Các thiết chế tự quản trong xã hội nông thôn truyền thống của người khmer nam bộ

CAC THIÉT CHE TU QN TRONG XÀ HĨI NỊNG THỊN
TRUN THĨNG CÙA NGI KHMER NAM BỊ
Ngun Khàc Cdnh '•

Ngudi Khmer Nam Bg là mot bd phàn cùa ngudi Khmer lù Campuchia di cu
dén va dà cu Irù làu ddi d Nam Bd, Irudc khi ed ngudi Viét, ngudi Hoa, ngudi Chàm d
day. Khi dén sinh tu trén vùng dal Nam Bd, vdn là cu dàn nòng nghiép chùyén canh
lùa nude, ngudi Khmer Nam Bd dà làp hgp nhau lai thành nhùng don vj cu trù va Id
chùc nò thành nhùng don vj xà hdi tu quàn Iruyén thdng vdi hai Ihiél che là phum
va sde (srok). Trong dièu kién sdng biét làp mot thdi gian dai khdng chju su chi phdi va
quàn ly hành chinh cùa bài cu qude già nào thdi dd (Mac Dudng, 1982, tr. 34-43), khi
ma su phàn hda giai càp dién ra chua sàu sàc, linh cdng ddng cùa nhùng ngudi cùng
so phàn dugc de cao va linh dàn chù, binh dàng giùa càc thành vién trong phum, sde
cQng dugc coi trgng, vi vày bd mày quàn ly phum, sde dugc td chùc trén co sd tu
quàn vdi nhiéu yéu td dàn chù cdng xà. Thém nùa, khi dén tu cu d vùng Nam Bd,
ngudi Khmer dà mang theo tịn giào cùa mình - Phàt giào Theravada (con ggi là Phàt
giào Nam long bay Phàt giào Tiéu Thùa) - dugc thinh hành lù thè ky XIII va lai noi
này Phàt giào Theravada vùa dàp ùng nhu càu tàm linh cùa nhàn dàn, ddng thdi là chat
men ed két de quy tu mgi thành vién trong cdng ddng song theo giào ly, nghi le nhà
Phàt. Yéu td vàn hda toc ngudi cùa cu dàn ndng nghiép lùa nude dugc két hgp vdi yéu
td vàn hda Phàt giào khòng chi ành hudng dàm net vào Idi song, sinh boat vàn hda vài
chat va linh Ihàn, ma cdn ghi dàu àn rò nel trong bd mày tu quàn, làm nén mot dàc
trung riéng rat co bàn va tiéu bièu cùa xà bòi ndng thdn Iruyén thdng cùa ngudi
Khmer Nam Bg dị là bó mày tu qn phum, sịc két hgp dan xen chat che vdi bg
mày quàn ly nhà chùa de quàn ly va dièu hành xà bòi.
Cho dén Irudc ngày giài phdng 1975, he thdng quàn ly va dièu hành phum, sde
mang linh chat Iruyén thdng cùa ngudi Khmer Nam Bd hàu nhu khdng cdn nùa.
Bd mày quàn ly cùa nhà nude phong kién va càc chinh thè sau này dà thay thè he
thdng quàn ly ed Iruyén de quàn ly cu dàn Khmer trong phum, sde. Tuy nhièn, khi
thièt che quàn ly xà bòi Iruyén thdng cùa ngudi Khmer tan vd. dàu àn va su ành hudng
dia nd vàn con chi phdi Idi nhiéu mài cudc sdng cùa ngudi dàn Khmer hién nay.

TS, Truòng Dai hoc Khoa hoc Xà hịi va Nhàn vàn. Dai hoc Qc già thành phò Ho Chi Minh.
247


VIÉT NAM HOC - KY YÉU H Q I T H À O QUÓC TÉ LÀN THTJ TU

1. Thiét che tu quàn gàn vói don vj tu cir
/. 1. Thiét che tir qudn Phum
Trong liéng Khmer phum ed nghTa là "dal", "thd cu" bay là "vudn". Tu "phum"
ed ngudn gde tu liéng Sansekril "Bhumi" là mành dal, dal dai. Trong ngdn ngù cùa
càc nude chiù ành hudng cùa vàn hda Àn Dd nd dugc chuyén nghìa thành "xù", chi
noi cu trù cùa mot nhdm nhd cu dàn (Nguyèn Khàc Cành, 1997, lr.47).
Trén Ihuc té phum là don vi tu cu cùa ngudi Khmer Ihudng là 5 - 7 già dmh,
ed khi dén 9 - IO già dình, cùng cdng cu trén mdt khu dal nhàl djnh. Nhùng Ihanh
vién cùa phum ed mdi quan he huyét thdng va quan he hdn nhàn vdi nhau.
Phum ed tén ggi riéng, thudng là ggi theo lén cùa ngudi làp ra phum. Thi du:
phum Tà Hoal, phum Tà Thu, phum Tà Doanh Àm, phum Tà Chau, phum Xrày
Day Tham (phum Bà Tham), phum Tà San Sen... hoàc tén ggi cùa phum lién quan
Idi vj tri dja ly hay mot sir tich nào dd nhu: phum Ddn Nay (phum thiéu ngudi chét),
phum Chong Pri (phum Nggn rùng), phum Chot Trị Ca (phum Hém ềy g^o), phum
Sraprdk (phum giéng Tién nam)...
Phum là mot don vi tu cu ddng thdi là don vi xà hgi trong dd chùa dung hai
mdi quan he chù dao, tao nén su lién két xa bòi giùa càc thành vién trong phum dd
là quan he huyét thdng va quan he hdn nhàn, ngoài ra cdn ed nhùng quan h? khàc
nhu kinh té, xà hgi, linh càm va Idn giào...
Ca càu cùa phum bao gdm càc già dinh nhd (già dinh hai nhàn) va, trong TIÒI
so Irudng hgp, già dinh Idn (già dinh khdng phàn chia). Mdi già dình ed ntó d
riéng, co sd kinh té riéng (rudng dal, tràu bd, dyng cu san xuàt...). Tuy vày, càc già
dình trong phum dèu ed Iràeh nhiém va nghTa vu cuu mang giùp dd, tuomg Irg linh
té, gàn bd linh càm vdi nhau. Mdi quan h? tòt dep này xuàt phàt lù mdi cdng càm

