao tiïëp gùåp gúä,
trao àưíi kinh nghiïåm lâm ùn. Àònh lâ mưåt têåp húåp kiïën trc múã, chûá
khưng khếp kđn nhû cha. Àònh khưng cố tûúâng bao quanh. Tûâ bưën
phûúng, tấm hûúáng àïìu cố thïí àïën vúái àònh. Nưåi thêët, ngoẩi thêët ca
àònh àûúåc trang trđ nguy nga, àưåc àấo. Cố nhûäng bûác tûúång, ph àiïu
àûúåc chẩm trưí cưng phu àậ gêy êën tûúång mẩnh mệ trong giúái m thåt
trong vâ ngoâi nûúác nhû úã àònh Liïn Hiïåp (Hâ Têy), àònh Ph Lậo (Hâ
Bùỉc àònh Tam Canh (Vơnh Ph), àïìn Giấ (Hâ Nưåi) v.v...
Vâo àònh phẫi qua cưíng tam quan vâ sên àònh. Àònh thûúâng àûúåc
dûång lïn bùçng nhiïìu cưåt gưỵ to vâ dâi. Ngûúâi ta thûúâng nối: “To nhû cấi
cưåt àònh”. Côn cêu: “bao giúâ cêy cẫi lâm àònh” lâ chó cấi àiïìu khưng bao

giúâ cố thïí xẫy ra. Cưíng àònh thûúâng rêët rưång, cố bïí nûúác mûa vâ hôn non
bưå. Nưëi tiïëp sên lâ mêëy bêåc àấ lất thïìm dêỵn vâo àònh gưìm ba gian dâi.
Gian dâi úã chđnh giûäa gổi lâ chđnh têím. Bïn trong gian giûäa lâ núi àùåt bïå
thúâ, trïn cố bất hûúng, àónh trêìm, cêy nïën, bâi võ ca Thânh hoâng, lổ
àưåc bònh cùỉm hoa v.v... Sau bïå thúâ lâ hêåu cung àùåt tûúång Thânh hoâng
L KHÙỈC CUNG 16
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
ngưìi trïn ngai sún son thïëp vâng. Mấi àònh lúåp ngối êm dûúng, viïn nổ
ưëp lïn viïn kia, r nhau bô lïn nốc cao, kếo lïn 4 gốc cong vt vúái nhûäng
ngổn àao trang trđ khoễ mẩnh mâ bay bưíng. Loẩi ngối nây àûúåc gổi lâ
ngối êm dûúng lâ ngối “cåc àúâi”. Àưi vúå chưìng nâo àố thûúâng giậi bây:
“êëy àêëy, chng ta ùn úã vúái nhau cố à cẫ giêån, húân, àau khưí, sûúáng vui
vâ u thûúng... Têët cẫ cûá lúåp vâo nhau nhû mấi ngối êm dûúng...” . Hai
bïn àònh côn cố hai dậy nhâ ph àïí chûáa kiïåu bất cưëng, long àònh, cúâ,
biïín, trưëng, chiïng, quẩt, nhûäng àưì tïë lïỵ rûúác xấch... Àònh côn ngùn
riïng mưåt gian àïí cng hêåu gổi lâ nhâ hêåu. Cố núi, trûúác mùåt àònh côn cố
mưåt cưng trònh kiïën trc nhỗ gổi lâ “phûúng àònh” hóåc “bấi àònh”.
