Hà nội văn hóa và phong tục Q3

HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 3) 1
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
Mc lc


CHÛÚNGI: PHC TRANG......................................................................................................3
CHIÏËC ẤO DÂI VIÏÅT NAM .................................................................................................4
ÀƯI ÀIÏÌU VÏÌ CHIÏËC VẤY..................................................................................................7
CẤI ËM ...........................................................................................................................10
TỐC BỖ ÀI GÂ .............................................................................................................14
NỐN ..................................................................................................................................16
CHÛÚNGII: VUI CHÚI..........................................................................................................20
HƯÅI CÚÂ NGÛÚÂI ÚÃ CHA VUA HÂ NƯÅI............................................................................21
XN XÛA QUẪNG LẨC..................................................................................................24
TH CHÚI CÊY CẪNH .....................................................................................................28
TRÔ CHÚI LƯËI XỐM.........................................................................................................31
CẤ VÂNG HÂ NƯÅI.............................................................................................................33
CHÛÚNG III: NGHÏÅ THåT ................................................................................................36
NGHÏå THåT MA RƯËI NÛÚÁC.......................................................................................37
MA CHÊO.......................................................................................................................41
HẤT GIAO DUN ...........................................................................................................43
DIÏỴN XÛÚÁáNG TRÔâ MC LIÏN - THANH TRỊ.................................................................47
NẾT TNG.....................................................................................................................51
TRANH SÚN MÂI..............................................................................................................54
L KHÙỈC CUNG 2
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
TRUÅN VÏÌ BÛÁC TRANH “HÛÁNG DÛÂA”.........................................................................57
MÊËY BƯNG HOA NGHÏÅ THÅT......................................................................................59
VỆ MÙÅT TÂO THẤO..........................................................................................................63
CA TRâ DÔNG NHẨC DÊN CA HÂ NƯÅI...........................................................................65
GIỔNG HẤT XÊÍM BÊNG KHNG..................................................................................69

CHUÅN VÏÌ NHẨC HIÏËU XÛA.......................................................................................72
CHÊÌU Ẫ ÀÂO CËI NÙM.................................................................................................76
NGHÏÅ THÅT HẤT Ẫ ÀÂO ..............................................................................................79
SƯËNG CHÏËT VÚÁI NGHÏÌ DIÏỴN.........................................................................................84
HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 3
HTTP://ebooks.vdcmedia.com

CHÛÚNGI: PHUåC TRANG
L KHÙỈC CUNG 4
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
CHIÏËC ẤO DÂI VIÏÅT NAM
Cố ngûúâi bẫo em tûâ kiïíu ấo ngûúâi Tây, ngûúâi Mûúâng mâ ra. Cố
ngûúâi bẫo úã em cố vâi chi tiïët núi ấo ca cấc chõ em Hụë, Chùm.Lẩi cố
ngûúâi cho rùçng em thânh hònh tûâ bưå ấo múá ba múá bêíy ca àêët Kinh Bùỉc
huìn thoẩi... Nhûäng kiïën àố àïìu cố nhûäng t lïå chđnh xặc nhêët àõnh
nâo àố. Nhûng, àng ra, em tiïëp nhêån hònh ẫnh vâ húi hûúáng ca nhiïìu
miïìn trong cẫ nûúác gom gốp lẩi, bưí sung cho nhau mâ thânh. Em àậ cố
mùåt úã Phấp vâ úã Anh tûâ nhûäng nùm 1913. Hưìi àố vâ sau àố đt nùm, em
vêỵn côn àún sú vâ àûúåc cùỉt, may toân bùçng tay cẫ. Ca hâng hoa mâ.
Thoẩt àêìu lâ cấi ấo dâi, cưí trôn, mâu nêu. tam giang, múä gâ, hưì
thu. Vẩt ấo thùèng, tay bố, xễ mưåt àoẩn úã cưí tay, câi cc bïn sûúân.
Nhûäng nùm 1936-1938, tûâ cú súã sùén cố, chiïëc ấo dâi àậ àûúåc hổa sơ Cất
Tûúâng thiïët kïë vâ bưë trđ lẩi àậ ra àúâi. Phẫi nối mưåt cht vïì ưng Cất
Tûúâng. ưng àậ êëp nhiïìu àưì cẫi cấch y phc Viïåt Nam, nhêët lâ chiïëc
ấo dâi. Ưng say sûa vúái cẫ nhûäng bûác thïu rưìng. phûúång, nhûäng bûác
tranh Hâng Trưëng. Nhûng ưng thúâ phng chiïëc ấo dâi. Ưáng lâ sinh viïn
trûúâng Cao àùèng M thåt Àưng Dûúng, hổc hïët 5 nùm vâ àậ tưët nghiïåp.
Ưng cng cố mưåt sưë tranh. Nhûng mổi ngûúâi biïët àïën ưng ch ëu qua
chiïëc ấo dâi vúái cưng trònh cẫi tiïën ca ưng. ưng lâ ngûúâi àêìu tiïn dng
mấy khêu àïí may chiïëc ấo dâi. Àưång tấc nây rt ngùỉn àûúåc rêët nhiïìu

thúâi gian so vúái khêu tay. Lệ dơ nhiïn côn mưåt vâi võ trđ quan trổng, hoa
m àïí quët àõnh chêët lûúång chiïëc ấo phẫi dng àïën bân tay khếo lếo
ca ngûúâi thúå. ưng cẫi tiïën cấi cưí ấo, àûa nố lïn thânh cưí àûáng cao 2
centimết. Ưng côn “lùng xï” kiïíu cưí cûáng, cưí bùỉt chếo vâ cưí cấnh hoa.
ưng quy àõnh võ trđ nhûäng chiïëc khuy bêëm vâ àûa ra nhiïìu kiïíu khuy,
khuët, bỗ ài tâ ấo ph, ngùỉn àïåm trong. Tâ ấo dâi bng xëng cấch
mùåt àêët 20cm. ưng ch lâm cho àưå dâi ca hai mùåt trûúác sau cố àưå “àưí”
chín xấc àïí cho khi mùåc vâo àûúåc cùng, lûúån sất, bố khđt lêëy nhûäng
àûúâng nết ca cú thïí, tưn cao bưå ngûåc, lâm cho eo thon thẫ, thùỉt àấy
lûng ong...
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 3) 5
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
Chđnh vò vêåy, ấo dâi Cất Tûúâng Lú muya (Ie mûr theo tiïëng Phấp
lâ Cất Tûúâng) àûúåc nhiïìu ngûúâi ûa chång. Trong sưë nây, àa sưë lâ nhûäng
nûä sinh, nhûäng chõ em thđnh ùn mùåc àểp. Ấo dâi lâ thúâi trang tuåt àưëi
cho nhûäng nhên vêåt tiïíu thuët nhû cư Liïn trong “Gấnh hâng hoa”, cư
Loan trong “Àoẩn tuåt cư Mai trong “Nûãa chûâng xn vâ đt lêu sau cư
“thiïëu nûä bïn hoa hụå” ca Tư Ngổc Vên, cho cư gấi trong bûác “ Hiïån vễ
hoa “ ca hổa sơ Nguỵn Tûúâng Lên. Hưìi àố, ưng Cất Tûúâng côn trễ, ưng
gêìy gêìy têìm thûúác. Ma hẩ hay mùåc bưå tåt so soa, àeo câ vẩt.
Khn mùåt thanh tao, tûå lûå, húi xanh xao. Ưng nhanh nhển, ln
lui túái nhûäng cûãa hâng thïu úã phưë Hâng Trưëng, Hâng Gai. ÚÃ àêy, ưng
kïët thên vúái ưng Thûác lâ mưåt nghïå nhên thïu, cố cûãa hâng. Ưng Thûác
rêët u qu châng hổa sơ Têy hổc cao àùèng mâ lẩi nùång tònh vúái nghïì
nghiïåp tưí tiïn, àïí àïën nhûäng cấi ca ngây xûa”. Ưng kếo hổa sơ Cất
Tûúâng vïì qụ phưë Ninh Xấ, Bùỉc Ninh, gẫ ngay cư chấu gấi tïn lâ Nưåi cho
hổa sơ. Cư Nưåi lâ mưåt tay thïu giỗi, lâ con gấi ưng ch mưåt cûãa hâng thïu
nưíi tiïëng. Sau àố, hổa sơ àûa vúå vïì phưë Lô Àc. Vâi thấng sau, hổ múã
mưåt cûáa hang may ấo dâi úã gêìn ngậ nùm Bâ Triïåu. Cûãa hâng cố biïín àïì :
Coupe Cất Tûúâng. Nố nưíi tiïëng khùỉp núi. Khấch àïën nûúâm nûúåp. Em gấi