cùa nhùng ngudi cùng ed chung mdi quan he Ihàn Ihuòc, thém nùa nd cdn drgc
nudi dudng bdi linh Ihàn cùa giào ly Phàt giào de cao sir bd thi, làm phudc, sdng trmg
sàng, ngay Ihàng, khdng làm dièu xàng bay...
vi ca sa kinh té: Mdi phum ed dal thd cu va dal canh làc riéng. Mành dà tu
cu cùa phum trén dal gidng do dng bà khai phà de lai cho con chàu va ngudi chu sd
hùu là Me phum. Càc thành vién trong phum mudn cu trù hay su dung càc ngjòn
Igi (cày làm cui, vàt liéu làm nhà...) dèu pbài xin phép va pbài dugc Me phum d^ng
y. Dal thd cu rdng hep khàc nhau lùy tùng phum. Ngoài dal d va dal vudn, tr)ng
phum cdn ed nhùng cdng trinh xày dung chung nhu giéng nude, chuòng tràu bd,
san phai... Dàt canh tàc (rudng hay rày) thudc quyèn sd hùu cùa càc già dình thành
vién cùa phum. Sd dal này, khi ed con trai lày vg, con gài lày chòng càc già dinh ;hia
dèu cho moi ngudi khdng phàn biét trai, gài.
248


CÀC THIÉT CHE TU' QN TRONG XÀ HĨI NĨNG THỊN.

Càc thành vién trong phum co chumg mdt loai rudng, gidng nhu rudng buang
hòa cùa ngudi Vièt. ggi là "day cium 'h.uk" (dàt chàn nhang). Day là loai rudng ed
nguòn gòc là so ruòng riéng cùa cha me. Khi chia ruòng dal cho càc con, cha me de
lai mot il dàt ruòng de song lue tuoi già va sau khi cha me qua ddi phàn rudng dd
dugc su dung là rudng "day chan thuk". Ngudn gdc cùa nd ed thè do ành hudng cùa
loai rudng buang hda cùa ngudi Viét. Ce- hai càch su dung rudng "chan thuk":
- Nèu rudng chàn nhang Idn thi dagc chia dèu cho càc con va mdi ngudi se
dùng hoa Igi thu dugc trén phàn ruòng "chan thuk" dò ddng gdp vào viéc cùng dng
bà va làm phudc.
- Nèu mành dàt "chan thuk" nhò Ibi dugc càc con luàn phién nhau canh tàc va
bang nàm nòp hoa Igi cho phum. Viéc phàn chia canh tàc ruòng "chan thuk" khòng
phàn biét trai, gài, con nuòi, con de, mgi ngudi dèu ed Iràch nhiém va nghìa vu
nhu nhau.

Theo tue le cùa ngudi Khmer, rudng "chan thuk" càm dem di mua bàn, sang
nhugng, càm ed. Rudng "chan thuk" dugc luu Iruyén lù thè h? này qua thè h^ khàc
thành lai san chung cùa phum.
Ve quàn ly xà hai: Viéc quàn ly càc phum do càc "Me phum" (M? phum) dàm
nhiém. Ị day khó tìm ra dugc mdt quy tàc nào quy dinh càc tiéu chuàn de trd thành
Me phum. Frèn Ihuc té. Me phum thudng là ngudi Idn ludi, nhumg khdng phài là
già nhàt, dugc thùa hudng su thùa ké lù Me phum Irudc, ed tinh dén khà nàng va tu
càch dao due. Me phum dàm nhàn hai chùc nàng ddi ndi va ddi ngoai cùa phum.
- Trong chùc nàng ddi nói, dng là ngudi quàn ly cdng vi?e ndi bd cùa phum.
Me phum là ngudi ed quyèn cho nhùng ngudi Ihàn thudc su dung dàt dai cu ngy
trong phum, ddn tre gd, lày cui...; là ngudi dùng ra giài quyél mgi su xich mich bài
hda giùa càc thành vién trong phum theo phuang thùc tir quàn. Mdi khi trong phum
ed nhùng cdng viéc Idn nhu ma chay, cudi xin, sinh de, làm nhà mdi... càc thành
vién trong phum hdi y kién Me phum va dugc dng giùp dd dùng ra td chùc lo cdng
viéc. De dièu hành cdng viéc, ịng bàn bac vdi càc bd già dình ddng gdp tién bac,
lùa gao, cdng sue va vài liéu phu giùp càc bd già dình này. Hàng nàm Me phum cdn
ed Iràch nhiém dịn dịc càc già dình dua nhùng con, chàu dà dén tuoi vào tu hgc d
càc chùa de bg trudng thành ve mài nhàn càch. Me phum cdn là ngudi dùng ra td
chùc càc nghi thùc tin ngudng tòn giào ed lién quan dén ddng bg nhu "chol Ardk
phum" (cùng ihàn ddng hg cùa phum) hoàc "Neak tà phum" (le cùng Ihàn bào hd
phum). tò chùc le cùng tò tién trong ngà> le Dòn la, lo nhang dèn mòi chiéu tòi de
càu mong Arak phum mang lai nhùng dièu lành, xua duòi nhùng dièu xàu xày ra
trong phum. Nhùng boat dòng này cùa Me phum dà tao ra, ngồi mịi cịng càm
249


VIÉT NAM HQC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LÀN THIJ TlT

huyét thòng, là su gàn két cùa càc thành vién trong phum, Ihòng qua su còng càm ve
mal tin ngudng va tòn giào.

