Bảo tồn nền di sản của những người đang sống nền văn hoá phi vật chất và các chuẩn mực phát triển

159

Báo tồn nền di sản của những người đang sống :
nền văn hoá phi vật chất và các ehuấn mực phát triển
YV ES GO UD IN EAU *

SỨ C S ố N G CỦ A N Ế N Vã n H O Á
Tin đổn về sự suy vong của các tộc ngưừi thicu sô sinh
sống ớ dày Trường Sơn đã được nghe thấy từ lâu. Tư liệu
thời Pháp thuộc nói nhiều đến sự suy yếu về thế chất và

thế kỷ nay, là sáp bị diệt vong. Họ cư trú ờ dày Trường
Sơn gần Huế-Đà Náng, sinh sống bằng nghé trồng trọt trcn
rầy theo kiêu du canh du cư theo chu kỳ.
-J

Họ là những láng giềng gần gùi và gắn bó với nhau

tinh thán cún nhừng cư dân bán địa, tất yếu dẫn đến sự diệt

vì cùng thuộc phân nhóm Cơ Tu của ngữ hệ Mịn - Khơ

vong hoặc thối hố khi tiếp xúc với các nền văn minh

me (Nam Á). Tịi đã có dịp làm việc với họ ớ Lào nhiều

"m ạnh hơn". Hơn nữa, những người đã thương xót, đôi khi

năm và câu chuyện cua tôi cũng xuất phát từ những gì mà

một cách thành thực, cho sự suy sụp gần như chắc chắn

tơi biết về họ.

này, cùng chính là những kẻ đã tạo điều kiện cho sự tiếp
xúc dó, được xem như là do định mệnh phù phàng gáy nên.
_J

—I Trước đây, các tộc người này ít phải chịu hậu quả
của chê độ thực dân hơn các tộc người khác, do họ cư trú

Nhưng lịch sử cho ta thấy rằng các nển văn hoá

trên vùng núi cao hiểm trớ, giao thơng rất khó khăn và họ

thường có sức sống bền bi hơn ta tường. Chúng không đê

biết chông trả lại ké địch một cách kiên cường. Ngược lại,

cho người ta huý diệt một cách dẻ dàng và tồn tại lâu trong

họ đã phải chịu đựng chiến tranh rất ác liệt. Vùng đất cúa

trí nhớ. Và việc tiếp xúc với các nền văn hố khác khơniỉ

họ nằm ờ biên giới V iệt - Lào, một trong những nơi bị

có nghĩa báo hiệu sự biến mất đi nhanh chóng của chúng.

không quân Mỹ rải bom nhiều nhất trong vùng. Các trận

Chính vì vậy, ta cảm thấy khó chịu khi dùng khái niệm di

chiến diễn ra ngay trong các buôn làng. Hầu hết những trai

sản hoặc bào vệ di sản trong khi chúng không phải là các

tráng khoẻ mạnh đều theo các đội qn Lào và Việt Nam

cơng trình của nhữntĩ nền vãn minh đã qua, mà là các sản

đê giải phóng đất nước. Số cịn lại sơ tán lên vùng núi cao

phám cịn đang rất sống động hay sẽ có thc là như vậy. Tất

hơn để tránh bom dạn.

nhiên, luôn ln có nguy cơ mất mát hoặc làm nghèo đi,
nên cần phái xác định rõ nguy cơ đó và đề phịng trước.
Nhưng nếu phái cảnh giác thì cũng phái báo đám ràng sự
đé phịng nguy cơ nói trên khơng trớ thành dấu hiệu báo
trước sự diệt vong không thê tránh khỏi của một nền vãn hoá.
□

□

Tuy nhiên, cho dù trải qua 30 năm chiến tranh và

bất chấp điều kiện sống bấp bênh sau hồ binh, các ncn
văn hố này vẫn sơng cịn và giữ được hoặc tự định nshla
lại được một bản sắc mạnh mè. Lần đầu tiên tới Lào vào

năm 1991. tơi thấy nhiều làng vẫn được bơ trí, như thời

Người Tà Ơi, Pa Cơ, Cà Tang. Cơ tu cũng nằm xưa, thành hình vịng trịn với m ột nhà rơng (gươl) ờ giữa.