cư Nưåi chun mùåc nhûäng chiïëc ấo do ưng anh rïí thiïët kïë vâ may. Vư
tònh, cư àậ lâm cấi viïåc “lùng xï” mưët cho cûãa hâng Cất Tûúâng. Cư àûúåc
mổi ngûúâi gổi lâ Nga Cất Tûúâng, cng lûâng lêỵy mưåt thúâi.
Tûâ sau 1945 vâ nhêët lâ tûâ sau 1975, chiïëc ấo dâi àûúåc lïn ngưi. Nố
chiïëm võ trđ àưåc tưn trong cấc dõp lïỵ hưåi, giao dõch qëc tïë. Nố xët hiïån
trïn cấc diïn àân, cấc sên vêån àưång trong vâ ngoâi nûúác. Trong cấc bíi
biïíu diïỵn nghïå thåt, thúâi trang, thi hoa hêåu. Chiïëc ấo dâi àậ nhû cêu ca
quan hổ, bay ài khùỉp thïë giúái, úã àêu nố cng cố mưåt võ trđ xûáng àấng. Nố
àûúåc cẫi tiïën thïm vâ mang sùỉc thấi riïng tûâng miïìn trong nhûäng chi
tiïët nhỗ àïí àấp ûáng àûúåc súã thđch vâ u cêìu thêím m ca thúâi àẩi.
Nhùỉc lẩi, nhûäng nùm 1930, 1936, 1937, trong cấc cåc thò hoa hêåu
úã Hâ Nưåi, Hâ Àưng vâ trong cấc chúå phiïn (kermesse), eấe cư gấi àểp
nhû ấi Liïn, cư Àiïåp, cư Hoân, cư Siu àïìu àùng quang vúái chiïëc ấo dâi.
Cư Slu lâ con gấi nhâ tiïíu thuët kiïëm hiïåp L ngổc Hûng.
L KHÙỈC CUNG 6
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
Cấc nghïå sơ nûúác ngoâi nhû Kirienko, Francine Vande,
Catherine.v.v... àïìu mùåc ấo dâi. Dûå hưåi nghõ Parls, chõ Nguỵn Thõ Bònh
hng biïån vúái chiïëc ấo dâi.
Nhâ sûã hổe M lâ J.S.Ten son, viïët: “Xin phếp cho tưi àûúåc mùåc
chiïëc ấo dâi Viïåt Nam, chiïëc ấo dâi ca ngûúâi mể Viïåt Nam. Nhûäng
ngûúâi mể àậ sinh ra nhûäng anh hng ca nhiïìu thúâi àẩi àậ mùåc chiïëc ấo
dâi. Mể ca Ch tõch Hưì Chđ Minh cng mùåc chiïëc ấo dâi”.
Chiïëc ấo dâi Viïåt Nam lâ mưåt dông sưng, mưåt cún giố, mưåt nïëp mêy
bay. Nố tûúång trûng cho sûå mâu múä, hưìi sinh, têíy trêën vâ phưìn thûåc.
Cố khi trïn thên ấo àûúåc in hóåc thïu lïn hònh ẫnh nhûäng rưìng,
phûúång, hoa, lấ... àïí thïm phêìn hêëp dêỵn. Nhûng, nố khưng cố nhûäng
mẫng mâu sùåc súä. Nhûäng hònh vệ trïn ấo dâi phẫi xinh, gổn àïí ùn vúái
vễ àểp mâ chng gûãi mònh vâo àố. Cố ngûúâi lẩi in lïn chiïëc ấo quấ nhiïìu
hònh ẫnh, nhûäng vẩch ngang dổc chi chđt hóåc quấ nhiïìu mâu sùỉc, chiïëm

cẫ bïì mùåt chiïëc ấo dâi. Nhû vêåy khưng ùn nhõp, lâm cho ngûúâi mùåc ấo
phẫi mang cẫ mưåt bûác tranh trïn mònh. Nối chung, viïåc pha hóåc chổn
mâu ấo, in hóåc thïu hònh trïn ấo lâ mưåt cưng viïåc rêët phûác tẩp. Phẫi cố
con mùỉt m thåt, vùn hổc nghïå thåt, lẩi phẫi cố con mùỉt têm linh...
Trong mưåt cåc trao àưíi giûäa cấc nghïå sơ kõch nối Trung Qëc vúái
Viïåt Nam, mưåt nûä diïỵn viïn kõch nối Trung Qëc nối vúái chõ Diïåp Bđch:
“ấo dâi” ca chõ àểp hún ấo “Sûúâng sấm” Thûúång Hẫi ca em”. Chiïëc ấo
dâi lâ mưåt nết àểp vùn hoấ rêët riïng ca Viïåt Nam.
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 3) 7
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
ÀƯI ÀIÏÌU VÏÌ CHIÏËC VẤY
Ngìn gưëc xa xûa vâ thên thiïët nhêët ca chiïëc vấy lâ cấi núm p
cấ. ÚÃ cấc nûúác ẫ Rêåp, nố àûúåc gổi lâ Djoubba, cố nghơa lâ linh thiïng.
Ngûúâi Trung Qëc dng chiïët tûå gổi lâ xín chûâ, gưìm hai bưå phêån ghếp
lẩi vúái nhau: chûä y “rấch” ghếp vúái chûä “qn”. Cng lâ chûä tûå, ghếp vúái
chûä qn. Cố nghơa lâ sûå trang trđ vâ sûå súã hûäu ca “qn”. Tûâ qn chó
cấc bêåc nam nhi vúái nghơa tưn vinh.
Thã Àưng Sún, ngûúâi Lẩc Viïåt dng vấy lấ cêy hóåc lưng v, xoê
ra. Sau àố lâ vấy múã ngùỉn, lâ mưåt mẫnh vẫi qën vâo thên. Rưìi àïën vấy
kđn gưìm hai mếp dđu lẩi vúái nhau thânh hònh núm.
Vấy àẩi diïån cho nûä giúái. Ngây 23-1-1911, trûúác cûãa Viïån Hân lêm
khoa hổc Phấp cố cåc tranh cậi lúán vïì viïåc kïët nẩp hay khưng kïët nẩp
nûä giúái vâo Viïån Hân lêm vâ Manh Curie bõ thua tẩm thúâi. Ngûúâi ta gổi
cåc tranh cậi lúán nây lâ cåc tranh cậi giûäa cấi vấy vâ bưå rêu.
Nùm 1960, úã Anh bùỉt àêìu cố phong trâo mùåc vấy ngùỉn. phẫn àưëi
mẩnh mệ nhêët loẩi vấy nây lâ cấc võ giấo sû Hổ nối rùçng cấc nûä sinh
viïn mùåc vấy ngùỉn lâm cho hổ khưng giẫng bâi àûúåc.
Xa xûa, ngûúâi Trung Qëc àïìu mùåc vấy. Sau àố, nhûäng ngûúâi Hưì
(Mưng Cưí) lâ dên du mc àậ trân sang Trung Qëc. Ngûúâi Hưì mùåc qìn
cho gổn ghệ àïí cûúäi ngûåa àûúåc tiïån lúåi. Cấi qìn, do àố, cố mùåt úã khùỉp

