Hát xoan ở xã hy cương huyện lâm thao tỉnh phú thọ với vấn đề giáo dục ở trường phổ thông

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM
-----------------------

BÙI THỊ NGHỆ

HÁT XOAN Ở XÃ HY CƢƠNG, HUYỆN LÂM THAO,
TỈNH PHÚ THỌ VỚI VẤN ĐỀ GIÁO DỤC
Ở TRƢỜNG PHỔ THÔNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ
NGƠN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HĨA VIỆT NAM

THÁI NGUN - 2020


ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM
-----------------------

BÙI THỊ NGHỆ

HÁT XOAN Ở XÃ HY CƢƠNG, HUYỆN LÂM THAO,
TỈNH PHÚ THỌ VỚI VẤN ĐỀ GIÁO DỤC
Ở TRƢỜNG PHỔ THÔNG
Ngành: Văn học Việt Nam
Mã số: 8.22.01.21

LUẬN VĂN THẠC SĨ
NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS. NGUYỄN THỊ MINH THU

THÁI NGUYÊN - 2020


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đề tài luận văn khoa học “Hát Xoan ở xã Hy Cƣơng,
huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ với vấn đề giáo dục ở trƣờng phổ thơng”
là cơng trình nghiên cứu của riêng tơi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn
là trung thực và chưa từng được công bố trong bất cứ công trình nào khác.
Thái Nguyên, tháng 9 năm 2020
Tác giả luận văn

Bùi Thị Nghệ

i


LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành luận văn tốt nghiệp này, tác giả xin trân trọng cảm ơn Ban giám
hiệu, Phòng Đào tạo sau đại học, Ban chủ nhiệm, quý thầy, cô giáo khoa Ngữ văn
trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên và quý thầy, cô giáo trực tiếp giảng dạy, giúp
đỡ trong suốt quá trình học tập.
Tác giả xin chân thành cảm ơn: Lãnh đạo, giáo viên trường, học sinh THPT
Lâm Thao và trường THPT Ba Vì và cá nhân gia đình bà Nguyễn Thị Sen ... đã tạo
mọi điều kiện thuận lợi trong suốt thời gian thực hiện luận văn tốt nghiệp.
Đặc biệt, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới cô hướng dẫn: PGS.TS.
Nguyễn Thị Minh Thu, người đã ln tận tình hướng dẫn, chỉ bảo trong suốt thời
gian nghiên cứu và hoàn thành luận văn.
Tác giả cảm ơn tập thể lớp cao học K26 chuyên ngành Ngữ văn trường ĐHSP

Thái Nguyên đã đóng góp ý kiến trong quá trình học tập và thực hiện luận văn.
Cuối cùng, xin bày tỏ lòng biết ơn đến gia đình, người thân, bạn bè và đồng
nghiệp đã giúp đỡ, động viên tác giả để hoàn thành luận văn này.

ii


MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................... i
LỜI CẢM ƠN ....................................................................................................... ii
MỤC LỤC............................................................................................................iii
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ......................................................................... v
MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1

1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................... 3
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 7
4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................. 7
5. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 8
6. Đóng góp của luận văn .................................................................................... 9
7. Bố cục của luận văn ......................................................................................... 9
NỘI DUNG ........................................................................................................ 11
Chƣơng 1: HÁT XOAN Ở XÃ HY CƢƠNG TRONG KHƠNG GIAN VĂN
HĨA HUYỆN LÂM THAO, PHÚ THỌ ............................................................ 11

1.1 Khái quát về xã Hy Cương, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ...................... 11
1.2. Khái quát về Hát Xoan ............................................................................... 14
1.2.1. Khái niệm................................................................................................. 14
1.2.2. Nguồn gốc của hát Xoan ......................................................................... 16
1.2.3. Đặc trưng của hát Xoan ........................................................................... 20

1.3 Khái quát về hát Xoan ở xã Hy Cương, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ. ...... 24
Tiểu kết .............................................................................................................. 27
Chƣơng 2: NỘI DUNG VÀ NGHỆ THUẬT CỦA HÁT XOAN Ở XÃ HY
CƢƠNG, HUYỆN LÂM THAO, TỈNH PHÚ THỌ ........................................... 28