Mổi viïåc lúán, nhỗ trong lâng àûúåc quët àõnh úã àònh do mưåt hưåi
àưìng k mc àiïìu khiïín. L trûúãng lâ thânh viïn cao nhêët trong viïåc
chêëp phấp. Vai vïë cao hún l trûúãng cố tiïn chó. Ưng ta lâ ngûúâi àûáng
àêìu mưåt lâng, xậ Thûúâng lâ ngûúâi cố danh vổng, nhiïìu chûä nghơa vâ
àûúåc mổi ngûúâi kđnh trổng. Tiïn chó ngưìi riïng mưåt mònh mưåt chiïëu úã
àònh. Nïëu võ nâo cố cúä khoa bang cao hún tiïn chó thò àûúåc ngưìi chiïëu
trïn ca tiïn chó. Dên gian àậ tẫ mưåt cấch chêm biïëm chên dung ca
tiïn chó nhû sau: “Ngûúâi àûáng chiïëu ngang, ngûúâi sang chiïëu dổc, ngûúâi
àổc vùn tïë, ngûúâi bïå bất nhang, ngûúâi mang cưỵ àâi, ngûúâi nhai th lúån,
ngûúâi trúån mùỉt lïn...” Tiïn chó lâ ngûúâi cố quìn thïë nhêët lâng. Phêìn
riïng ca ưng bao giúâ cng phẫi cố miïëng thõt th. Ngây xûa, ngûúâi ta
rêët ch àïën viïåc chổn lûåa hûúáng àònh vâ trưìng nhûäng cêy cẫnh to, nhỗ
àïí tư àiïím cho cẫnh quan ca àònh. Vïì tưíng thïí, àònh vâ nhûäng cưng

trònh ph lâ nhûäng cưng trònh xêy dûång choấng ngúåp vâ hoa m. Trong
dên gian, àònh lâ mưåt hònh ẫnh quen thåc vâ gùỉn bố trong têm hưìn mưỵi
ngûúâi dên Viïåt Nam:
“Qua àònh ngẫ nốn, trưng àònh
Àònh bao nhiïu ngối, thûúng mònh bêëy nhiïu”.
Hóåc nhû:
“Trc xinh trc mổc àêìu àònh
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 1) 17
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
Em xinh em àûáng mưåt mònh cng xinh”
Nam nûä tònh tûå vúái nhau úã àònh:
“Bïn àònh tưi àậ si mï.
Tưi u ngûúâii lùỉm, xin thïì àònh úi” ...
Cố anh châng kïí lïí:
“Hưm qua tất nûúác bïn àònh vúái em...”

Sên àònh thûúâng cố nhûäng cêy cưí th, cêy àẩi, cêy si cêy tấo v v. .
Thõ Mêìu trong vúã chêo Quan êm Thõ Kđnh hất rùçng:
“Tiïíu nhû tấo rng sên àònh
Em nhû gấi dúã ài rònh ca chua”.
Àònh lâ ngưi nhâ àểp àệ, trang nghiïm, to lúán nhêët lâng. Nố
thûúâng àûúåc vđ vúái nhûäng gò to lúán. Cấi nưìi àònh lâ nưìi to. Cư gấi cố “mưåt
àònh dun” lâ Cư gấi dun dấng cố thûâa. Trong gam mâu folkhorviïåt
Nam, ngûúâi xûa cho rùçng bưå ngûåc vâ mưng ca cư gấi câng to thò câng
àểp. Ngûúâi ta nối: “Hai phêìn to àûúåc tây àònh, thò con ngûúâi êëy câng
xinh câng giôn “ . Cêu ca dao nây ph húåp vúái quan niïåm thêím m ngây
nay, khi nhêën mẩnh vông ào sưë 1 vâ vông ào sưë 3 ca ngûúâi ph nûä câng
lúán thò giấ trõ thêím m câng cao. Tiïëng trưëng àònh lâ tiïëng trưëng àấnh
rêët to, bấo mưåt àiïìu gò quan trổng.
Ngûúâi quẫn l, trưng nom àònh lâ ưng Tûâ. ưng thûúâng lâ ngûúâi cố

tíi, hiïìn lânh, chêët phấc, àûúåc mổi ngûúâi qu mïën, cố khi lẩi lâ ngûúâi
chay tõnh, khưng cố vúå ưng trưng nom àònh, thùỉp hûúng àốn khấch àïën
lïỵ àònh trưng nom vûúân cêy cẫnh. ưng cng trưìng thïm cêy ùn quẫ àïí
thïm vâo thu nhêåp ca cåc sưëng àẩm bẩc, thanh bẩch.