Trung Qëc, mưåt bưå phêån úã Viïåt Nam vâ úã mưåt sưë nûúác lấng giïìng.
Trûúác àêy, vâ nhêët lâ vâo khoẫng nùm 1990, nhiïìu nhâ m hổc vâ
tẩo mưët phất biïíu rùçng hổ àậ hổc nhiïìu àiïìu úã cấi vấy Viïåt Nam. Cố
nghơa lâ mưåt vâi dấng dêëp vâ àûúâng nết ca cấi vấy Viïåt Nam àậ àûúåc
truìn sang cấc nûúác êu M.
Mưåt thúâi gian rêët dâi, ngûúâi ta dng têëm vấy lûúái trai bẫy bûác bùçng
lơnh hay sưìi dâi chêëm gốt, cẩp vấy thûúâng rưång bẫn, khoẫng tûâ 5 àïën 10
L KHÙỈC CUNG 8
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
cai vúái cấc mâu sùỉc xanh, vâng, hưìng. Àïí tư àiïím thïm cho cấi vấy lâ dẫi
thùỉt lûng mâu múä gâ, hoa l, hưìng àâo... thùỉt so le, båc mi, r xëng
vûâa dõu dâng, vûâa cố mâu sùỉc. Vấy thûúâng mùåc nhûäng lc khưng lâm
viïåc lam l, vò vấy kếo dâi xëng têån mùỉt cấ chên. Khi phẫi lao àưång
thêåt sûå, ngûúâi ta mùåc chiïëc vấy ngùỉn àïën trïn àêìu gưëi, thïët liïåu vẫi thư
kïåch mâ bïìn, gổi lâ cấi “sưëng”. Mể Àưëp trong trô Mể Àưëp - l trûúãng (vúã
Quan êm Thõ Kđnh) mùåc cấi “sưëng”, ài rao mộ. Trong bûác tranh “Hûáng
dûâa” (Àưng Hưì), cư gấi hûáng dûâa mùåc cấi “sưëng ra vễ vûâa ài lao àưång vïì.
Thõ Mêìu lùèng lú mùåc chiïëc vấy xưåc xïåch. Cấc thõ nûä trong cung àònh mùåc
vấy rưång, cố nhiïìu nïëp vúái chêët lûúång vẫi la hẩng sang vâ qu, nïn
khưng gổi lâ vấy mâ gổi lâ “xiïm” cho cố phêìn cao sang, cung àiïån...
Ngûúâi àân bâ giỗi giang, chêo chưëng, biïët lo toan cho gia àònh, àûúåc
mổi ngûúâi khen lâ: “vến vấy phêët cúâ ”. Khi cåc sưëng khố khùn, ngûúâi
àân bâ cố quët têm vâ chđ mẩnh mệ nối: “Ta phẫi vến vấy phêët cúâ múái
àûúåc”. Ngûúâi àân ưng vng dẩi, chó ru r trong nhâ bõ coi lâ “Àưì chó biïët
cố cúm nhâ, vấy vúå”. Mâ vấy vúå cng lâ núå àúâi. Lẩi cố cêu: “Cư kia cùỉt cỗ
ven sưng, cấi vấy thò ngùỉn, cấi lưng thò dâi,” Cư cùỉt cỗ mùåc mi-ni jup tûâ
ngây xa xûa êëy rưìi. Mưåt viïåc lâm àiïn dẩi, thiïëu suy nghơ àûúåc gổi lâ
“vến vấy giûäa chúå”. Trûúác àêy trong hưåi xn, cẫnh àấnh àu tûng bûâng
lïn búãi nhûäng têëm vấy bay lïn bưìng bïình, chưng chïnh ca cấc cư gấi
ën lûng ong. Thûã nghơ, nïëu khưng cố cấi àố thò côn gò lâ hûúng võ ma

xn nûäa. Ngûúâi ta, nhêët lâ tíi thú, ai cng cố cấi hẩnh phc tuåt
àónh lâ àûúåc bấm vấy mể. Nhûng ngûúâi àân ưng súå vúå vâ vng vïì cng bõ
coi thûúâng lâ anh châng bấm vấy vúå.
Chiïëc vấy Viïåt Nam àống khung, lâm nưíi bêåt cấi vông thûá ba k
diïåu ca thên thïí ngûúâi ph nûä. Àố lâ vông mưng. Mâ chđnh nố cng
lâm cho vông ngûåc vâ vông eo àûúåc nưíi àònh nưíi àấm hún. “Vấy Àònh
Bẫng bng trng cûãa vộng”? cêu thú thêåt lâ thên tònh. Ngây xûa,
nhûäng cấi vấy àểp nhêët, thûúát tha nhêët lâ nhûäng chiïëc vấy ca chõ em úã
vng àưìng bùçng sưng Hưìng, àùåc biïåt lâ vng Àònh Bẫng, Hâ Bùỉc. Vêåy,
cấi vấy cng lâ mưåt hònh ẫnh thiïng liïng trong têm linh vâ trong con
mùỉt ca mổi ngûúâi. Sau nây, T Xûúng múái “hẩ” àûúåc cêu: “vấy lơnh cư
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 3) 9
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
kia quết sẩch hê ”. Khun nhau àûâng lâm viïåc gò quấ sûác, ngûúâi ta nối
chua ngoa: “Àûâng cùng vấy hûáng dûâa mâ khưng vấy”...
Ngûúâi ph nûä mùåc vấy, thùỉt dẫi rt rưìi ph ngoâi bùçng chiïëc thùỉt
lûng mâu. Dẫi rt àûúåc tïët, bïån kiïn cư.ë Mùåc vấy phẫi ln cố tûá.
Nhiïìu khi phẫi khếp nếp, giûä gòn trong lc ài àûúâng giố to, lc ài chúå,
lc ngưìi tûåa mẩn thuìn v.v...
ÚÃ nûúác ta, nhûäng nùm 1954-1959 cố cấi kiïíu vấy dâi quấ àêìu gưëi,
may phưìng vâ húi khum phêìn dûúái (vấy chng). Àïën nùm 1960, vấy
àûúåc may thùèng, xễ cht đt úã giûäa thên sau, xïëp thânh ly hóåc may bố.
Nùm 1968, vấy mi ni ra àúâi, ngùỉn àïën àêìu gưëi. Nùm 1980 xët hiïån vấy
dâi àïën chên, cố câi khuya bêëm. Thưi thò à kiïíu: vấy xïëp, vấy lưìng, vấy
núm, vấy kiïíu Paris, vấy kiïíu Thûúång Hẫi, vấy kiïíu Àưng êu, vấy ngùỉn,
vấy dâi, vấy kïëp... v.v. vâ v.v... Nhûäng nùm 1990 àïën 1993, vấy lïn ngưi.
Vấy phất triïín theo xu hûúáng ca nïìn kinh tïë thúâi múã cûãa. ÚÃã àêu ta
cng thêëy ph nûä àua nhau mùåc vấy. Hổ àua nhau nhn nhûäng bûúác
chên trïn àûúâng phưë, tiïën vâo cưng súã, cú quan, vâo tûâng gia àònh vâ àưí
bưå vïì nhûäng mẫnh àêët sau ly tre xanh. ÚÃã àêu ta cng thêëy ph nûä mùåc

vấy. Cấc chõ em úã thânh phưë Hưì Chđ Minh vâ Hâ Nưåi mùåc vấy àểp lùỉm.
Hổ rêët giỗi vâ rêët sânh trong viïåc lûåa chổn mêỵu,
mâu, kiïíu dấng. Hổ sûãa chûäa, gia cưng, cẫi tiïën nhûäng bưå vấy tûâ
Têy, Têìu mang àïën theo cấch nhòn vâ gu thêím m ca hổ. Cấc hâng
may mùåc cng dûåa theo cấc ca-ta-lư ca nhiïìu nûúác trïn thïë giúái mâ sẫn
xët ra nhûäng chiïëc vấy sao cho vûâa lông cấc chõ em. Nhûäng chiïëc vấy
thânh phêím phẫi ûa nhòn, rêët êu mâ vêỵn cố cấi gam mâu truìn thưëng,
dên tưåc. Nhâ vùn Phấp A. Fournier nối: “Cấc cư gấi Hâ Nưåi mùåc vấy àểp
lùỉm. Khưng chï vâo àêu àûúåc. Nhòn mậi cng khưng chấn mùỉt”...
Chiïëc vấy vêỵn tưìn tẩi trong cåc sưëng mưåt cấch oanh liïåt. Nố ln
ln àûúåc cẫi tiïën vâ nêng cao.
L KHÙỈC CUNG 10
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
CẤI ËM
Chuån c kïí:
Ba cư àưåi gẩo lïn cha
Mưåt cư ëm thùỉm bỗ ba cho sû...
Mưåt trong ba cư lâm cho sû say mï vâ chđnh cấi ëm thùỉm àậ gốp
phêìn tđch cûåc lâm cho sû ngêy ngêët. Cố cư gấi mong mỗi:
Ûúác gò sưng hểp tây gang
Bùỉc cêìu dẫi ëm cho châng sang chúi
Cư gấi ài cha Hûúng ca Nguỵn Nhûúåc Phấp xng xđnh:
Nho thỗ ài gâ cao
Em àeo dẫi m àâo.
Trong Truån Kiïìu, khi Hoẩn Thû biïët tỗng Thc Sinh mï Kiïìu
mâ côn chưëi quanh, àậ nối toẩc ra “Dïỵ loâ ëm thùỉm trưn kim” nghơa lâ
viïåc àậ rộ râng, súâ súâ ra àố nhû chiïëc ëm thùỉm chûá khưng phẫi nhû cấi
trưn kim àêu mâ lôe em àûúåc...
ÚÃã lâng quan hổ, cư gấi cố mûúâi àiïìu àấng u thò àiïìu thûá nùm lâ?
Nùm thûúng dẫi ëm àeo ba. ÚÃ nhûäng bûác chẩm khùỉc thïë k 17, 18 nưíi