- Trong chùc nàng dòi ngoai. Me phum là ngudi dai dién cho cdng ddng phum
de giao liép vdi càc phum khàc, vdi tò chùc nhà chùa. Me phum, trong mot sd truòng
hgp, cdn tham già vào ban quàn trj chùa hay ngudi dùng dàu càc wel (lo chùc cùa
tin dò Phàt giào theo dja virc) de truyèn dal lai y kién, cdng viéc cùa nhà chùa khi ed
Phàt su (tò chùc le hdi, dàng cùng tièn bac, ddng gdp xày dung chùa va làm phudc cho
chùa) dén càc thành vién trong phum. Me phum dùng ra td chùc quyèn gdp tién bac,
luang Ihuc cùa càc thành vién trong phum dàng hién cho chùa, ddn dòc càc thành
vién tham già cdng ich nhu làm dudng, ve sinh phum sde, làm càc cdng trinh còng
cdng. Sau này, khi dà hinh thành he thòng tò chùc hành chinh nhà nude, trén ihuc té
vàn tòn lai dàu vél phum va càc Me phum Ibi càc Me phum là ngudi thay mài phum
liép xùc vdi chinh quyèn àp, xà, de dal y kién nhàm giài quyél nhùng già su trong
phum. va lo chùc chinh quyèn àp, xà dja phuang, khi giài quyét nhùng vàn de dàn
svr lién quan Idi càc thành vién trong phum, cùng thudng hdi y kién Me phum.
1.2. Thiét che tur qudn Sóc
Trong tiéng Khmer y nghìa cùa lù sde (srdk) rat phùc tap. Theo nghìa róng sóc
ed nghìa là "xù", "vùng" (srdk Thleng: vùng kho, vùng bau cu ve sau dugc VÌ9I hda
thành Sde Trang; Neak la Méchar srdk: dng là chù xù), là "dja phuang" (neak srdk:
ngudi dja phuang), là "qué huong" (rd lue srdk: nhd qué huomg). Sóc cdn ed nghTa
là "vùng qué", "miei vudn" de phàn bi?t vdi vùng dd thi (srok sré: vùng qué, mii^t
vudn). Ò ngudi Khmer Campuchia, sde là don vi hành chinh tuomg duong càp
huyén, nhung d ngudi Khmer Nam Bd, sóc chi mot don vi cu trù dịng thdi là mdt
thiét che xà hdi tu quàn truyèn thòng. Nd tuomg tu nhu làng cùa ngudi Viét, hoàc
"buon", "plei" cùa mot so dàn Idc d Trudng San - Tày Nguyén.
Càc sde co thudng cu trù trén dal giòng, mòi sde chiém mdt khùc gidng, giùa
càc sde ed quy djnh ranh gidi theo quy udc cùa dàn càc sde vdi nhau. Thdng thudng,
sde dugc xàc djnh luang dòi rd qua ngdi chùa, thudng mdi sde ed mdt ngdi chùa
(sde ed hai chùa hay hai sde sinh boat chung mot chùa rat hiém).
Tén ggi cùa sde thudng Irùng vdi tén giòng, nèu mdt gidng ed nhiéu sde ibi
tén sde sé dugc ggi theo vi tri phuang hudng cùa sde. Vi du, sde "Kan dal" (sóc
giùa). sde "Taléch" (sde ddng), sóc "Chịngphno" (sde cùa giòng)... Co khi tén sòc

lai dugc ggi theo dàc dièm tu nhièn nhu sòc "Chòng ciak" (sòc Dùa nude), sde
"Xàng ke" (sde Tram bau), sóc "Kịso la" (sịc Cày cau), sde "Xoài srum" (sde Cày
xoài sai quà)...v.v. Trong nhièu trudng hgp sde lai dugc ggi theo mdt su tich gàn lién
vdi cu dàn dja phuang nhu sde "Sra srei" (sóc Giéng tièn nam), sóc "Sra p 'rok"
250


CÀC THIÉT CHE TU' QUÀN TRONG XÀ HÓI NÓNG THÓN...

(sde Giéng tièn nù), sòc "Pcn sdm prekh" (sòc Lu dòng den), sóc "Khnàch" (sóc
Vùng voi nam), sóc "Sdm ddch" (sóc Vua)...v.v. Ngoài ra, d nhiéu noi cdn thudng
gap nhùng tén sde nhu sóc "Thm" (sóc mdi), sde "5're"(sdc rudng), dd là nhùng
sóc mdi làp sau này hồc nhùng sóc tàch ra va tu cu ngay d trén rudng (de phàn biét
vdi sóc nàm d trén gidng).
Viéc qn ly xà bịi truyèn thòng cùa sde Khmer theo nidi ca che khà dàc biét,
bao gòni quyèn lue còng dòng va vai irò cùa tò chùc Phàt giào Nam Tòng.
Dàu vél bg mày dièu hành cùa sóc ngày nay con luu lai qua khài niém "Me
srók" (Me sịc), tue là ngudi dùng dàu sde ma ngudi Viét ggi là chù làng. Giùp viéc
cho Me sde là mdt sd ngudi do dàn trong sde lua chgn bau ra. Nhùng ngudi này
dàm nhàn nhùng cdng viéc cu thè cùa sde nhu gin giù an ninh trai tu, phàn phdi
nude làm mùa, tò chùc thirc hién càc nghi le trong viéc hòn nhàn, tang té... Nhùng
ngudi này hgp thành mot tò chùc ggi là "Kdma" (Ban quàn tri sóc).
Me sóc thudng là ngudi dàn dng dùng tuoi, am bièu phong tue tap quàn dàn
Idc, biét chù va ed kinh nghiém trong ùng xù, ed khà nàng quan he ngoai giao vdi
ben ngoài, nhung Irudc hét phài là ngudi ed uy tin trong nhàn dàn, dugc nhàn dàn
kinh trgng. vj né va dugc su tin nhiém cùa càc con sóc (dàn sde) bau chgn. Thudng
Me sde xuàt Ihàn lù nhùng Acha. là nhùng ngudi dà qua thdi gian lu hành lai chùa
va ed hgc vàn nhàt djnh, dugc coi là nhùng tri thùc d ndng thdn Khmer (Acha ed
thè là Ihày giào, thày thudc).
Vdi tinh chat cùa mgt td chùc xà bòi t\r quàn. Me sde va Ban quàn trj sde ed