Nhûäng nùm trûúác cấch mẩng thấng Tấm, àònh lâ núi ài lẩi, hoẩt
àưång ca mưåt sưë chiïën sơ cấch mẩng. Tûâ nùm 1945 trúã ài, sên àònh lâ núi
luån têåp qn sûå tuín qn, tưí chûác nhûäng cåc hổp mùåt hóåc mđt
tinh kïu gổi dên lâng hûúãng ûáng nhûäng phong trâo u nûúác, cûáu nûúác,
L KHÙỈC CUNG 18
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
àưìng thúâi cng lâ núi têåp trung ca cấc thanh niïn nhêåp ng, lâ núi
ngûúâi thên àûa tiïỵn con em lïn àûúâng ra mùåt trêån. Trong lâng cố hai êm
thanh àùåc biïåt khùỉc sêu trong tiïìm thûác mưỵi ngûúâi, àố lâ tiïëng chng
“cha vâ tiïëng trưëng àònh. Tiïëng trưëng àònh bấo hiïåu lïỵ cúm múái sau
ma gùåt, tiïëng trưëng mûâng qn hóåc tiïỵn ngûúâi ra tiïìn phûúng
v.v...thêåt lâ xc àưång.
Àònh lâ núi thúâ Thânh hoâng, cố thïí lâ tưí sû cấc ngânh nghïì, lâ
ngûúâi cố Cưng vúái dên lâng, lâ liïåt sơ, anh hng . dên tưåc nhû Hai Bâ
Trûng, phng Hûng v.v... vâ cố khi cng lâ mưåt con ngûúâi bònh thûúâng.
ÚÃâ nûúác ta côn giûä lẩi àûúåc nhiïìu ngưi àònh lúán hoânh trấng, tiïu
biïíu cho nïìn nghïå thåt kiïën tẩo àònh cha truìn thưëng ca Viïåt Nam
nhû: àònh lâng Àònh Bẫng, àònh Chu Quën, àònh Têy Àùçng, àònh Triïìu
Khc, àònh Kim Liïn, àònh Chêm... àố lâ nhûäng di Sẫn vùn hốa vư giấ
ca dên tưåc. Tiïën sơ A. Samadi, nhâ nghiïn cûáu m hổc ngûúâi philippine
àậ viïët: “Àïën Viïåt Nam mâ khưng àïën thùm mêëy ngưi àònh lâ chûa biïët
gò vïì Viïåt Nam” .
Ngưi àònh, mưåt vang vổng ca têm hưìn Viïåt Nam, tûâ ngân xûa cho
túái hưm nay.
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 1) 19
HTTP://ebooks.vdcmedia.com

CHUÅN CẤI AO LÂNG
Mưåt trong nhûäng hònh ẫnh thên thûúng, ùn sêu vâo trđ nhúá con
ngûúâi úã cấc lâng qụ tûâ thúâi thú êëu cho àïën lc vïì giâ lâ hònh ẫnh nhûäng
cấi ao lâng.Cêu “côn ao rau mëng, côn àêìy chum tûúng” nối lïn mưåt
cåc sưëng thanh àẩm mâ ung dung trong cẫnh thanh bêìn.
Nhûäng ngây giấp Tïët Ngun àấn, úã bïn búâ ao thûúâng diïỵn ra
nhiïìu hoẩt àưång nấo nhiïåt, ưìn âo mâ àùçm thùỉm. Ngûúâi ta tất cẩn ao rưìi
chia phêìn cấ cho nhau, cố nhûäng ngûúâi vúát tûâ dûúái ao lïn nhûäng cêy gưỵ
xoan ngêm trong bn tûâ thấng giïng àïí chín bõ lâm nhâ hóåc sûãa nhâ.
Nhiïìu ngûúâi chung nhau mưåt con lúån vâ mưí thõt ngay bïn búâ ao, chia
thõt, låc lông...Ngûúâi ta rûãa lấ dong àïí gối bấnh chûng...thêåt têëp nêåp vâ
nhưån nhõp. Phong cẫnh cấi ao thêåt àểp. Ma xn, cấc àấm cûúái à mâu
sùỉc ngẫ bống xëng ao lâng vúái nhûäng tâ ấo, khùn, nốn xïnh xang. Dấng
ài ca nhûäng ngûúâi dûå àấm cûúái in xëng nûúác nhû say nhû tónh. Ma
hẩ, trïn mùåt ao cố sen qu trùỉng, sen diïåp hưìng hóåc hoa sng...toẫ ra
mưåt mi thúm nhể. Bïn cẩnh nhûäng bưng hoa sng thûúâng cố nhûäng
con chim cëc àen li thi. Lẩi cố cêu: “Ao cấ trï, ïm ẫ ng chúâ sung”
hóåc: “bêo lẩnh cêìu ao, ai àúåi chúâ?...” Cấi ao cng dûå bấo ma thu àïën:
Búâ ao hiu hùỉt, nûúác trong xanh , hay: “Ao thu lẩnh lệo nûúác trong veo” .