tiïëng ca àònh Liïn Hiïåp vâ Kim Hoâng àïìu cố nhûäng v nûä mang ëm
lấ sưìi hóåc lấ sen bưìng bïình trïn nhûäng bưå ngûåc ngưìn ngưån, nhêëp như
nhûäng àưi nh hoa bấnh giêìy, chm cau, bònh vưi, quẫ mûúáp... Ngây
xûa, chuån trai gấi u nhau àïën mûác châng trai cêìm lêëy cưí tay cư gấi
lâ àậ xong mưåt nûãa ca cao trâo. Nhûng àïën cấi mûác cêìm àïën dẫi ëm lâ
àậ “xong hùèn”. Thõ Mêìu côn múã mang trđ tụå cho anh Nư: “Giố xn tưëc
dẫi ëm àâo anh trưng thêëy oẫn, sao khưng vâo thùỉp hûúng ”?
Hưì Xn Hûúng gúåi vïì trònh tûå ca tònh u: Qn tûã cố u thò
bốc ëm ...
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 3) 11
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
Lẩi cố cêu:
Trúâi mûa lêëy ëm mâ che
Cố anh àûáng gấc côn e nưỵi gò?
Anh châng nổ lẩi sâm súä vúái cư gấi:
ëm trùỉng anh ngúä lâ cô
Anh qu gưëi xëng, anh thô hỗa mai
Ngây sau em àễ con trai
Nố lúán nố giưëng ưng cai bùỉn cô
Ngûúâi ta àậ nối rêët nhiïìu vïì cấi ëm. Nố lâ mưåt bâi thú nưìng chấy.
Nố lâ chiïëc bònh phong sưëng vâ húâ hûäng ghe bưå ngûåc. Mâ bưå ngûåc lâ tiïën
hânh khc ca ngûúâi àân bâ. Nố vûâa lâ vêåt cêìn dng, vûâa lâ vêåt trang
àiïím khưng kếm gò hoa tai, son phêën, nhêỵn, xuën... Khưng cố nố thò
cåc àúâi kếm phêìn hûúng sùỉc.
ÚÃã nûúác ta, cấi ëm xët hiïån tûâ xa xûa. Vâ cưë nhiïn nố cng ln
ln àûúåc cẫi tiïën. Cấi ëm àûúåc àõnh hònh tûâ àúâi L. Àïën nùm 1696,
àân bâ lao àưång thûúâng mùåc ëm cưí xêy. Vúái nûä giúái qu tưåc thò trûúác
ëm cố thïm mưåt vâi àûúâng dêy tïët lẩi vúái nhau thânh hònh lûúái quẫ
trấm. Tûâ nùm 1802 trúã ài, ëm lâ mưåt miïëng vẫi vng àùåt chếo lïn
ngûåc ngûúâi mùåc. ÚÃ gốc (trïn) cố khoết hònh trôn lâ cưí ëm. Àố lâ ëm cưí

xêy. Nïëu khoết hònh chûä V thò gổi lâ ëm cưí xễ. Nïëu xễ xëng sêu nûäa
gổi lâ ëm cấnh nhẩn. Àïën nùm 1920, ngûúâi ta phên chia ra nhiïìu loẩi
ëm: ëm ca ngûúâi lao àưång mâu nêu non, nêu giâ, ëm cho cấc cư gấi
cố nhiïìu mâu khấc nhau. Cấc cư gấi ùn chúi khoết cưí ëm xëng thêåt
sêu àïën gêìn núi bưå ngûåc chia ra àưi ngẫ, mâu sùåc súä. Trễ thò dng mâu
mất nhû mâu hoa l, hưì thy, àâo phai. Àûáng tíi thò dng mâu sêỵm
hún. ÚÃã gốc nhổn cưí ëm cố thïm ba àûúâng chó hóåc vẫi nhỗ tấch ra hai
bïn lâm cho cưí ëm àûúåc bïìn hún, nhûng cng lâ àïí trang trđ. Sau nây
lẩi cố ngûúâi thïu hoa vâo chưỵ nây.
Hai àêìu cưí ëm cố hai dẫi nhỗ àïí båc ra sau gấy, phêët phú. Hai
dẫi nhỗ nây àûúåc trang trđ mâu nưíi bêåt ùn khúáp vúái mâu ëm. Cố ngûúâi
L KHÙỈC CUNG 12
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
cêìu k côn khêu mưåt ti nhỗ vâ dâi àûång hûúng thúm, xẫ vâo ngay trong
dẫi ëm àïí lc nâo cng cố mi thúm ngêy ngêët. Dẫi ëm bỗ ba lâ úã chưỵ
nây àêy. Cố ngûúâi lẩi qën vâo dẫi ëm mưåt miïëng trêìu dânh cho ngûúâi
tònh. Gổi lâ khêíu trêìu dẫi ëm.
Hai dẫi gốc hai bïn cẩnh sûúân gổi lâ “dẫi cấi” hóåc àai ëm vò nố
àûúåc thùỉt lẩi àïí bổc lêëy cẫ bưå phêån ngûåc, rưìi båc ra sau lûng vâ thùỉt dẫi
ngûåc lẩi. Viïåc thùỉt “,dẫi cấi” nây cng lâ mưåt àưång tấc hïå trổng. Àïí lao
àưång thò thùỉt chùåt vâo lâ xong, gổi lâ gối ghếm. Nhûäng lc ài chúi hóåc
khưng phẫi lâm viïåc nùång thò thùỉt lỗng hóåc thấo khoấn. Cố khi lẩi àïí
quấ lỗng àïën mûác hûäng húâ. Cấc chõ em Khêm Thiïn hóåc ùn chúi thò vûâa
thùỉt hûäng húâ vûâa thùỉt lïånh dẫi cưí ëm lêỵn dẫi àai. Nhû vêåy lâ cấi ëm
chó lâm cấi viïåc che bưå ngûåc mưåt cấch khưng nghiïm khùỉc lùỉm. Nhòn vâo
cấi ëm thoấng thêëy bưå ngûåc phêåp phưìng nhûäng bïën búâ. Àưi nh hoa
khệ tung tùng vâ chuín àưång. Trong mưåt pht chưëc nâo àố, tinh cố
thïí qua cấi ëm mâ chúáp àûúåc nhûäng thưng tin vư cng quan trổng vïì
chó sưë hêëp dêỵn ca ngûúâi mang ëm. Àưi lc cấi ëm cng tẩo mưåt vâi
trûúâng àoẩn húã hang mâ khưng ai núä trấch. Cấi ëm cố mùåt ëu lâ