nhùng chùc nàng sau:
- Trdng coi diéu hành càc cdng vi^c chung thugc ndi bd cùa sóc: gin giù an
ninh trai tu trong sde; giài quyél càc xung ddi, tranh chàp giùa càc phum hay giùa
càc già dình.
- Trdng coi quàn ly nhùng tài san chung cùa sde nhu chùa chién, mièu thd neak,
nhà thiéu xàc, giéng nude, nhà nghi mài.... Quàn ly viéc su dung nhùng phàn dàt
còng cùa sde nhu dàt hoang hda, bài bòi, càc khu rùng tap...
- Cibi nhàn quyèn sd hùu cùa càc phàn dal rudng, vudn cùa càc già dình trong
sóc. Xem xèt va thịng qua cịng dịng de cho phép nhùng ngudi ngoài djnh cu hoàc
quyél dinh su phàn chia sóc nidi.
- Chàm sde giùp dd càc già dình thành vién cùa sde khi hg gap khd khan, khi
co già su cudi xin, ma chay... càc tré cm mò eòi, ngudi già, ngudi tàn tal.
- Tò chùc càc còng viéc hùu ich \à hgi chung nhu ve sinh sóc, làm dudng, tu
sua nhùng còng trinh còng còng...v.v.
251


Vi$T NAM HQC - KY YÉU H Q I THÀO QC TÉ LÀN THU TlT

- Thudng xun duy tri mịi quan he giùa nhà chùa vdi càc thành vién trong
sde. Me sde va Ban quàn tri chùa sé gap gd, bàn bac vdi vj Su cà (luk Gru), Ban
quàn trj chùa va dng chù chùa (Nhdm wal) ve nhùng cdng viéc ed lién quan dén
boat ddng cùa nhà chùa cùng nhu càc nghìa vu tdn giào cùa càc tin dị trong sde.
Càc Me phum. Me sde sé tham già càc buoi le cùng tò chùc trong chùa, càc buoi
làm phudc cùa dàn trong sde cùng hién le vài cho nhà chùa.
- Ngoài ra Me sde va Ban quàn trj sde cdn Ihuc hién càc cdng viéc dòi ngoai
nhu chju Iràeh nhiém xem xét va giài quyél nhùng tranh chàp ve pham vi lành Ihò
quàn ly cùa sde minh vdi sde khàc. Quan h? vdi càc sde làn càn trong viéc td
chùc càc le bòi truyèn thòng dàn Idc, mang linh cdng ddng nhu dua ghe Ngo, bài
Dù Ké...v.v.

Ca che quàn ly truyèn thòng sde vàn hành dira trén càc phong tue làp quàn cùa
ngudi Khmer, Me sóc va Ban quàn trj sde hồn tồn khdng ed y nghìa cùa bd mày
cai tri ed nhièu dàc quyèn, dàc Igi ma càc dng là nhùng ngudi dugc syr uy nhiém cùa
egng dòng dùng ra dièu hành cdng vi?e chung cùa sóc. Cdng dòng sde thdng qua du
luàn de dièu chinh s\r vàn hành ma trong dd phong tue t$p quàn Khmer nhu mdt
djnh che de djnh hudng cho s\r vàn hành ày. Me sde, trong mgt chùng mire nào dò,
quyét djnh va xù ly càc cdng vi^c cùa sde nhàm duy tri cho mòi quan h? giùa cdng
dòng sde va càc thành vién trong sóc dugc thuàn Igi nhàt. Thyrc chat ca che quàn ly
sde Khmer mang tinh tu quàn, du luàn cùa egng dòng ludn ludn ddng vai trd hi?u
chinh su boat dgng cùa sde. Ca che dd nhàm dàm bào cho quyèn l\rc y chi va nguyén
vgng cùa cdng dòng dugc lh\rc thi mdt càch tòi uu.
2. Thiét che tu- quàn gàn vói sinh ho^t tón giào, tin ngu&ng
2.1. Phgt gìdo Theravada trong dai song xà hgi ngurài Khmer Nam Bg
Phàt giào Theravada ehi phòi sàu sàc ddi song xà bòi ndng thdn Khmer Nam
Bd. Mgi ngudi Khmer, dù ed di lu hay khdng, dèu tu coi minh là Phàt lù.
Phàt giào dugc ngudi Khmer Nam Bd sùng kinh va bào ve khdng phài vi s\r
hàp dàn cùa ^iào ly, dao phàp dà dem lai Igi ich thiét Ihuc trong ddi song ma dièu
chinh yéu là nhùng hành ddng Idn giào luu truyèn quen Ihuòc qua càc thè he cùa
ngudi Khmer dà thành nép song, thành quy càch ùng xù ma mdi thành vién cùa
phum, sde màc nhièn phài luàn theo. Khi cdn lai già, ngudi con trai vdi bdn phàn
làm con phài vàng Idi cha me, nhung chi sau le "quy y" màc vào tàm ào cà sa, ngudi
con trai thành vj su va ngay làp tqc vj tri xà hdi dugc thay dòi. Bd me gap con lue
này phài quy lay sùng kinh, vi dd là mot trong tam bào (Phàt - Phàp - Tang).
Ò trong chùa càc vj chùc sàc nhu Hda thugng. Thugng Iga, Dai due. Me kdn.
Su cà. Su phd... dugc nhàn dàn kinh trgng khdng phài don thuàn chi vi uy quyèn
252