Àố lâ lc cëi thu àêìu àưng.
Búâ ao thûúâng àûúåc “trang àiïím” bùçng cấc loâi cêy quen thåc nhû
cêy vưëi, cêy sung, rùång cc têìn cưí tđch, vûúng vđt nhûäng àân gâ con cố
mâu hoâng ën. Búâ ao trong sấng nhû ca dao.
Mưåt gốc ao àûúåc bùỉc giân mûúáp àïí cho nhûäng quẫ bêìu, quẫ mûúáp
r xëng. Nhûäng khi hoa mûúáp núã lâm vâng rưåm cẫ mưåt gốc ao vúái
nhûäng cấnh bûúám bay ài, bay lẩi. Nùm 1937 - 1938, úã bòa mưåt sưë bấo Tïët
cố àùng ẫnh mưåt cư gấi dun dấng cng vúái mêëy lúâi ch thđch:
“Thoẫng tiïëng vâng thanh tao
L KHÙỈC CUNG 20
HTTP://ebooks.vdcmedia.com

Bïn gưëc mai, búâ ao
Mưåt nâng xinh nhû liïỵu.
Ngưìi ngùỉm bưng hoa àâo...” .
Khưng phẫi chó cố thïë, cư gấi àểp trong ẫnh bïn búâ ao nây côn àang
mú mâng ngùỉm nhòn nhûäng àấm mêy phiïu lûu trïn khung trúâi in bống
xëng mùåt ao. Khi cố khấch qu àïën, ch nhâ lêëy vố cêët mưåt vâi con cấ
tûúi, xûã l thêåt nhanh, ëng rûúåu ngay bïn búâ ao àố lâ mưåt “bûäa tiïåc”
khố qụn. Nhûng cng cố khi úã: vâo hoân cẫnh: “Ao sêu, nûúác cẫ khưn
châi cấ” thò ch vâ khấch chó ëng rûúåu sng vúái nhau cng vêỵn rêët
thên tònh .
Ao cng lâ núi hển hô, gùåp gúä ca trai gấi trong lâng. Hổ hển hô vâ
thïì thưët vúái nhau bïn búâ ao vâo nhûäng bíi chiïìu tưëi, nhûäng àïm trùng
hóåc nhûäng bíi sấng súám. Nhûäng cåc tònh nây cng rêët nïn thú vâ
lậng mẩn. Cấc cư gấi trong lïỵ vu qui, qua chiïëc ao lâng, lông lẩi bưìi hưìi
nhúá nhûäng àïm hển hô. Tíi thú ca nhiïìu ngûúâi côn gùỉn liïìn vúái nhûäng
k niïåm khố qụn:
“Nhúá nhûäng ngây trưën hổc
Àíi bûúám cêìu ao”
Mể bùỉt àûúåc...
Chûa àấnh roi nâo àậ khốc! ”
(Qụ hûúng Giang Nam)
Hổ hâng ca ao cố àêìm, cố hưì, kïnh, lẩch. Ao cng cố låt êm thêìm
mâ chùåt chệ ca nố. Têìng nûúác trïn thûúâng lâ cấ riïët. Têìng giûäa cố cấ
trùỉm, cấ chếp, cấ quẫ cấ sưåp Lúáp dûúái cng lâ cấ trï. Riïng cố “cấ chëi
àùỉm àëi thò hoẩt àưång úã têët cẫ cấc têìng nûúác úã trong cấi ao, xậ hưåi cấ
giưëng hïåt nhû xậ hưåi loâi ngûúâi. Cấ tranh ùn, xư xất, àấnh nhau, nhûúâng
nhõn, sưëng cố àân...