khưng àúä àûúåc ngûåc, ln cố xu hûúáng xïå xëng vâ khưng nêng àûúåc
chng lïn. Nhûng àiïìu àố khưng cêìn vò ngûúâi ta cûá àïí khưng tûå nhiïn
nhû nố vêỵn tưìn tẩi kiïíu nhû hoa quẫ trïn cânh vêåy.
Nhûäng cư gấi k tđnh mua ëm úã chúå vïì, rưìi gia cưng, sûãa sang lẩi
cho húåp vúái mònh. Viïåc nây àôi hỗi sûå khếo tay vâ tó mó.
Sau khi mùåc ëm, cấc cư gấi mùåc ra ngoâi chiïëc ấo cấnh trùỉng
khưng câi cc cưí lâm tưn mâu ëm hoa hiïn hóåc àỗ thùỉm. Khi ài ra
ngoâi, mùåc thïm chiïëc ấo dâi. Bïn dûúái mùåc vấy lûúäi trai bùçng lơnh hay
sưìi àen dâi chêëm gốt. Lûng cố dẫi thùỉt mâu múä gâ, hưìng àâo hóåc hoa l
dõu dâng. Phđa cẩnh sûúân àeo xâ tđch bẩc cố chm ưëng vưi vâ con dao con
bưí cau. Chên ài dếp. Àêìu vêën khùn nhiïỵu hóåc nhung vúái àûúâng ngưi úã
giûäa hóåc bïn cẩnh. Trm ngoâi lâ chiïëc khùn mỗ quẩ cố ngûúâi àïí tốc bỗ
ài gâ hóåc vêën àêìu trêìn, cố câi chiïëc lûúåc. Nïëu ài xa hóåc ài xem hưåi,
cư gấi àưåi chiïëc nốn quai thao. Cấi nốn nùång vïì lâm dun... Têët cẫ
nhûäng cấi àố phưëi húåp vúái cấi ëm lâm nïn dấng nết ca ngûúâi con gấi
mïìm mẩi, dun dấng, gêìn vúái thiïn nhiïn mâ kđn àấo, hiïån hûäu trong
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 3) 13
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
cåc àúâi vâ thoấng hiïån trong nhûäng giêëc mú cng vúái nhûäng con cô con
vẩc Viïåt Nam.
Cấi ëm ùn úã vúái ngûúâi ph “nûä Viïåt Nam sët cẫ chiïìu dâi lõch sûã.
Nố àậ tưìn tẩi mưåt cấch àểp àệ vâ hng biïån. Nay nố bõ cấi ấo nõt chiïëm
mêët ûu thïë úã nhiïìu núi. Tuy vêåy, nố vêỵn côn tưìn tẩi. Nố côn àûúåc nghiïn
cûáu àïí hoấ thên, biïën dẩng vâ hoân thiïån. Àiïìu àố côn àang chúâ sûác
sấng tẩo ca cấc nhâ tẩo mưët, cấc nhâ y phc hổc, xậ hưåi hổc, m hổc
v.v...
Nhiïìu khấch vâ cấc nhâ nghiïn cûáu nûúác ngoâi rêët ngûúäng mưå vâ
hổc têåp àûúåc nhiïìu àiïìu úã cấi ëm. Nố àậ sang chêu êu vâ hònh thûác thùỉt
dẫi hai bïn sûúân ca nố àậ àûúåc thay vâo hai hâng khuy bêëm kiïíu Têy.
Cấi ëm àậ vûúåt biïn giúái Viïåt Nam àïën vúái thïë Giúái.

L KHÙỈC CUNG 14
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
TỐC BỖ ÀI GÂ
Mấi tốc tûúång trûng cho sûå súã hûäu, lâ gia tâi ca cha mể àïí lẩi cho.
Cố nhûäng dên tưåc thúâ mấi tốc.
Nhiïìu ngûúâi giûä lẩi mưåt mấi tốc, chiïëc rùng sûäa lâm k vêåt. Hổ
mën lâm sưëng lẩi têm hưìn ca ngûúâi mang nố. Tốc àẩi diïån cho mưåt vâi
àùåc tđnh, khẫ nùng, nùng lûåc sinh thûåc nhû úã chuån cưí tđch Sam son. ÚÃ
Viïåt Nam, tốc cùỉt ài hóåc chẫi ra khỗi lûúåc àûúåc giûä lẩi vò nố cố sûå gùỉn bố
huìn bđ vúái ch ca nố. Sûå cùỉt tốc àûúåc coi nhû lâ mưåt sûå hy sinh, quy
thån hóåc hôa nhêåp.
Mấi tốc àûúåc coi nhû lâ bẫn doanh ca linh hưìn, sưë phêån ûúác mong
vâ tònh u. Tốc côn gùỉn vúái cỗ lâ tốc ca àêët bao la. Tốc lâ v khđ ca
ngûúâi ph nûä. Chẫi tốc cho mưåt ngûúâi lâ mưåt cûã chó thên mêåt lùỉm, lâ mï
say nhau lùỉm. Ngûúâi Sếe vâ Xlưvakia liïåt tốc vâo cng hổ hâng vúái lưng
vâ rêu. Hổ bẫo: “Àêu cố rêu, àêëy ngon”. Theo tẩp chđ Chêu ấ, cư Sinh
Chong Min àậ chûáng Minh mấi tốc thiïëu nûä dây vâ àểp àệ mang lẩi
vûúng miïån sùỉc àểp cho cư tẩi cåc thi hoa hêåu Nam Triïìu Tiïn hưìi
thấng 5 nùm 1990. K lc vïì tốc dâi trïn thïë giúái hiïån nay lâ 2 mết 95.
Nhûäng ngưn tûâ ca Viïåt Nam vïì mấi tốc rêët phong ph, àậ nối lïn nhiïìu
àiïìu: Tốc mêy, tốc sëi, cấi rùng cấi tốc lâ gốc con ngûúâi, lân sëi tốc, tốc
em dâi àïën thêìn thoẩi, mùỉt qìng tốc rưëi tú vûúng, tốc thïì, tốc xộa
ngang vai, tốc chõ Hoâi (ca Nguỵn Tn), lúâi tốc tú, tốc em vûâa kđn
trấn, tốc rïỵ tre, mêy ni bìn nghiïng ni tốc xanh, cng châng kïët tốc
xe tú nhûäng ngây, tốc ài sam, tốc ài gâ, ngẩt ngâo hûúng tốc phêën,
cỗ tốc tiïn, tốc rưëi àưíi kểo, tốc àïí trấi àâo, cùỉt tốc àấnh ghen, cùỉt tốc ài
tu, gổt gấy bưi vưi...
Tûâ trûúác àïën nay, àậ xët hiïån nhiïìu kiïíu tốc khấc nhau nhû: Tốc
bi tố, rệ àûúâng ngưi giûäa, rệ àûúâng ngưi cẩnh, tốc bỗ ài gâ (tha thûúát
dun dấng, àố lâ mưåt trong 10 tiïu chín àấng u ca cư gấi Viïåt

HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 3) 15
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
Nam), vêën khùn, tốc vêën trêìn cố àđnh cấi lûúåc (àểp tûå nhiïn cố vễ phong
tònh, thõnh hânh khoẫng nhûäng nùm 1930-1940). Nhûäng nhên vêåt nûä
ca Tûå Lûåc Vùn Àoân nhû Lan, Loan, Liïn, Nhung... àïìu rêët quën r
vïì kiïíu vêën àêìu trêìn. Cư hâng xến rùng àen ca Hoâng Cêìm cng vêën
àêìu trêìn. Mấi tốc ën qún hóåc lûúån theo kiïíu phûúng Têy (kiïíu
Àếtàïmưna, kiïíu Marillin Monroe), mấi tốc Hó Nhi (mưåt hâng tốc bng
àïìu xëng trấn theo nhên vêåt nûä trong phim Bẩch mao nûä).Lẩi côn cố
nhûäng mấi tốc giẫ bưìng bïình, àúåi chúâ, ngêåp ngûâng, nưìng nân v.v... .
Mưỵi mưåt thúâi k thõnh hânh mưåt hóåc vâi kiïíu tốc riïng rêët àùåc
trûng. Cố kiïíu tưìn tẩi lêu dâi, cố kiïíu xët hiïån trong thúâi gian ngùỉn
ngi rưìi bõ lậng qụn. Ai cng mën cố mấi tốc àểp, mưåt kiïíu tốc nâo àố
ph húåp cho mònh, tưn àûúåc vễ àểp ca mònh lïn. Sûå trang àiïím àùåc biïåt
sệ lâm cho khn mùåt thïm dun, trang nhậ, sang trổng. Nố côn che
giêëu àûúåc nhûäng nhûúåc àiïím trïn khn mùåt ca ngûúâi ph nûä. Ngûúåc
lẩi, nïëu khưng cố kiïíu tốc ph húåp sệ lâm giẫm vễ àểp ca khn mùåt.
“Cấi rùng cấi tốc lâ gốc con ngûúâi Àng vêåy. Chuån vïì cấi tốc
cng nhû chuån vïì tònh u, nố vûâa lâ hiïån thûåc cng vûâa lâ huìn
thoẩi.
L KHÙỈC CUNG 16
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
NỐN
Ngây Xûa, Châng trấch nâng rùçng:
Xûa kia gùỉn bố mưåt hai
Giúâ àêy ghế nốn ngang hai chùèng châo!
Bưå trang phc tûúng àưëi àêìy à ca cư gấi Kinh Bùỉc àûúåc tẫ nhû
sau:
Àưåi nốn ba têm
Quai thao mưåt nhm, ấo trêìm mưåt àưi