CÀC THIÉT CHE TU QUÀN TRONG XÀ HÓI NÓNG THÓN...
tdn giào ma giùa hg va nhàn dàn ed su gàn bd mài thiét. Trong xà bòi ndng thdn

Khmer làng Idp su sài ed vj tri dàc biét. Hg dugc coi là nhùng bàc thùc già, là linh
hòn va nièm tu bào cùa phum, sde. Ldi cùa càc su sài dugc coi là bièu hién Idi day
cùa due Phàt, dugc mgi ngudi quy trgng va tu giàc luàn Ihù. Vi vày, trong xà bòi
truyèn thdng cùa ngudi Khmer Nam Bd, làng Idp su sài (nhùng vj chùc sàc) là
ngudi nàm ihuc qun dièu hành xà bịi, màc dù trén danh nghìa hg khdng phài Irirc
liép quàn ly ma thdng qua bd mày Ban quàn trj chùa. Su sài Khmer khdng xa lành
hoàn toàn vdi cudc ddi, thè su, hg vùa chàm lo ddi song làm linh cùa Phàt lù vùa
chàm sde giùp dd Phàt lù trong cugc song hàng ngày. Khi ed su xich mich, kién
lung xày ra giùa càc già dình, su sài dùng ra phàn xù, hda giài; ngudi bi benh tal
hay gap thièn lai, boan nan cùng dèu tìm dén càc vj su de dugc an ùi, chia sé va
dòng vién; dàm cudi, dàm ma, niém vui, ndi budn dèu dugc càc vi su lung kinh
chùc phudc. Càc vj su sài vdi Iriét ly song làm phudc, dà dén vdi dàn chùng trong
lue hg gap khd khan nhàl ma khdng càn bài cu dièu kién nào, mài khàc su sài
cdn là thày giào day chù, day dao ly càng làm làng thém Idng kinh trgng, tin yéu
cùa dàn chùng.
Phàt giào Nam Tdng cùa ngudi Khmer khdng chi dàm nhàn chùc nàng tdn giào
ma cdn dàm nhàn càc chùc nàng vàn hda, giào dyc. Ngdi chùa Khmer dugc xày dyng
khdng chi nhàm dàp ùng nhu càu cùa boat dgng tdn giào ma ben canh dd, nd cdn làm
chùc nàng là trung tàm sinh boat vàn hda, giào dyc cùa egng dòng phum, sde.
Trong quan niém cùa ngudi Khmer, di tu khdng phài de thành Phàt ma lu là de
hgc làm ngudi ed phàm chat dao due, biét song theo tinh thàn cùa giào ly nhà Phàt
va rèn luyén theo dao Phàp: thg, gidi, bd thi, ni^m. Trong sàch d^y làm ngudi cùa
ngudi Khmer ed càu: "Ri neak minh ban bt tuk, chia tók knong sao sa mai" (nghìa là
ngudi khdng dugc tu trong chùa là ngudi ed nhièu tgi lòi trong cugc song). Vi vày,
ngdi chùa dà trd thành trung tàm giào dyc dành cho con em cùa phum, sde. Trudc
kia, ngồi nhà chùa. Ibi dịng bào Khmer Nam Bd khdng ed h? thdng trudng day
hgc nào khàc. Mdi chùa thudng ed mdt hoàc vài ba vj sài chuyén day chù cho con
em dàn chùng trong phum sde cùa mình.
Là cu dàn ndng nghiép trdng lùa nude, bang nàm ngudi Khmer ed nhiéu le hdi
gàn lién vdi càc binh thùc sinh boat vàn hda cdng ddng. Trong mdi djp le hdi, ben

canh phàn le là nhùng binh thùc sinh boat vui chai, giài tri, biéu dién vàn nghè cùa
quàn chùng va tal cà dèu dugc td chùc va dién ra d khudn vién chùa. Chùa cdn là
mot thièt che vàn hda cùa cdng ddng. Ngdi chùa là thu vién - noi làng trù càc bd
sàch ed va sàch Phàt, là bào làng my thuàl va lich su - noi duy nhàt larng bay càc
còng trinh, tàc phàm my thuàt cùa càc nghé nhàn dàn gian Khmer, là trudng hgc
chù. là noi sinh boat vàn hda, vàn nghé cùa cdng ddng...
253