2.1. Nội dung của hát Xoan ở xã Hy Cương, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ....... 28
2.1.1. Hát Xoan phản ánh đời sống tín ngưỡng, phong tục của người lao động ..... 28
2.1.2. Hát Xoan phản ánh ước mơ, niềm lạc quan của người lao động ............ 33

iii


2.1.3 Hát Xoan phản ánh tình u lứa đơi ......................................................... 38
2.2. Nghệ thuật................................................................................................... 45
2.2.1. Thể thơ ..................................................................................................... 45
2.2.2. Kết cấu ..................................................................................................... 46
2.2.3. Ngôn ngữ ................................................................................................. 49
2.2.4. Diễn xướng hát Xoan............................................................................... 53
Tiểu kết .............................................................................................................. 60
Chƣơng 3: HÁT XOAN XÃ HY CƢƠNG VỚI VẤN ĐỀ GIÁO DỤC,
GIẢNG DẠY Ở TRƢỜNG PHỔ THÔNG ........................................................ 62

3.1. Thực trạng hoạt động giáo dục và giảng dạy hát Xoan ở huyện Lâm
Thao, tỉnh Phú Thọ .................................................................................. 62
3.1.1. Kết quả khảo sát công tác giáo dục hát Xoan cho học sinh trung học
phổ thông ở trường THPT Lâm Thao và trường THCS xã Hy
Cương, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ .................................................. 62
3.1.2. Một số kết quả đã đạt được trong công tác giáo dục hát Xoan cho
học sinh phổ thông tại huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ .......................... 67
3.1.3. Một số hạn chế trong công tác giáo dục hát Xoan cho học sinh phổ

thông tại huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ................................................ 69
3.2. Đề xuất bổ sung một số hoạt động giáo dục hát Xoan cho học sinh
phổ thông ở huyện Lâm Thao, Phú Thọ .................................................. 70
3.2.1. Cơ sở, nguyên tắc, quy trình .................................................................... 70
3.2.2. Đề xuất một số hoạt động giáo dục cụ thể .............................................. 74
Tiểu kết .............................................................................................................. 78
KẾT LUẬN ........................................................................................................ 79
TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................. 82
PHỤ LỤC ...............................................................................................................

iv


DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

DSVH

Di sản văn hóa

DSVHPVT

Di sản văn hóa phi vật thể

GS.TS/ PGS.TS

Giáo sư. Tiến sĩ/ Phó giáo sư. Tiến sĩ

HĐNK

Hoạt động ngoại khóa

NXB

Nhà xuất bản

THCS, THPT

Trung học cơ sở, Trung học phổ thông

UBND

Ủy ban nhân dân

UNESCO

Tổ chức Văn hóa, khoa học, giáo dục của Liên hợp quốc

v


MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Việt Nam có rất nhiều loại hình nghệ thuật truyền thống, mỗi loại hình
lại có nét đặc sắc riêng. Trong số các loại hình nghệ thuật phi vật thể được thế
giới công nhận, hát Xoan là một trong những di sản văn hóa đáng tự hào nhất
của Việt Nam nhờ có lịch sử hình thành rất lâu đời và mang bản sắc rất riêng.
Nhắc đến Phú Thọ là chúng ta nhắc đến một nền văn hóa sinh hoạt dân
gian hát Xoan và là nơi Đất Tổ Hùng Vương - Kinh đô của nước Văn Lang, nhà
nước đầu tiên của người Việt. Ở nơi hợp lưu 3 con sông Đà, sông Lô và sông
Thao, từ cách đây mấy nghìn năm trước, dưới sự trị vì của vua Hùng Vương, đất

nước Văn Lang vui hưởng thái bình, mn dân ấm no, ngày đêm ca hát.
Trong tiến trình phát triển của lịch sử hàng nghìn năm ấy, vùng đất Phú
Thọ đã hình thành nên một kho tàng di sản văn hóa phi vật thể phong phú và
quý giá, trong đó phải kể đến nghệ thuật hát Xoan, một loại hình dân ca nghi lễ
đặc sắc, thường được biểu diễn tại các đình làng vào dịp mùa Xuân nhằm tưởng
nhớ ơn đức Vua Hùng. Với hình thức nghệ thuật đa yếu tố: Trống, Hát và Múa,
phường hát Xoan biểu diễn cũng là để cầu cho mưa thuận gió hoà, mùa màng
tươi tốt, đồng thời ca ngợi cảnh vật thiên nhiên, mô tả lao động, sinh hoạt ở
nông thôn...
Là loại hình dân ca nghi lễ, hát Xoan phải tuân theo những quy tắc khá
nghiêm ngặt của phong tục, tín ngưỡng như chỉ được biểu diễn vào những ngày
nhất định trong năm (thường là vào tháng Giêng, tháng Hai âm lịch); biểu diễn
hát Xoan phải ở phía trước nhang án trong gian Đình cũng như việc tập luyện
chỉ được tổ chức trong nhà. Mỗi làn điệu hát Xoan khi biểu diễn phải kết hợp
được nhuần nhuyễn, linh hoạt giữa múa và hát cùng nhạc cụ cơ bản là Trống
cái, Trống quân.
Xét từ góc độ văn học, lời hát Xoan là di sản văn học dân gian rất tiêu
biểu của người dân Phú Thọ nói chung và xã Hy Cương nói riêng. Việc nghiên