Cấi thùỉt lûng em, bẫy tấm vng sưìi...
Cấi nốn àïí che mûa che nùỉng, àïí phc trang, àúä ngûúång, che giêëu
tònh cẫm, thïm dun, lâm àểp... Lẩi cố cêu:
Chông chânh nhû nốn khưng quai,
Nhû thuìn khưng lấi, nhû ai khưng chưìng
Hóåc nhû cêu àưëi lẩi:
Nốn khưng quai nốn nghiïng nốn nghẫ,
Lâm cẫ châng phẫi ngẫ phẫi nghiïng.
Ngây nống nûåc quấ, cư gấi khất nûúác xin råt gêìu nûúác giïëng mất
àưí ngay vâo chiïëc nốn, ëng cho àúä khất rưìi rûãa mùåt, rûãa tay. Hai anh
chõ ài bïn nhau, àïën mưåt quậng nâo àố mën nghó ngúi, hổ khưng cêìn
chiïëu, khưng cêìn gò cẫ mâ trẫi nốn ra, ngưìi ngay lïn nốn: “Àậ u nhau
ta trẫi nốn ra ngưìi”. Thónh thoẫng cư gấi soi chiïëc gûúng trong nốn, cûúâi
mưåt mònh, tin vâo mònh, nghơ bng: nhan sùỉc nhûúâng nây, ta chùèng súå cố
lc cấi nốn dng àïí phe phêíy cho mất. Lc àố, cấi nốn thay cho cấi quẩt.
Cấi nốn trong tay ngûúâi sûã dng sinh ra nhiïìu àưång tấc vâ nghơ:
Qua àònh ngẫ nốn trưng àònh,
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 3) 17
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
Àònh bao nhiïu ngối thûúng mònh bêëy nhiïu...
Khưí , “Giậ bẩn” trong cẫnh quan hổ, cấc liïìn anh, liïìn chõ hất rêët
bìn: “Khùn, nốn i... ưi... àïí lẩi àêy”?.. Lâ lc cấc cư gấi tùång cho cấc bẩn
trai cấi nốn quai thao thên thiïët ca mònh. Cấi nốn lâ têëm lông ca cư
gấi, lâ vêåt nùång tònh: “u nhau, cúãi nốn cho nhau”.
Châng trai Bùỉc Ninh khưng mën cho cư bẩn gấi ca mònh phẫi ra
chúå mua nốn. Anh ta tûå chễ tre àan lêëy nốn. Cho nâng àưåi àïí ài xem hưåi
àïm rùçm. Anh ta mën cấi nốn àố phẫi mang húi thúã vâ nưỵi lông ca
mònh.
Trong tiïíu thuët Tùỉt àên, chõ Dêåu vâo nhâ Nghõ Qụë, che nghiïng
cấi nốn rấch. Àố lâ mưåt kiïíu châo. Ngây xûa, L trûúãng hóåc Chấnh tưíng

àưåi cấi nốn dûáa cố chỗm. Nố tûúång trûng cho uy quìn vâ cao sang.
Cư gấi mën tûâ giậ ra vïì, châng trai liïìn giûä lẩi:
Mònh vïì ta chùèng cho vïì
Ta giûä cấi nốn, ta àïì cêu thú.
Cư gấi àưåi nốn quai thao àûúåc coi lâ “quai thao dõu dâng”. Bấc xêím
chòa cấi nốn nhêìu nhơnh ra àïí nhêån tiïìn thûúãng ca ngûúâi nghe sau khi
àậ hất bâi “Anh khốa” bêng khng.
Cấi nốn dng àïí thïì bưìi:
Tònh em trao nốn nùång thïì,
Anh vïì bêím mể liïåu bïì sang xin.
Cư gấi cố lúâi àïì nghõ vúái bẩn trai:
Châng úi bỗ nốn em ra
Àïí em ài chúå kễo mâ chúå trûa...
Viïåt Nam lâ qụ hûúng ca ba loẩi nốn: nốn ba têìm, nốn quai
thao, nốn bâi thú. Vâ cng cố nhiïìu loẩi nốn khấc nûäa nhû: nốn lấ gưìi,
nốn lấ cổ, nốn sún, nốn Nghïå, nốn lông chẫo, nốn thng, nốn giang, nốn
mïånh ph, nốn xêím, nốn quẫ bûáa, nốn tiïën vua, nốn dûáa, nốn dêëu, nốn
thúâ, nốn lưng, nốn ài biïín, nốn tu cúâ (nhâ sû) nốn chốp v.v... Phưí biïën
L KHÙỈC CUNG 18
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
hún cẫ lâ nốn lấ cổ, nốn bâi thú, nốn Hụë, nốn lâng Chng, nốn Hûäu
Bùçng, nốn Vên Àònh... Cấi nốn Hụë trùỉng àïën lốe mùỉt. Nốn bâi thú côn
àûúåc gổi lâ nốn “ngûúâi tònh”. Cư gấi àậ dêåy thi gổi lâ cư gấi sùỉp àïën tíi
cùỉp nốn theo chưìng...
Chiïëc nốn quai thao thêåt àùåc biïåt. Nốn cố àûúâng kđnh chûâng 70cm.
Thânh nốn cao trïn 7cm. Mùåt dûúái cố gùỉn mưåt ưëng hònh trôn bùçng nan
tre àïí àưåi vâo àêìu cho cên gổi lâ chm nốn. Quanh chm nốn lâ nhûäng
vông tre chët nhỗ, khêu bùçng chó mâu, àan chếo súåi rêët cưng phu. Nốn
côn àûúåc trang trđ bùçng nhûäng bưng hoa, cấnh bûúám. Quai nốn lâm bùçng
dêy thao àen gưìm tûâ mưåt àïën ba dêy chêåp lẩi, bng vộng dâi xëng...

Ngun liïåu ca nốn lấ gưìm: lấ gưìi, nan tre vâ chó khêu bùçng súåi
mốc. Ngûúâi ta lâm khn trôn bùçng nan tre rưìi lúåp lïn hai lúáp gưìi mỗng
chët phên. Tûâ àấy nốn lïn àïën chỗm cố 15 vông nan tre vâ chó khêu
bùçng súåi mốc.
Ngûúâi ta lâm khn trôn bùçng nan tre rưìi lúåp lïn hai lúáp gưìi mỗng
chët phên. Tûâ àấy nốn lïn àïën chỗm cố 15 vông nan tre, tûác lâ cố 15
àûúâng khêu vông trôn.
Cấc bẩn nûúác ngoâi àïën Viïåt Nam thûúâng phẫi mua bùçng àûúåc mưåt
vâi chiïëc nốn àïí lâm k niïåm. Cấc diïỵn viïn, nghïå sơ ngưi sao nûúác ngoâi
àïën Viïåt Nam ln tranh th cú hưåi àưåi cấi nốn Viïåt Nam rưìi chp ẫnh,
àấnh dêëu sûå cố mùåt ca mònh úã qụ hûúng ca nốn.
Sët cẫ chiïìu dâi lõch sûã dên tưåc, qua mêëy cåc trûúâng k, cấi nốn
lâ hònh ẫnh, biïíu trûng ca ngûúâi ph nûä Viïåt Nam. Chng ta khưng
thïí nâo qụn àûúåc hònh ẫnh nhûäng chiïëc nốn mï, nốn tẫ túi trong cåc
sưëng lam l mưåt thúâi, cng nhû nhûäng chiïëc nốn ca nưng dên cûúáp kho
thốc Nhêåt, ài dên cưng phc v cấc chiïën dõch lõch sûã. Nhûäng chiïëc nốn
giẫn dõ mâ kiïn cûúâng! Lẩi côn nhûäng chiïëc nốn nhêëp như trong cấc
phiïn chúå lâng. Mưåt mấi tốc, mưåt vânh nốn... lâ cẫ mưåt êën tûúång sêu sùỉc,
àêåm àâ, lâ nhúá, lâ mong. Cấi nốn lâ hònh ẫnh vâ êm hûúãng ca qụ
hûúng.
Thiïët tûúãng trong cấc bẫo tâng vùn hốa, lõch sûã, nghïå thåt, chng
ta nïn cố hùèn mưåt phông trang trổng giûä lẩi hònh ẫnh ca nhûäng chiïëc
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 3) 19
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
nốn Viïåt Nam têìn tẫo, nhêỵn nẩi, bi hng vâ trûä tònh... Chng gốp mưåt
nết àêåm àâ khố qụn trong nïìn vùn hốa truìn thưëng...
LYÁ KHÙÆC CUNG 20
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
CHÛÚNGII: VUI CHÚI
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 3) 21