VlfT NAM HQC - KY YÉU HQI '^HÀO QUÓC TÉ LÀN THlT TU

Dàc bi?t hom, Phàt giào Nam Tdng vdi sir hién hiru cùa ngdi chùa trong mòi
sde cdn nhu là mdt "thành tri" bào v?, che ehd cho ngudi Khmer, trudc nhùng hién
ddng cùa thdi cugc va Ijch su. Trudc s\r xàm nhàp va tàc ddng ehi phdi Idn lao tu
mgi phia ben ngoài, ngudi Khmer dira vào Phàt giào, co cum vào chùa de tu bào \è
mình. Ngdi chùa nhu mgt "thành tri" de ngudi Khmer chòng lai su o ép lù ben
ngoài va giù gin nhùng gi vòn ed cùa dàn tgc. Nhiéu yéu td vàn hda Khmer dugc
cài giù va nuòi dudng lai chùa. Khi thiét che quàn ly nhà nude vuom Idi càc phum,
sde thi bg mày tu quàn cùa phum sde truyèn thdng dà rùt lui vào chùa va chinh d
day, vdi chùc nàng cùa ban quàn trj chùa, nd lai liép tiic Ihuc hién vai trd quàn ly va
dièu hành ddi song xà hgi cùa còng dòng phum, sde.
2.2 BQ mdy qudn ly chùa
Ngudi Khmer Nam Bd vùa là thành vién cùa sde (con sde) vùa là mot tin dò
cùa Phàt giào Nam Tòng. Ben canh syr quàn ly cùa bg mày tu quàn phum, sóc hg
cdn chiù su quàn ly cùa he thdng td chùc nhà chùa.
Bg mày cùa nhà chùa trong sde khdng chi thuàn lùy trén lình v\rc tdn giào ma
cdn cà trong nhùng vàn de vàn hda, giào dyc, xa hgi khàc. Dùng dàu mdi chùa ed
mgt vi Su cà (lue Krou). Su cà là ngudi tru tri ngdi chùa, vi lành dao tdn giào cao
nhàt cùa mgt hoàc vài sde. Su cà thudng là ngudi cao tuoi da qua nhièu Idp dào tao,
am hiéu giào ly, thugc kinh k?, gidi chù Phan va hiéu biét sàu sàc vàn hda truyèn

thòng cùa ngudi Khmer, dòng thdi là ngudi tinh nguyén chgn ddi tu hành. Tarde
day. Su cà cdn dugc tu hgc d càc trudng Ph^t hgc d Campuchia hoàc Thài Lar, ed
bang càp ve try tri càc chùa. Su cà là ngudi rat ed uy tin, co vj thè dàc biét bai cà
"Me sde" va dugc dàn trong sde hét mire kinh trgng. Trong tàm thùc cùa ngudi
Khmer, Su cà dugc coi là ngudi dai dién cho due Phàt, nhùng Idi giào buàn cùa dng
dugc nhàn dàn tdn trgng va thirc thi mgt càch nghiém tue. Thudng là nhùng cugc
tranh chàp, bài hda giùa càc già dinh Khmer trong sde dèu dugc Su cà va càc \j su
sài dùng ra giài quyét ém dep. Trong khdng gian tram màc, tdn nghiém cùa nhà
chùa, ngudi dàn dén day vdi Idng sùng kinh nén dà tao khdng khi thuàn Igi cho vi^c
hda giài. Mài khàc. Su cà thudng vàn dung nhùng giào ly Phàt giào ve Idng vj iha,
thuang ngudi, song càn làm phudc de mong cudc ddi tòt dep mai sau, nén ihidng
de dàng Ihuyél phuc dugc càc ben tranh chàp.
Ngoài Su cà, trong chùa cdn ed mdt hoàc hai Su phd. Hg là ngudi Irg ly ;iùp
viéc cho Su cà, chju Iràch nhiém coi sde mgi viéc trong chùa va viéc ngoài dei ed
lién quan dén chùa, duy tri ky luàl va tu hành trong chùa.
Gidi chùc Ihù ba trong chùa là càc Ty kheo, nhùng ngudi tu hành tu 20 ludi
trd lén. Ty kheo ed nhièu nhiém vu nhu di khàt thirc, di giàng kinh, di làm càc :udc
le riéng cho càc già dình, cà nhàn d trong chùa hay xa chùa.
254


CÀC THIÉT CHE T i ; QUÀN TRONG XÀ HÓI NĨNG THĨN...

Ci cùng là làng Idp Sa di. Ldp này thudng là 10 tuoi trd lén, dugc cha me
cho vào chùa tu hgc, phuc vu càc su sài, quél dgn nhà chùa, lau cbùi tugng Phàt.
Càc Sa di tu dèn nàm 20 ludi thi lùy tùng ngudi, liép tue d lai lu sang bàc Ty kheo
boat hoàn tue ve nhà làm àn binh thudng.
Trong mòi chùa, cùng vdi Su cà. Su phd va càc su sài chuyén Io càc viéc tdn
giào cdn ed tò chùc cùa tin dò là Ban quàn tri chùa (Knà kò ma ca wal). Chùc nàng
cùa 3an quàn tri chùa là nhàm dièu phòi mòi quan he giùa nhà chùa vdi càc thành