Ao cố nhiïìu tïn ty theo võ trđ àõa dû, dấng dêëp hóåc àùåc trûng
riïng nhû: ao cêìy vưëi, ao cêy sung, ao cha, ao àònh, ao xốm, ao cêy gẩo,
ao bêo, ao thẫ cấ, ao thẫ rau cêìn, ao ni võt, ao ngang...

HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 1) 21
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
Ao cng lâ núi dên lâng gùåp gúä, tấn gêỵu àïí cố nhûäng thưng tin nhû:
Cư A xốm Hẩ sùỉp cûúái chưìng, bâ B ài ra tónh thùm coi trai hóåc ưng C
lïn lậo bẫy mûúi... Mưåt vâi cư gấnh la, nghó bïn búâ ao, xëng ao khoẫ
nûúác, nhng cấi nốn xëng nûúác cho mất nốn hóåc sùén tay ûúát vët tốc
vâ vët lưng mây àïí cho cấc châng trai cố cêu ca dao: “ Cố rûãa thò rûãa
chên tay, chúá rûãa lưng mây chïët cấ ao anh”.
Àûáng úã búâ ao mưåt mònh, nhêët lâ trong nhûäng lc thanh vùỉng lâ cố
sûå mong, nhúá, tú tûúãng... Nhû trong cêu ca dao: “Àïm qua ra àûáng búâ ao,
trưng cấ, cấ lùån, trưng sao, sao múâ”: Têm trẩng con ngûúâi trong lc nây
lâ nối bìn trong cội nhúá.
Trêìn Phûúng trong tđch chêo “Su Vên giẫ dẩi” lâ mưåt tay nưíi tiïëng
vïì khoe khoang vâ nối khoấc, àậ nối dûång lïn: “Sưng Tư Lõch lâ ao anh
thẫ cấ”. Nghơa lâ ngay cẫ cấi con sưng Tư Lõch xûa rưång, dâi lâ thïë mâ
cng chó lâ cấi ao thẫ cấ ca nhâ anh ta mâ thưi. Ngûúâi phûúng Têy thêëy
tûâ “ao” rêët thên mêåt vúái hổ nïn gổi biïín Caspienne lâ cấi ao ca ngûúâi
Sa La. Ngûúâi ài xa trúã vïì, thêëy chưën qụ hûúng lâ àểp hún cẫ, cng bưìi
hưìi: “Ta vïì ta tùỉm ao ta; d trong d àc ao nhâ vêỵn hún”. Ao nhâ ta tuy
khưng phẫi lâ àểp lùỉm, nhûng nố lâ cấi ca ta, cấi ca mònh nïn nố àểp
vâ qu vư cng.
Ngây xûa, hưìi khấng chiïën chưëng Phấp, àêu àêu cng cố nhûäng
mêíu chuån bi hng gùỉn vúái cấi ao lâng gổi lâ ao khấng chiïën. Àố lâ
nhûäng cấi ao àûúåc àâo sêu vâo bïn trong thânh nhûäng hâm ïëch lâm chưỵ
êín nấu cho du kđch. Tûâ nhûäng hâm ïëch àố lẩi côn àûúåc àâo sêu vâo bïn
trong, xun vâo cấc àûúâng ngêìm trong xốm. Cho nïn, trong nhûäng trêån
cân hóåc nhûäng trêån chiïën àêëu, du kđch nhẫy xëng ao lâ àõch khưng thïí
tòm thêëy àûúåc. Vâ nhûäng du kđch nêëp úã búâ ao lẩi xưng lïn àấnh àõch. Cố
nhûäng cấi ao nhåm mấu sau nhûäng trêån chiïën àêëu, àûúåc gổi lâ ao
thiïng hóåc mang tïn nhûäng ngûúâi nûä du kđch anh hng nhû: ao chõ

Chiïn, ao chõ Mẩc Thõ Bûúãi...