trong sổ các nhóm dân tộc m à nơười ta dự báo, từ hơn một

Vần còn nhửniĩ nhà sàn rất dài, đặc biệt là nhà của người


160
Pa Cô, với những kiến trúc rất đẹp. Khắp nơi vẫn diễn ra

hơn rất nhiều, vì họ phái tự lo lấy và bị cắt đứt với các nổ

các sinh hoạt lc nghi quan irọns. Thoạt đầu. tỏi ngạc nhicn

lực được tuycn bổ là nhằm phục vụ phát triến.

khi tháy ớ đây những điều tôi tưởng đã biến mát hoặc bị
biến đổi đi. tịi khơng hiểu được ngay rằn« đó vừa là sự hồi
sinh vừa là sự tiếp nôi.
□

□

Do bị không quân Mỹ rai bom và chất độc hoá học

hàns loạt trong nhiều năm liền, môi trường tự nhiên của
vùng này bị tàn phá rất nặng nề: trồng trọt trcn rẫy cho sản

Ý thức được mình là người đã góp phần quan trọng

lượng thấp hơn 5 đến 8 lần so với trước, các con sơng,

trong cuộc chiến tranh giai phóng đất nước, họ tự thấv

neọn suối cho tới bây eiờ vần bị nhiẻm độc, thú vật bị tiêu

mình có quyền được khảng định lại giá trị của chính họ và

diệt... Tinh trạng này khiến họ càng cám thấy đau đớn khi

thiết lập lại thố giới của họ: nhiều nhà cửa. ngay cả nhiều

bị bỏ rơi. Nên ò rất nhiều nơi, họ yêu cầu được trợ giúp đế

làng, mới được xây dựng lại. BỊ cô lập trong suốt thời kỳ

"phát triển”, đặc biệt là trong lĩnh vực y tế, giáo dục hay

chiến tranh, người miền núi qua việc làm lại buôn làng đà

trợ eiííp lưưng thực cho một số xã có tình trạng suy dinh

thắt chật thêm tình đồn kết. Họ quan tâm đặc biệt đến

dirỡns cao.

việc dựng lại nhà gưưl, được những tay thợ điêu khắc giỏi
nhất làng chạm trổ. Đó khơng phải là hành động cơ tình

rút lui đế sống biệt lập. Bằng thái độ rõ ràng, cư dán địa
phương đã chứng tỏ sự dán thân cua họ với cộng đổng
quốc gia. Tất cá các nhóm dân tộc này đéu ý thức được
rằng từ nay họ thuộc một thực thc rộng hơn cộng đồng
ngôn naừ cua họ trước kia. Là những anh hùng trong một
quốc gia mới đa tộc người, họ tin rằng khơne gian ván hố
của mình sẽ được tôn trọng.

—1 Về mặt này, cũng cần ghi nhận răng, trone suốt thời
kỳ chiến tranh, đà có nhiều cố gắng thực sự trong chiều
hướng trên. Nhờ tiếp xúc với bộ đội, họ đà biết đánh giá
cao việc sử dụng thuốc, lợi ích của việc xố nạn mù chừ cho dù mới bắt đầu - hoặc của các tri thức kỹ thuật. Do
vậy, họ hồn tồn có ý thức khi địi hỏi các điều nói trcn.
Hưn nữa, vì họ đà từng nuôi bộ đội irong chiến tranh nên
họ nghĩ ràng đôn lượt mình nhận được giúp đỡ trong lúc
khổ khăn cũng là điều chính đáng. Nhưng để những nguồn

Nếu hiện nay, đối với một nhà quan sát, sự đối mới

lợi, do phát triển đem lại tới được vùng cao nguyên Lào

về văn hoá vật chất (kiến trúc, đicu khác...) là hiển nhién

còn cần nhiều thời gian và nhiều vùng vẫn phái mịn mắt

thì nén vãn hố phi vật chất thật ra cũng khơng thua kém.

trồnạ đợi. Trong khi đó, những dịch bệnh như bệnh sốt rét,

Việc đưa các sự kiện mới kẻ trên đây về chiến tranh vào

ho gà, lỵ, tả, lao, bệnh phong..., vẫn chưa được tiêu diệt

bài hát và truyền thuyết đã chứng tỏ khả năng đổi mới của

tận gốc, giờ đáy hồnh hành trớ lại.