vién cùa sde. Ban quàn trj chùa thudng ed Idi 9, IO ngudi, trong dd vj Chù chùa
(Nhom wal) Ihucmg là ngudi khà già d dia phuang va thòng thudng trong buoi dàu
thàm làp sde, nhùng ngudi dàu lién dùng ra làp chùa dèu trd thành "Nhdm wal",
thày phu Iràch nghi le (Acha wal) va mdt so vj khàc phu Iràch ve lai chinh, Phàt su.
Hg à nhùng ngudi sùng dao, biét càch tò chùc càc nghi le, dòng thdi am hiéu
phorg tue làp quàn cùa dàn toc Khmer. Phàt giào Nam Tdng Khmer Nam Bd thdng
qua Ban quàn tri chùa de giùp vào viéc quàn ly phum, sde. Ban quàn trj chùa, sau
khi lidi y kién va bàn bac vdi Su cà. Su phd, thay mài nhà chùa dùng ra quyél djnh
va giài quyét mgi cdng viéc lién quan Idi boat ddng tdn giào. Hg là ngudi hoach
djnh cbuong trinh va dùng ra tò chùc càc buoi le, dinh dja td cho chùa, giài quyét
nhùEg vàn de Phàt su nhu sua sang, Irùng tu chùa, tìm kiém nhùng ngàn khồn chi
tiéu :ho nhà chùa.
Trong càc sde Khmer Nam Bd con tòn lai mot tò chùc tin dò Phàt tu khàc ggi
là càc "wel" hay "wiél". Wel là làp hgp mot so lugng già dinh tin dò nhàt djnh, phàn
theo khu vuc dja ly va theo nguy?n vgng (giòng nhu càc tò, dgi trong càc hgp tàc xà
nòn^ nghiép cùa ngudi Vigl), de Ibyc hành nhùng cdng viéc nhà chùa. Mdi chùa lùy
theo quy md so lugng dàn sóc dịng hay il ma co nhièu hay il wel. Thi dy d xà Hiéu
Tu, àuyén Tiéu Càn, tinh Tra Vinh ed 3 chùa Khmer, trong dd chùa Ò Dùng ed 13
wel,chùa Tàn Dai ed 6 wel, chùa Ị Chao ed 7 wel. Ngồi khu vuc dja ly va nguyén
vgn^, càch phàn chia d day cdn chù y Idi khà nàng giàu nghèo cùa càc già dình Phàt
lù, dì khdng tap trung nhiéu già dình giàu ed vào mot wel va ngugc lai.
Dùng dàu mdi wel ed mot Me wel là ngudi giùp viéc cho Ban quàn tri chùa
(Irorg nhiéu trudng hgp, càc Me wel ddng thdi là thành vién trong Ban quàn tri cùa
chùa). Me wel là ngudi ed dao due, trung Ihuc, Ihàng Ihàn, ed hiéu biét kinh ké va d
nbùrg già dình ed uy tin, dugc dàn trong wel binh chgn, dugc Ban quàn tri chùa de
nghj va Su cà cdng nhàn. Nhu vày, wel là nhùng don vi tin dò thudc mdt chùa nhàt
djnh dugc tò chùc nhàm:
- Su phàn chia càc wel de nhà chùa tị chùc viéc qun góp, nhàn cam nude
hàng ngày cùa con sóc cùng dudng. Vào mot ngày nhàt djnh trong Ihàng càc con sóc
tront wel tu sàng sdm chuàn hi cam, thùc àn de dàng cùng cho nhà chùa. Nhà chùa

255


VI$T NAM HQC - KY YÉU H Q I THÀO QUÓC TÉ LÀN THU TU

se cu mgt so su (càc Ty kheo) cùng vdi tré em giùp vi?c mang theo càc dd dung dén
tùng nhà trong wel nhàn cam nude va thùc an cùa con sde mang ve chùa cho càc su
sài dùng trudc 12 gid. Nhà chùa mòi ngày chi di nhàn cam d I wel, cu làn lugl nhu
vày cho Idi khi giàp vdng trd lai. Càc wel cùng là nhùng don vi Ihuc hi?n Iràch
nhiém va nghìa vy cdng vi?c nhà chùa. Mdi khi ed vi?c tu sua, xày d ^ g chùa hay
tò chùc càc Phàt s\r khàc, Ban quàn tri chùa, sau khi thòng nhàl vdi Su cà. Su phd
thi phàn bò còng viéc va su ddng gdp ve càc wel. Me wel ed nhiém vy phò hién,
luyén truyèn dgng vién, khuyén khich càc con sde trong wel tham già ddng gdp còng
sue hay cùng dudng cho nhà chùa, Phàt su.
- Wel cùng là don vj Ihuc hién càc viéc còng ich xà hdi chung cùa phum sde,
theo su phàn bò cùa Ban quàn tri sde, nhu tham già ve sinh, làm dudng sa, lao dòng
còng ich trong sde hay tham già ddng gdp cdng sue, tièn cùa trong càc djp le tét
truyèn thòng dàn tgc va Phàt giào. Trén thirc té wel là khàu nói giùa nhà chùa va
sóc, gdp phàn vào cdng vi?c chung cùa sde.
- Wel là tò chùc Phàt lù nhung trén th\rc té cùng là tò chùc ca bàn cùa xa hgi
Khmer Nam Bg. Càc già dinh trong wel cùng ed y thùc egng ddng trong viéc chia
sé nhùng khd khan va giùp dò nhau khi hoan nan. Mgi già su, vui hay buon cùa mdt
già dinh trudc hét là nhùng ngudi trong cùng mgt wel dén gdp vui hay thàm hdi
chia sé budn dau.
Nhu vày, tuy ve màt giào ly, nhà chùa va càc vi su sai chi chàm lo viéc tu
hành, thd phyng va ddi song tàm linh cho nhàn dàn trong sóc, khdng tham dir vào
vi?c thè tyc. Nhung trén thyc té d vùng nòng thdn-Khmer Nam Bg, nhà chùa va càc
vi su sai da ed nhùng ddng gdp tich c\tc trong viéc quàn ly phum sde. Dàc bièl là
khi thiét che quàn ly nhà nude vuom Idi càc phum sde Khmer thi bd mày tu cuàn
truyèn thòng da rùt lui vào chùa va chinh d day, vdi chùc nàrig cùa ban quàn tri

chùa, nd lai liép tyc th\rc hién vai trd quàn ly va dièu hành ddi sdng xa hdi cùa cdng
dòng phum, sde.
3. Két luan
Tdm lai, tò chùc xa bòi Khmer Nam Bd truyèn thòng dugc vàn hành dua :heo
nhùng làp lue'vàn hda cùa mdt cu dàn ndng nghiép lùa nude, ddng thdi dua trén
nhùng djnh che cùa Phàt giào Nam Tdng (Theravada). Su dan xen hdn hgp giùa
thiét che xà bòi tu quàn truyèn thòng vdi tdn giào dà tao cho vùng ndng thdn Klmer
mdt dàc linh xà bòi riéng. Co che quàn ly xà bòi truyèn thòng phum sde Ktmer
Nam Bd là su két hgp giùa tò chùc tu quàn cùa còng dòng phum sóc vdi su :ham
du cùa bd mày quàn ly chùa Phàt giào Nam Tịng Khmer. MỊi quan he gim hai
yéu tò trén day nhàm duy tri su òn djnh cùa phum sóc va tao cho phum sóc Kfcmer
256