Ngûúâi ta chï mưåt ngûúâi nâo àố cố cấi cûúâi nhẩt nhû “nûúác ưëc ao
bêo” lâ cố cấi l ca nố. Vò rïỵ bêo cấi trong ao hêëp th mẩnh mệ nhûäng
L KHÙỈC CUNG 22
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
chêët khoấng cêìn thiïët àïí hònh thânh chêët prưtïin trong cú thïí ưëc. Do ưëc
thiïëu chêët àẩm trêìm trổng nïn thõt ưëc nhẩt nhệo.
“Ùn mây àấnh àưí cêìu ao” lâ nối lïn hiïån tûúång mưåt ngûúâi nâo àố
rêët khố khùn múái ky cốp àûúåc mưåt cht gò àố mâ lẩi bõ mêët ài sẩch sânh
sanh.
Vúái nhõp àưå àư thõ hoấ chống mùåt nhû ngây nay, trong mưåt ngây
gêìn àêy, mưỵi ngûúâi trong chng ta sệ “thêm” mưåt cấi ao, mưåt phong
cẫnh, mưåt hûúng võ, mưåt chuån Cưí tđch vïì cấi ao”.
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 1) 23
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
BA NGƯI MƯÅ “HƯÌNG NHAN”
Cố mưåt ngûúâi àân bâ khưën khưí nâo àố àậ àùåt gối tậ lốt bổc mưåt bế
gấi àỗ hỗn úã ngay gốc ngưi àïìn nhỗ. Mưåt bâ ài qua, ùém lêëy cấi bổc, dûâng
trûúác cûãa àïì nhêån àûáa bế lâ con ni vâ xin thêìn lâm chûáng cho mònh àậ
cố mưåt àûáa con trúâi cho. Nhûng bâ bưỵng khốc lïn nûác núã vò bâ qụn rùçng
bâ quấ nghêo, ni miïång mònh cng côn khố khùn. Bâ liïìn gẩt nûúác
mùỉt, truìn cấi bổc êëy cho mưåt ngûúâi àân bâ khấc ni lâm phc.
Cư bế khưng cha, khưng mể nhêån à mi àối rấch êëy lúán lïn cố tïn
lâ cư Tû Hưìng. Ngûúâi chưìng ca cư tïn lâ Hưìng àậ trúã vïì Trung Qëc, cư
lêëy mưåt viïn quan tû ngûúâi Phấp. Vâ trûúác àêy, cư àậ cố nhûäng cåc tònh
dun ngoâi khn khưí vúái nhiïìu ngûúâi. Cư khưng cố “sùỉc” lùỉm nhûng cố
“thanh”, dun dấng, ùn nối khếo vâ àêìy sûác thuët phc. Ngûúâi ta bẫo
àưi mùỉt ca cư lâ àưi mùỉt “nhận trung hûäu thu”(trong mùỉt cố nûúác)
lâm cho àân ưng nhòn vâo lâ tûå nguån khët phc. Cư àậ thêìu cấc vêåt
liïåu xêy dûång, lẩi thêìu cúm t cho cấc trẩi giam, nhâ t cư kinh doanh

xêy dûång nhâ úã, dinh thûå” cêìu cưëng, múã cấc hậng bn lúán. Vò cố tâi kinh
doanh, cư nhanh chống trúã nïn nưíi tiïëng vïì giâu cố vâ thïë lûåc. Cư cố lông
thûúng àưëi vúái nhûäng ngûúâi bõ t tưåi nïn ln can thiïåp àïí lâm cho cấc
bẫn ấn ca hổ àûúåc giẫm nhể. Vúái nhûäng ngûúâi mang ấn tûâ 10 nùm àïën
15 nùm t , cư cng xin àûúåc tha bưíng nhû khưng. Bêët cûá úã núi nâo trong
toân qëc ( bõ mêët ma, bậo lt cư àïìu cho chúã gẩo, ngư àïën phất cûáu tïë
cho cấc nẩn nhên vúái sưë lûúång rêët lúán. Thónh thoẫng cư lẩi ài xe ngûåa, rẫi
nhûäng gối thõt bô chûâng mưåt lẩng vúái nhûäng gối lẩc túái nhûäng ngûúâi dên
nghêo úã hai bïn àûúâng nhûäng lêìn phất chêín nhû vêåy, cư àậ giïët hâng
chc con bô lúán. Cư phất cho mổi ngûúâi nhûng khưng bao giúâ cao ngẩo
mâ thûúâng ci xëng vúái nết mùåt trêìm tû. Cố ngûúâi nối lúán lïn:
- Cư nếm sang bïn nây thïm ài!