□

họ. Dù rằng đơi khi thanh niên ớ đây cũng có đài để nghe
các ca sĩ Lào hay Việt Nam hát, nhưng họ cũng biết các
bài hát truyền thống và biết ứng tác từ điệp khúc ncn táng.
Ngôn ngữ địa phương như vậy đã không là nạn nhân của
việc phố cập ngôn ngữ của dân tộc đa số trong thời kỳ
chiến tranh. Đa số dân làng xem hiện tượng song ngữ như
là một lợi thế.
CH VẮN M ự c P H Á T TRỉỂN

□

Tinh trạng này có thế lý giải cho sự trớ lại m ạnh mẽ

của sinh hoạt tôn giáo và việc rút lui về lại bản sắc của
mình, tạo điều kiện gián tiếp cho sự đổi mới các loại hình
nghệ thuật. M ột sô thực tiễn nghi lẻ, vốn bị tồ cáo là mơ
tín trong giai đoạn chiến tranh - giai đoạn “giáo dục các
tộc người” , như nhiều người nói với tôi ở khắp nơi - đang
quay trở lại mạnh mẽ. Mặc dù trong tâm trí đã khắc sâu
bài học được dạy trong vài năm trước đáy, nhưng do thiếu
sự trợ giúp từ bên ngồi, nên phải xem là chính đáng việc

N hưns sự hồi sinh văn hoá diễn ra trong một bối cánh

họ cầu viện đến tục cúng lễ hiến sinh đế trừ bệnh tật, chết

cực kỳ nghèo khó, mà m ột phần nó cũng là sản phẩm. Sau

chóc. Nhiều người bỏ làng đi từ lâu cho tôi biết rằng họ đã

một phần tư thế kỷ chìm ngập trong chiến tranh, công

học lại được những lời khấn và các câu hát liên quan đến

cuộc xây đựng lại đất nước cũng đã rất khó khăn ngay ờ

các nghi thức này.

đồns bằn^ đối với dân tộc Lào đa số thì đối với các huyện
miền núi heo lánh, nhiệm vụ này lại càng khó thực hiện


_J Nhirng sir doi mdi van hoa do phai chang chi la mot
sir co lich sir hoan toan co tinh cach phu du? Lieu no co
nen duoc khuyen khich va co t6n tai duoc lau dai? Sir doi
mdi nav vua la viec phat huy mot cach hinh thuc m ot sd
mat cua ndn van hoa phi vat chat (nhung dieu m ua, bai
hat...), vua la viec thuc daiy dan lang cai cach triet de loi
song, neu ho muon nhan duoc sir tra giup cua Nha nuoc de
phat trien. Nhirng ngudi dan trudc day von quen lam riy
theo chu ky cd khi keo dai tdi 15 nam va von quen ddi

lang, da duoc de nghi mot ke hoach dinh canh dinh cu gan
duong qua lai va yeu cau han che phan Idn dien tfch phat
ray. Dieu bat hanh la d cac lang mdi thanh lap. ngudi ta
khong con thay bong dang nhung ngoi nha dai va nha guol
dau nua. Sir phan bd nha d cung nhu loi kien true bi rap
khuon theo kieiu ngudi Lao. Moi tap tuc duoc quy dinh lai.
dac biet la 16 hoi dam trau hien sinh. G iao due duoc thuc

trai vdi a ic san pham thanh van. Neu sir phan biet dd ro
rang rat cd gia tri cho viec phan loai cac tac pha’m do con
ngudi tao nen thi dong thdi no cd phdn gia tao trong khuon
kho ddi song cong dong buon lang. Moi san phaim, tac
pham deu n&m trong mot bdi canh xa hoi va van hoa toan
the trong dd viec chia c&t vat chat va phi vat chat la khong
chfnh dang. Chac chan trong cac xa hoi nay, cac cau hat,
dieu mua. bai ca deu duoc gan li£n vdi cac nghi thuc va
nhip song cua dan lang, va cac cau chuyen ke thudng lay
cam hung tu loi song cua nhung ngudi ke va chung duoc
lien tuc ddi mdi nhd sir sang tao va vdn song cua ngudi ke.
N hung, mot so ngudi lai cd tham vong, ddi khi vdi thien y,
bao ton nhirng phAn nhd cua mot nen van hoa ma ho dang
gop phan pha di cac n6n tang.
-J