CÀC THIÉT CHE TU' QUÀN TRONG XÀ HÓI NÓNG THÓN...
mot dién mao riéng biét khàc vdi làng, xà ngudi Viét - cu dàn chiém uu thè cùng
cdng cu vdi ngudi Khmer, Hoa, Chàm. Trong ca che két hgp dd, ngudi Khmer càm
thày de chju, binh yèn va ludn càm thày mình là chù nhàn cùa phum sde. Hg ed y
thùc Iràch nhiém tu giàc rat cao trong viéc bào ve, xày dung phum sde cùa mình va
ln càm thày gàn bd, vinh dir minh là mdt cà nhàn, mdt thành vién cùa cdng
ddng phum, sde.
Khi chinh quyén phong kién nhà Nguyèn d phàn dal phia Nam nude la vuan
Idi quàn ly vùng Nam Bg. Mot bd mày quàn ly hành chinh cùa chinh quyèn phong
kién nhà Nguyén dugc binh thành d vùng Khmer, bao Irùm lén bg mày tu quàn
truyèn thdng d càc phum sde. Sóc, don vi xà bịi truyèn thdng cùa ngudi Khmer bi
lich hgp vào làng, xà cùa bd mày hành chinh nhà Nguyén va bj bién ddi dàn do su
phàn càch dja ly hành chinh cùa chinh quyén. Chinh quyèn phong kién làm cho bd
mày tyr quàn cùa phum sde dàn dàn bj mài di va thay vào dd bang bd mày chinh
quyén cùa nhà nude. Càc me sde bj thay thè bdi càc huomg cà, huong chù, huomg
thdn - là nhùng chùc sàc cùa chinh quyén làng, xà phong kién, theo mò binh cùa

làng Viét.
De duy tri va bào ve ca càu xà bòi Iruyén thòng trudc chinh sàch ddng hda cùa
nhà Nguyén va Ihuc dàn Phàp sau này, cu dàn Khmer dà bàm tru trén càc phum, sde
cùa minh xung quanh ngdi chùa, dira vào h? thdng quàn ly nhà chùa de giài quyét
nhùng cdng vi^c trong cdng ddng. Phàt giào trd thành chd dira de chdng lai su ddng
hda ve mgi mài cùa chinh quyén phong kién va Ihuc dàn. Bd mày quàn ly nhà chùa
dugc ndi rdng, ngồi nhìrng chùc nàng thn lùy tdn giào cdn dàm nhàn chùc nàng
td chùc va quàn ly xà hdi. Ban quàn tri chùa va càc wel vdi tu càch là don vj td
chùc cùa tin dd dugc cùng ed, vùa chàm lo phàt su vùa chàm lo tal cà sinh boat vàn
hda - xà bòi khàc. Ngdi chùa trd thành trung làm sinh boat vàn hda - xà bòi, nhàm
duy tri su tòn lai va phàt Irién cùa còng dòng ngudi Khmer trudc chinh sàch ddng
hda cùa phong kién nhà Nguyèn va càc che dò Ihuc dàn sau dd.
Màc dù bò mày quàn ly cùa chinh quyèn phong kién, Ihuc dàn dugc xàc làp va
co ành hudng rat Idn, thay thè mot sd chùc nàng cùa bd mày tu quàn trudc kia,
nhung do sue song cùa nd trong xà bòi Khmer ed truyèn, càc chùc nàng ddi ndi cùa
bd mày tu quàn ve nhiéu mài dugc chuyén sang bd mày quàn ly cùa nhà chùa. Bd
mày quàn ly này, tuy ve danh nghìa khdng dugc nhà nude cdng nhàn, nhung trén
thirc tè nd lai ddng vai trd cuc ky quan trgng trong viéc Id chùc quàn ly cdng ddng.
Mal khàc, khi vai irò nhà nude càng ngày càng càn ed su ành hudng sàu rdng dèn
cu dàn Ibi chinh quyèn Ihuc dàn phong kién cùng mudn su dung càc su sài ed uy tin
de phuc vu cho muc dich chinh trj cùa mình. Sue song cùa bò mày quàn ly nhà chùa
van duy tri phàt trién cho Idi tàn ngày nay.
257


VIÉT NAM HQC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LÀN THU TU
Tài lif u tham khàc
1. Nguyèn Khàc Cành, 1997, Cdc logi hình cdng xà cùa nguài Khmer ddng bang .sdng
Cini Long, Luàn àn Tién sì, Tp. Ho Chi Minh.
2. Nguyèn Khàc Cành, 1998, Phum sàc cùa nguài Khmer ddng bang sdng Cùu Long, Nxb

Giào due, Ha Nói.
3. Mac Dudng, 1981, "Vàn de dàn cu va dàn toc d dòng bang song Cùu Long trong thdi
co dai", Tap chi Ddn toc hgc, so 4/1981.
4. Mac Dudng, 1982, "Qua trinh phàt trién dàn cu va dàn toc d dòng bang song Cùu Long tu
thè ky XV dén thè ky XIX", Tap chi Nghién cuu lich su, so 3/1982.
5. Mac Dudng, 1982, "Vàn de dàn cu va dàn toc d dòng bang song Cùu Long vào nhùng
nàm dàu thè ky XIX", Tap chi Nghién cùu lich su. SÓ 4/1982.
6. Mac Dudng, 1982, "Vàn de dàn cu va dàn toc d dòng bang song Cùu Long", in trong:
Mgt sd vàn di khoa hgc xà hdi à dàng bang song Cùu Long, Nxb Khoa hgc xà hgi. Ha Noi.

258