HTTP://ebooks.vdcmedia.com
HƯÅI CÚÂ NGÛÚÂI ÚÃ CHA VUA HÂ NƯÅI
- Hưåi múã trong 4 ngây
- “Phi cha Vua bêët thânh danh th”
- Trêån tâi tûã giûäa hai àêëu th kiïåt xët
- Tuín chổn qn cúâ ngûúâi lâ mưåt cåc thi hoa hêåu.
Hâng nùm, cûá vâo nhûäng ngây 6, 7, 8, 9 thấng giïng êm lõch, cha
Vua úã lâng Thõnh n (chúå Giúâi) múã hưåi. Cha Vua lâ mưåt qìn thïí di
tđch cố tiïëng, vûâa lâ núi ca Phêåt, ca Àẩo giấo vâ ca Nho giấo. Cha
Vua àûúåc xêy dûång tûâ àúâi Lï, lâ mưåt bưå phêån ca cung Thûâa Lûúng. Àố
lâ núi àïí Vua vâ cấc àẩi thêìn nghó ngúi vâi ngây trong nùm, chín bõ ra
tïë trúâi àêët úã àân Nam Giao (nay lâ àõa àiïím nhâ mấy cú khđ Trêìn Hûng
Àẩo) Cha dânh riïng mưåt gian thúâ thêìn cúâ Àïë Thđch. Ngûúâi ta khen
nhau “Cúâ cao nhû Àïë Thđch” Hưåi cha Vua, ngoâi phêìn lïỵ ngùỉn gổn, ch
ëu lâ nhûäng trêån àêëu cúâ ngûúâi truìn thưëng sët mêëy ngây àïm. Tûâ
xûa àïën nay, hêìu nhû têët cẫ nhûäng cåc thi àêëu cúâ tûúáng lúán àïìu diïỵn ra
úã cha Vua. Cấc àêëu th qua àûúåc “Nhõ thùỉng”! lâ quấn qn, àûúåc ghi
tïn vâo bia àấ. Tûâ nhûäng nùm 1930-1940, bia àấ cha Àïë Thđch ghi tïn
nhûäng danh th: Du, ën, Lõch, Lc (vư àõch Bùỉc K), Chu Vùn Bưåt, Àưỵ
Têm (vư àõch Nam Àõnh), Lẩi (vư àõch Hẫi Phông), hưí tûúáng Nguỵn
Thânh Hưåi, Nguỵn Vùn Hẫi v.v... Cấc àêëu th siïu hẩng úã cấc tónh mâ
chûa àûúåc tó thđ úã cha Vua lâ mưåt àiïìu ên hêån: “Phi cha Vua bêët
thânh danh thu ã”. Trễ, giâ, trai, gấi lâng Thõnh n àïìu giỗi cúâ. Nïëu hổ
khưng lâ àêëu th thò cng lâ nhûäng ngûúâi bònh lån, cưí v, àưång viïn
nhiïåt tònh. Cha Vua cng lâ núi ài lẩi têëp nêåp ca cấc “súãi” cúâ trong
toân qëc.
Hưåi Cha Vua nùm 1995 cố 64 àêëu th chun nghiïåp, nghiïåp dû
vâ tâi tûã ca cấc cêu lẩc bưå cúâ: Cha Vua, Qn àưåi, Àưëng Àa, Hâ Bùỉc,
Hâ Têy, Quẫng Ninh, Nưng nghiïåp... tham gia. Thânh tđch nưíi bêåt àậ
thåc vïì lúáp trễ. Hổ dưìi dâo sûác khỗe (àiïìu nây quan trổng lùỉm), kiïn trò,

L KHÙỈC CUNG 22
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
hùng hấi, nùång vïì têën cưng, cố tû duy khoa hổc, giâu trđ tûúãng tûúång,
trònh àưå vùn hốa cao... Vông àêëu loẩi diïn ra tûâ ngây 6 àïën ngây 8 àïí côn
lẩi 4 àêëu th tranh ngưi ba, tû vâ nhêët, nhò... Trong vông àêëu loẩi, nhiïìu
ngûúâi “ mấu” cúâ, tiïëc cho mêëy danh th khưng hïì kếm ai, nhûng chó vò
mưåt cht sú húã mâ khưng vâo àûúåc vông trong. Thi àêëu lâ nhû vêåy? Cố
nhûäng vấn kếo dâi mêëy tiïëng àưìng hưì, àêëu th ài vïå sinh cng phẫi cố
ngûúâi ài theo, phông àêëu th vư danh chúi cúâ bïn ngoâi.
Trổng tâi côn phẫi cẫnh giấc vúái nhûäng ấm hiïåu mấch nûúác cho cấc
àêëu th nhû: Giú tay trấi lâ thoấi, giú tay phẫi lâ tiïën, àïí tay ngang
bng lâ cêìm cûå. Nhûäng àưång tấc ca cấc ngốn tay, viïåc múâi àêëu th àiïëu
thëc lấ chêm lûãa sùén hóåc chûa chêm, àưång tấc vët mi, nhûäng lúâi
bònh lån v.v... àïìu cố thïí lâ nhûäng ấm hiïåu.
Ngây mưìng 8 cố mưåt trêån àêëu cúâ giûäa hai àêëu th loẩi kiïåt xët
nhûng khưng dûå giẫi. Hai àêëu th phẫi xưng pha trïn sên cúâ gêìn sët
bíi àïí ài nhûäng nûúác cúâ hâo hoa. Trêån nây gổi lâ trêån tâi tûã, cố nhiïìu
nûúác ài tâi hoa, bay bûúám lâm cho ngûúâi xem ln xut xoa, khen ngúåi.
Sấng ngây mưìng 9, àoân qn cúâ ca xậ Àưìng Cưí, lâng Dûúng Xấ
(Nhưín) àïën chiïëm lơnh sên cúâ. Àoân gưìm 16 qn nûä mùåc qìn ấo xanh,
mûúâi sấu qn nam mùåc qìn ấo àỗ, hai tưíng cúâ nam vâ nûä. Hổ ùn mùåc
giưëng nhû cấc hònh ẫnh trong cưỵ bâi tam cc. Hai tưíng cúâ ra lïånh cho hai
àêëu th àẩi diïån ra lïỵ vua cúâ trûúác khi cho trêån àêëu bùỉt àêìu. Hai àêëu
th lâm lïỵ kiïíu con nhâ vộ vúái mêëy àưång tấc nhanh, gổn, kêm theo mêëy
àưång tấc vo thåt hoa m truìn lẩi tûâ ngây xûa. Sau àố, tûúáng sơ hai
bïn xanh vâ àỗ ài kiïím tra lûåc lûúång, quan sất biïn giúái bùçng nhûäng
bûúác ài cấch àiïåu cố chêët v àẩo rưìi vïì võ trđ. Hai tưíng cúâ phêët cúâ, ra
lïånh bùỉt àêìu trêån àêëu. Chó huy bïn xanh lâ danh th Nguỵn Têën
Cûúâng, 27 tíi, thåc súãi cúâ Qn àưåi Anh àậ xưng pha “trêån mẩc” tûâ
nhûäng nùm côn úã tíi thiïëu niïn, lẩi lâ con nhâ nôi. Chó huy bïn àỗ lâ