Vay ma. chfnh trong cac ngoi nha rong, vao budi

tdi, xung quanh nhung bcp lira trung tam, ngudi Co tu hay

hien bang tieng Lao. vi hien nay dudng nhu khong ai nghi

ngudi Pa Cd da sang tao tap the nhung ban anh hung ca

den viec bao ton cac ngon ngu thieu so. Trong khi chd doi

cua ho. Va chfnh trong ngoi nha gtfcfl. nhung ngudi gia tu

mot ngay nao do cd the gat hai duoc thanh qua cua sir tro

hop lai de ca hat, ddi khi den khuya, ben che ruou can; ldp

giup phat trien. nhirng ngudi dan cac lang mdi nay dot

tre tdi dd de nghe va tham dan chu 66 cac bai hat cung nhu

nhien dang phai thu nghiem cac chuan m uc lien quan den

ky thuat hat. Chfnh trong nhung nghi thuc ldn, gia tri tinh

phat trien.

than ciia toe ngudi, cai cot loi cua van hoa phi vat chat,

_l Tinh hinh nay dat ra ft nhat hai c&u hoi. Trudc tien.
viec bao ton nen van hoa phi vat chat con cd y nghla gi khi
ngudi ta lam bien tinh nen tang cua no? Ke do, lieu phai
trien va hoi nhap cd ddi hoi phai dinh ra nhung chuan

mdi diroc the hien den muc cao nhat: cac nghi thuc ky
niem viec tu bo xong nha gifcfl, nghi thuc cai tang, nghi
thuc gat hai hay gieo hat, cudi xin...

_l

Tren thuc te, Phat giao, mot dac tfnh cua dan toe

mi.rc? Neu can dat ra chuan muc thi do la nhirng chuan

Lao, van chua vao duoc cac vung nay. Ddi khi ngudi ta

muc nao va se tdi dau? Nhung cau hoi nay phai duoc dat

goi, theo nghla xau. the gidi tuong trung cua ngudi dan

ra de giup dd cac quan chirc dia phuong d Lao, thudng

mien nui la ton giao cua cac "hon m a” va ngudi ta len an

quan tam den viec hoi nhap mot cach hai hoa va chdng lai

tfnh chat co lo cua ton giao dd bi xem la khong phu hop

cac bien phap doc doan va de xac dinh cach lam thuc dung

vdi viec hoi nhap vdi the gidi duoc goi la tien tien. Nhung

vua ton trong cac di san van hoa van con sue song, vua tro

ngudi ta lai quen rang, d Lao, v in ton tai phong tuc cung

giup mot each cd hieu qua ve y te va giao due.

"hon m a” d nhung muc do khac nhau trong tat ca cac cong
ddng van hoa chu khong rieng gi d ngudi dan mien niii.

N E N V A N H O A P H I V A T C H A T VA N E N T A N G

Do vay, khong cd ly do gi phai phe phan tap tuc nay.

C ONG D O NG
—1 Hon nua, dd con la thai do cua con ngudi trudc the
Trudc het, nen tranh mac phai sai liim cu tin rang nen