Vêng cư àấp.
L KHÙỈC CUNG 24
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
Cư àûúåc vua nhâ Nguỵn tùång cho bưën chûä “Tiïët hẩnh khẫ phong”
vúái hâm rưång ca chng. Nhûng vïì sau cư can thiïåp nhiïìu vâo viïåc
giẫm ấn cho cẫ nhûäng ngûúâi t bõ nhâ chûác trấch cho lâ nguy hiïím, cố
tinh thêìn dên tưåc nïn cư cng bõ liïåt vâo “thânh phêìn nguy hiïím”. Tûâ
àố, cư bõ nhâ nûúác bẫo hưå khưng cho cư liïn lẩc gò vúái cấc cú quan, hổ têíy
chay cư, khưng cho lêåp cấc hậng bn vâ cẫn trúã nhûäng hoẩt àưång ca cư.
Thïë lâ cư àânh Phẫi rt lui vïì nhâ sưëng nhûäng ngây côn lẩi vúái mưåt cåc
sưëng khấ Phong lûu. Cư vêỵn rưång rậi vâ lâm nhûäng viïåc tûâ thiïån khưng
mïåt mỗi khi chïët. Bia cố àïì chûä “ Cư Tû Hưìng”.
Nùm 13 tíi, cư T (ngûúâi Hẫi Dûúng) àấnh vúä chai dêìu do cha sai
ài mua. Vïì nhâ súå cha àấnh cư àậ bỗ nhâ ài. ưng bưë ài tòm con mậi khưng
thêëy nïn ài xem bối. Thêìy bối úã àêìu cêìu Hẫi Dûúng bẫo: “phẫi 13 nùm
sau ưng múái thêëy àûúåc con gấi”. ưng cng khưng tin vâ qụn hùèn chuån
nây. Hún 10 nùm sau, cư V Thõ T àậ trúã thânh bâ cha Hâng Bẩc, cố
hùèn mưåt cấi àưång bâ cha nay úã khoẫng gêìn rẩp Chng Vâng). Àố lâ

mưåt ngưi nhâ rưång lúán, lưång lêỵy bây àùåt nhiïìu àưì vêåt àểp vâ lẩ k, múã
cûãa rưång cho mổi khấch thêåp phûúng xa gêìn àïën xem. Núi àêy cố à
nhûäng àưì qu hiïëm, nhûäng cưí vêåt vư giấ nhû àónh, bêìu rûúåu, àưi ngâ voi
ca vua Hâm Nghi, nhiïìu lổ àưåc bònh, sêåp g chẩm trưí à 100 con
phûúång v.v... Lẩi cố cẫ nhûäng con vêåt hiïëm nhû gâ ba chên, ra hai ài,
cấ vûâa lâ chếp vûâa lâ trùỉm, chố huìn àïì, sốc bay, ó bẩc mấ, phûúång
hoâng àêët v.v...