Bi Dûúng Trên, 31 tíi, thåc súãi cúâ Nưng nghiïåp. Anh nưíi tiïëng vïì
nhûäng “trêån àấnh” chuín bẩi thânh thùỉng. Trêån àêëu nây lâ trêån tranh
ngưi nhêët nhò vúái giẫi thûúãng khấ lúán. Bïn ngoâi, trưëng liïn hưìi, mưỵi võ
chó huy àïìu bõ mưåt tiïíu àưìng ài sất cẩnh, àấnh lïn nhûäng tiïëng trưëng
con gic giậ. Hổ àêëu rêët thêån trổng. Lc thùm dô, lc cêìm cûå, lc tiïën
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 3) 23
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
nhûã mưìi... Hổ phẫi úã tû thïë àûáng vâ ài lẩi àïí àiïìu binh khiïín tûúáng sët
5 giúâ liïìn. Cëi cng, trêån àêëu hôa, phẫi àêëu vấn thûá hai, kếo dâi thïm
hún 3 tiïëng àưìng hưì nûäa Nguỵn Têën Cûúâng múái hẩ àûúåc Bi Dûúng
Trên. Nûúác cúâ àêìy nhûäng ëu tưë bêët ngúâ. Mổi ngûúâi vưỵ tay râo râo, hô
reo êìm rưìi ngûâng lẩi xem lïỵ thu qn. Lc nây, àoân qn cúâ lâng
Dûúng Xấ trònh diïỵn àiïåu ma thu qn, chẩy cúâ, qën cúâ, bấi tưí... Hổ
àûáng thânh hai hâng.
Àng lâ mưåt bưå tam cc sưëng. Mưåt bïn àen, mưåt bïn àỗ, trang
nghiïm mâ thên thåc. Nhúá lẩi ngây xûa, cấc c côn chu àấo hún. Àưåi
qn cúâ gưìm toân nhûäng trai chûa vúå, gấi chûa chưìng mùåt hoa da phêën.
Hổ àïìu lâ nhûäng ngûúâi cố thanh sùỉc àûúåc lûåa chổn. Thïë lâ tûå nhiïn hònh
thânh mưåt cåc thi hoa hêåu nhỗ trong hưåi cúâ xn.
Hưåi cúâ cha Vua khếp lẩi qua vấn cúâ quët liïåt. Ngûúâi ta lẩi chúâ
àốn nhûäng ngây nây nùm sau.
L KHÙỈC CUNG 24
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
XN XÛA QUẪNG LẨC
Dẩo êëy, cëi nhûäng nùm 30, Hâ Nưåi chó côn hai rẩp tìng vâ cẫi
lûúng nưíi tiïëng. Àố lâ rẩp Hiïåp Thânh tổa lẩc úã cëi phưë Tẩ Hiïìn vâ rẩp
Quẫng Lẩc, nay úã vâo nhâ sưë 50 Àâo Duy Tûâ. Rẩp Quẫng Lẩc phêìn nâo
cố tiïëng hún. Mën chêm biïëm mưåt ai àố lâm ra vễ “ta àêy”, hóåc nối
nùng hấch dõch, khoe khoang, ngûúâi ta nối vúái anh rùçng: “Gúám, cûá lâm
nhû ưng tûúáng Quẫng Lẩc êëy”.

Rẩp nây thûúâng diïỵn mưåt àïm tìng vâ hai àïm cẫi lûúng. Cố hưm
lẩi gổi lâ tìng cẫi lûúng. Lc nây cẫi lûúng húi lïn giấ mưåt cht. Àâng
sau sên khêëu (rẩp hất) lâ cẫ mưåt cấi bìng dâi vâ rưång, húi tưëi. Núi àêy
àûúåc coi nhû nhâ têåp thïí ca nhûäng nam, nûä diïỵn viïn khưng cố núi cû
tr úã ngoâi phưë. Mưỵi ngûúâi hóåc mưỵi cùåp vúå chưìng chiïëm lêëy mưåt khoẫng
nhỗ. Ca cẫi chùèng cố gò mêëy, sang lùỉm lâ chiïëc bân, vâi chiïëc va li gưỵ
hóåc bùçng da c. Cng cố vâi cấi t gưỵ con. Cûá trẫi cấi chiïëu ra lâ “Vua”
vâ “ấi khanh” cố thïí nùçm xëng nghó àûúåc rưìi. Vïì mùåt xậ hưåi, nïëu “Vua”
vâ “ấi khanh” khưng cố thûåc tâi lâm cho khấch mïën mưå thò cng dïỵ ra
khỗi nhâ hất mâ ài bấn phúã hóåc bấn nûúác úã àêìu phưë. Xen kệ cố vâi
khoẫng cho cấc diïỵn viïn àưåc thên.
Phđa trïn nhng nhùçng nhûäng súåi dêy àïí mùỉc mân vâ treo qìn
ấo. Chùn, gưëi cûá viïåc xïëp lïn phđa àêìu chiïëu. Ngûúâi àêu giang sún àố.
Giẫn àún thưi, “sưëng gûãi thấc vïì”... Ban ngây thò thïë mâ tưëi àïën hổ àïìu
lâ quan to, nhû lâ thû sinh, cưng cha... cẫ àêëy. Chó cêìn cố tiïëng hất vúái
cåc àúâi lâ àûúåc. Cố vâi ngûúâi nghó ngay tẩi rẩp bùçng cấch ghếp mêëy
chiïëc ghïë lẩi, coi nhû giûúâng ùn ëng thò gùåp àêu ùn àêëy. Chùèng ra bûäa
gò cẫ cng cố khi nêëu nûúáng tđ cht hóåc gốp gẩo thưíi cúm chung. Viïåc gò
cng hònh nhû hûáng lïn thò lâm.
Tuy vêåy, ngây Tïët lẩi khấc hùèn. Nhâ nâo nhâ nêëy xâo xâo nêëu nêëu,
chín bõ mưåt vâi mốn ùn kếo dâi àûúåc vâi ngây nhû thõt bô om gûâng
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 3) 25
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
hóåc thõt àưng. Hổ gốp nhau lẩi gối bấnh chûng. Vâi gia àònh àùåt bất
hûúng úã àêìu chiïëu cng cha mể, ưng bâ. Nhâ nâo cố con nhỗ thò dấn túâ
tranh tïët cố con lúån , “êm dûúng” hóåc “Hûáng dûâa”. Cố anh hay chûä, viïët
àưi cêu àưëi chûä Hấn lïn àêìu giûúâng:
Nhên tònh tûå chó, chûúng chûúng bẩc
Thïë s nhû k, cc cc tên...
Cấc àâo kếp àưåc thên vâ úã dẩng Àưìng êëu àûúåc cấc gia àònh anh chõ

múâi ùn Tïët cng trong vâi ngây. Cấc àân em cng sùỉm Tïët mûâng anh
chõ, vâi thûác gốp vâo.
Ngây 28 Tïët lâ ngây ùn ëng tûng bûâng, vò tûâ ngây nây trúã ài cho
àïën ngây 7 thấng giïng lâ nhûäng ngây vâo Xn. Nhûäng ngây 29, 30,
mưìng mưåt, mưìng hai Tïët àïìu diïỵn tìng súám àïí mổi ngûúâi côn chúi
Xn, chúi phưë, thùm bẩn bê. Hổ chúi chùỉn, tưí tưm. Nûä chúi tam cc,
chúi bâi, lêåt bâi, ài àïm, tưët àỗ àê tưët àen v.v... Nhûäng bíi chúi nây àïìu
cố mûát vâ rûúåu. Cẫ nûä cng ënng rûúåu... Trong nhûäng ngây nây xët
diïỵn rt ngùỉn chó côn chûâng 1 giúâ àưìng hưì àïí àốn nhûäng khấch àïën bối
tìng, loẩi khấch nây nhiïìu vâ thêåt “sưåp”. Hổ mua vế, vâo mưåt lất rưìi ra
ngay. Àïën ngûúâi khấc cng thï.ë Nhû vêåy lâ bấn àûúåc rêët nhiïìu vế. Mưỵi
chưỵ cố thïí bấn àûúåc mêëy lêìn vế. Àïí thûúãng cấc àâo kếp u mïën, nhiïìu
ngûúâi tung tiïìn lïn sên khêëu râo râo. Nhiïìu diïỵn viïn àûúåc khấn giẫ
“phong bao”. Ty theo tònh hònh, cố thïí diïỵn thïm bíi.
Trûúác cûãa rẩp, dấn mưåt àưi cêu àưëi giêëy àỗ chûä àen thêåt nưíi:
Àâo Àâo Kếp Kếp, ra ra, àâo àâo, vûâa diïỵn, vûâa hất, say sûa vúã.
Nam nam, nûä nûä, nhòn nhòn, nghe nghe, chùèng cûúâi chùèng nối, nghơ
suy àúâi.
... Chiïìu 30 Tïët, ai mën lâm gò thò lâm. Nhûng diïỵn tûâ 7 giúâ àïën 8
giúâ tưëi. Àố lâ bíi diïỵn tiïỵn nùm c àốn nùm múái. Àïën 10 giúâ àïm thò tất
cẫ àâo kếp, nhên viïn trong rẩp têåp trung lẩi. Bân thúâ tưí àậ àûúåc trang
trđ vâ bây biïån chu àấo. Cố àưi cêu àưëi mûâng tưí:
Bûác tranh vên cêíu treo rưìi cën