gidi xung quanh; thai do do da cho phep cau true hoa tri

van hoa phi vat chat cd mot ddi song doc lap. Khai niem

tue cung nhu tinh cam va da chung td duoc su hieu qua

van hoa phi vat chat duoc ap dung cho mot sd san pha’m

cua no qua nhi£u the ky. Chung ta khong the tuy tien xoa

t h i n my hay tinh th&n. khong le thuoc thudng xuyen vao

bd nhung quy dinh tuong trung dd ma khong gay hai den

vat chat, trai vdi nghe thuat kien true hay dieu khac, hoac

ddi song cong ddng. Chung ta cung khong the bo di, bkng

162_
sdc lenh. mot so yeu to van hoa nao do ma khong gay hai

toe. trong khi ben kia lai coi Ilia gao va nha thap mdi dap

den tong the. Dac biet la trudng hop 16 hoi dam trau, bieu

ung dupe cac tieu chuan hoi nhap. Tai sao lai can phai

hien ton giao cao nhat trong xa hoi nay. dong thdi do lai la

chon chan ly cua ben nay chu khong phai ben kia Trudng

mot yeu to sap xep xa hoi quan trong. Cam doan nghi thuc

Son va tai sao lai bo di nhung gia tri rieng cua m inh khi

nay mot cach dot ngot co the se lam dao Ion nghiem trong

chiing da dupe thiet lap tir lau ddi va da chung to la rat

su can bang tinh than va xa hoi ciia toe ngudi ( ke ca su

vung chac?

can bang ve thuc pham vi cac 16 hoi la dip duy nhat d6 moi
ngudi dupe an thit trau bo) va do do. lam dao Ion ca n6n
van hoa.

J

Thudng thi cac bien gidi chfnh tri dong thdi cung la

nhung ranh gidi van hoa, nhirng neu khdng coi chirng.
chung co the chia cat cac tdng the von thuan nhat. Vi nam

DT nhien, chang co gi bat bien ca. Mac du thuoc

d viing bien gidi, nen mot ngay nao do, mot nhom ngirdi

cung mot the gidi vdi ngudi Ta oi hay ngudi Pa Co, tir

bdng thay lanh tho ciia minh bi dudng bien chia cat; luc

nhi6u the he nay, nhieu lang ngudi Ca Tang sinh song d

dau ddi vdi ho, bien gidi dudng nhu la tudng tupng, nhirng

vung dong bang da biet trong lua nude va bo thdi quen d

tren thuc te no lai tao thanh nhung cdt xen thuc su. Han la

nha dai. Tuy vay, ho van rat gan bo vdi ban sac dan toe;

dan viing bien thudng biet "loi dung" cac dudng bien gidi.

ddi song tinh than ciia ho van manh liet va nen van hoa phi

Tuy nhien, sir cudng birc do cac chuan muc khac nhau tao

vat chat ciia ho phong phu. Chfnh d do toi da co dip dupe

ra van de nang len ho. Phai can co thdi gian va nhung

nghe nhung cau ca dep nhat trong cac cuoc trao tinh.

di6m mdc vung chac v6 ban sdc mdi duy tri dupe y tudng

□

Nhung cung phai ghi nhan rang chfnh cac dan lang

da tu thay ddi mot sd thuc ti6n nong nghiep va xa hoi qua

v6 mot cong ddng van hoa.
□

Mot sd di san van hoa phi vat chat nhu cac bai hat,

qua trinh tiep xuc vdi nhung ngudi nong dan Lao lang

dieu mua thudng dupe cac nha chuc trach neu ra nhu la

gieng. Nhirng bien doi nay tac dong d;in tirng budc, dii de

cac yeu to cau thanh ban sdc ciia mot toe ngudi. Thoat

ngudi dan co thdi gian cau tao lai cac gia tri thfch nghi vdi

nhin qua, chung dudng nhu xuyen bien gidi, vi dupe ca hai

hoan canh mdi. Tir lau, xa hoi Lao da chung to dupe kha

ben phat huy nhdm minh chung cho sir da dang van hoa

nang hoi nhap cac tdc ngudi Nam A (d mi6n N am , ta ngh!

ciia mdi quoc gia. Tuy nhien ngay trong trudng hop nay,

den ngudi Sui hay ngudi Loven). Nhin chung, do gan gui,

bien gidi cung co tac dung. Nhi6u lan nghe hat, toi rat

den bay gid, viec hoi nhap nay dang dan dan dupe thuc hien.

ngac nhien khi thay co sir khac biet giua cac bai hat cua

□

N gupc lai, m udn day nhanh sir chuyen ddi, muon

thu nhd lai, bang cac quy dinh, cac the gidi tupng trung, se
co nguy co gat nhung ngudi m ong muon hoi nhap ra
ngoai. Va nhu vay, xoa di nhung n6n tang cong dong ciia
nen van hoa phi vat chat m a chung ta mudn bao vC.

ngudi Co tu va ngudi Pa Co, tuy theo chung dupe thu d
Lao hay o' Viet Nam. Chua ke den ldi bai hat va su khac
biet ve phuong ngu, noi chung chi can xet den viec sir
dung cac nhac cu, nhip dieu hay each hat la co the biet

dupe cac bai hat dan gian do danh cho cong chung quoc
gia nao.