Mưåt ưng lậo nhâ qụ lêìn àêìu tiïn ra Hâ Nưåi cng ngú ngấc vâo
thùm àưång “Cư Ba T” . Ưng lống ngống cấi ư thïë nâo mâ mốc ư kếo giêåt
lâm vúä chiïëc lổ àưåc bònh àúâi Khang Hi. Gia nhên lưi ưng ra, àấnh mưåt
trêån. Cư Ba T mùåc bưå ấo dâi sang trổng, àêìu chđt khùn vânh dêy, chên
ài hâi thïu phûúång, thêëy nhưën nhấo liïìn ra can. Qua sûå viïåc khưng may
nây, cư Ba T nhêån ra ưng lậo nhâ qụ kia chđnh lâ bưë ca mònh àậ 13
nùm xa cấch. Cư àậ qua mêëy àúâi chưìng vâ quan hïå vúái toân nhûäng ngûúâi
cố vai vïë cao trong xậ hưåi. Cư thđch giûä gòn nhûäng cấi àểp àưåc àấo trong
di sẫn vùn hốa dên tưåc. Nhiïìu khấch phûúng Têy àậ trẫ nhûäng mốn tiïìn
rêët cao cho nhûäng àưì vêåt qu hiïëm, nhûng cư cng khưng bấn. Cư àưëi àậi
vúái mổi ngûúâi thêåt nhên hêåu, rưång rậi, hay lâm nhûäng viïåc phc àûác, tûâ
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 1) 25
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
thiïån nïn cng àûúåc vua ban cho bưën chûä “Tiïët hẩnh khẫ phong”. Cư
khưng àểp rûåc rúä nhûng thên hònh khoễ mẩnh, chùỉc mâ húi thư. Nhûng
dấng vễ thư nây chđnh lâ cấi vễ thư mâ danh hổa Picasso say sûa lùỉm.
Thên thïí cư àng lâ mưåt cú thïí “lïn tiïëng gổi”. Nhiïìu nhâ chûác trấch cao
ca Phấp ganh tõ, sất phẩt nhau chó àïí àûúåc cư ch àïën. Cư xêy cho
mònh mưåt cấi sinh phêìn. Trïn bia àấ cố dông chûä Madame Becty (vò
ngûúâi chưìng Phấp ca cư tïn lâ Becty), hâng chûä dûúái àïì: “cư V Thõ
T”...
Mưåt ngûúâi àân bâ àấng lûu nûäa lâ cư Vûúng Thõ Phûúång. Cư
ngûúâi Hâng Àâo, lêëy chưìng úã Hâng Ngang. Cư àểp àïën nưỵi bêët cûá ai ài

qua cûãa hâng cng phẫi ngoấi àêìu lẩi hóåc ài ài lẩi lẩi vâi lêìn àïí ngùỉm
cư. Ngûúâi Hoa kiïìu úã Hâng Ngang nối rùçng àưi mùỉt ca Thõ Phûúång lâ
àưi mùỉt “Hoâng diïåp lẩc”. Àưëi tûúång nhòn vâo àưi mùỉt êëy tûå thêëy mònh
nhû mưåt chiïëc lấ vâng rúi ...Cư dấm tòm àïën tûå do trong tònh u vâ thûåc
hiïån àõnh àố. Nhûng khưng àûúåc. Cư phẫn àưëi cåc sưëng bùỉt ngûúâi àân
bâ lâm nư lïå. Cư àậ bỗ chưìng ài theo tiïëng gổi ca mưåt anh châng nhâ
bấo trễ àêìy tâi hoa. Sau àố, vâo nhûäng nùm 1927 -1928, cư phẫi chưëng
trẫ hâng loẩt nhûäng sûå àẫ kđch túái têëp ca gia àònh vâ xậ hưåi. Cư àậ chõu
sûå lûâa dưëi ca nhiïìu kễ giùng bêỵy. Cư àậ chõu nhûäng nưỵi cú cûåc sët. cẫ
nhûäng thấng nùm vâo Nam ra Bùỉc. Cư àậ qua tay nhiïìu ngûúâi àân ưng
vò sûå tưìn tẩi vâ vò cåc àúâi xư àêíy.
Nhûng àïën khi chïët cư khưng côn àưìng xu dđnh ti, phẫi nùçm chïët
mưåt cấch ï chïì, àiïu àûáng úã nhâ thûúng lâm phc. Àấm tang chó cố mưåt
ngûúâi tònh c r lông thûúng, àûa xe cư àïën mưå vâ sau àố khùỉc cho cư
mưåt têëm bia àïì: “LC Mưå ngûúâi bẩc mïånh Vûúng Thõ Phûúång”. Cấi chïët
ca ngûúâi àểp cố hânh trònh sưë phêån mâ cẫ ba cën sấch “Ana Karenina”
“Phc sinh” vâ Trâ Hoa Nûä cưång lẩi múái nối lïn àûúåc, àậ lâm nao nng
cẫ Hâ Nưåi vâ khùỉp núi trong nûúác.

*
* *