T H U Y E T TU O N G D O I V A N H O A VA T IN H P R O
B IE N CUA C A C N E N V A N H O A P H I V A T C H A T

□

Viec bao ton di san van hoa phi vat chat ciia cac

toe ngudi thieu sd nhdm cac muc dfch nao va cho ai?

Cac chuan muc bat phai nhan d6 dupe hudng su trp

Phai chang de chung nhan su da dang d cap quoc gia?

giup phat trien cang co kha nang bi cac cu dan vung bien,

Phai chang de’ co mat trong cac ho so luu tru ve cac di san

nhu cac nhom Co* tu, xem nhu la sir doc doan ciia cac nen

the gidi? Hoac del no tiep tuc song va tir phat tri6n theo sir

van hoa da so, khi ho nhan thay cai dupe cho la tot d ben

van hanh rieng ciia no?

nay day Trudng Son, lai bi bac bo d ben kia vi cho la

□

Dieu nghich ly la, nhd sir phat trien ciia cac ky thuat

khong phu hop. Vf du nhu mot ben coi nha san va lua nep

bao ton, di san phi vat chat ngay nay co the dupe vat chat

la nhirng dau hieu hoi nhap dupe vdi nen van minh dan

hoa mot each d6 dang va b6n vung nhat. Noi gon lai, ngay


163
ca doi vdi mot cong dong bi phan tan. van hoa cua no tieng noi. cac dieu mua. truyen thuyet - v&n co the tiep tuc
ton tai diro'i dang so hoa va duoc luu lai trong mot khong
gian rat hep.
J

Nhirng neu khong duoc xa hoi luu hanh va nuoi

dudng thi di san nay se giong nhu nhirng xac udp. De ton
tai va doi moi. no can co moi trudng goc. Neu nhu chi
“bao ton" ben ngoai moi trudng do, no se mat di ban sac
manh me cua minh va bi phu thuoc vao lo chung. “da toe
nguoi” hay cua ca the gidi. Cuu lay di san phi vat chat
bang cach ghi lai cac bai hat cua ngudi Pa Co, dieu mua
cua ngudi Co tu. nghi le cua ngudi Ta oi dung la mot viec
lam tich cuc, bdi vi no gidi thieu vdi nhan loai mot n£n
nghe thuat, mot ddi song tinh than va chung nhan sir da

dang van hoa cua m ot quoc gia. Nhung chung ta khong the
dam bao se giu duoc sue song cua cac nen van hoa thieu so.
_J Cong viec bao ton van hoa phi vat chat cua cac toe
ngudi thieu so chi co nghTa neu no di doi vdi viec dam bao
duoc tuong lai xa hoi cua cac toe ngudi nay. Neu Nha
nude co bon phan phai dua ra chinh sach bao tdn su da
dang van hoa cua mot quoc gia thi cung dung quen rang
moi di san d6u gan lien vdi mot nen van hoa dac thu va
chinh toe ngudi dac thu mang van hoa do mdi co the tai
tao hoac lam cho no h6i sinh va mdi du tu each quan ly di
san cua no. Clin phai cung vdi cac dan toe thieu so dinh ra
cac phuong phap thfch dang nhat de duy tri sue song cua
di san cua chinh ho.

*

Tien si nhan loai hoc xa hoi (Dai hoc Paris). Chuyen

gia nghien cuu cao cap (ORSTOM - Phap). Hien la co van
cho UNDP (d Vieng Chan. Lao) va la thanh vien danh du
cua Trung tam nghien cuu chau A (Dai hoc Hong Kong).