1


cứu về hát Xoan ở xã Hy Cương và vấn đề giáo dục học sinh phổ thông ở huyện
Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ chính là tìm hiểu sâu sắc về di sản văn học dân gian đó
ở một địa bàn văn hóa tiêu biểu và mối liên hệ giữa di sản văn hóa đó với vấn đề
giáo dục học sinh ở các trường phổ thông trong địa bàn huyện Lâm Thao, tỉnh
Phú Thọ, để từ đó nâng cao ý thức bảo tồn và phát triển hát Xoan ở xã Hy
Cương nói riêng ở học sinh phổ thơng của huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ.
Thực trạng nhận thức và giữ gìn, phát huy giá trị hát Xoan trong đời
sống, cũng như nhiều di sản văn hóa phi vật thể khác, hát Xoan đang chịu

những tác động tiêu cực của xã hội hiện đại và đang có nguy cơ mai một dần.
Theo nghệ nhân Nguyễn Thị Sen chia sẻ: "Trước đây, hát Xoan rất được ưa
chuộng, nó có mặt trong tất cả các đêm hội của làng. Nhưng cùng với sự đổi
thay của lịch sử, nghệ thuật hát Xoan cũng trải qua nhiều biến cố thăng trầm,
các nghệ nhân hát Xoan ngày càng vắng bóng. Gần chục năm trở lại đây, tơi đã
mở lớp truyền dạy hát Xoan miễn phí nhưng cũng mới có gần ít dần người theo
học" (phỏng vấn ngày 18-9-2020). Và trong Nhà trường đặc biệt là môi trường
THPT các em học sinh khơng hào hứng và khơng thích đối với lĩnh vực văn
hóa văn học dân gian này.
Lí do cá nhân, do môi trường công tác của tác giả luận văn có khoảng
cách gần với địa danh xã Hy Cương, đây là động lực để tác giả thực hiện
nghiên cứu luận văn về hát Xoan nơi đây
Với những lí do trên, tác giả quyết định chọn nghiên cứu về “Hát xoan ở
xã Hy Cương, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ với vấn đề giáo dục ở trường
phổ thông”.
Đề tài Hát Xoan ở xã Hy Cương, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ với
vấn đề giáo dục ở trường phổ thơng là cần thiết và là đề tài hồn tồn mới,
nghiên cứu này xuất phát từ nhu cầu của lý luận và thực tiễn đang diễn ra trên
địa bàn tỉnh Phú Thọ và không trùng lặp với bất kỳ công trình nghiên cứu nào
trước đó.

2


2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Hát Xoan là một trong những loại hình sinh hoạt văn hóa dân gian tiêu
biểu của người Việt khu vực đồng bằng và trung du Bắc bộ, vì thế hát Xoan trở
thành đối tượng nghiên cứu của khá nhiều cơng trình. Tuy nhiên các cơng trình
nghiên cứu chủ yếu từ góc độ văn hóa, bảo tồn, từ góc độ âm nhạc. Cịn nghiên
cứu hát Xoan dưới góc độ văn học thì chưa có nhiều cơng trình đề cập đến. Tuy

vậy, để thực hiện vấn đề nghiên cứu trong luận văn này, chúng tôi đã khảo cứu,
kế thừa một số những kết quả nghiên cứu dưới đây trong các sách tham khảo và
bài báo khoa học đã cơng bố, đăng tải.
Đầu tiên, cơng trình nghiên cứu về hát Xoan đó là Hát Xoan- dân ca cội
nguồn- Cơng trình nghiên cứu văn hóa dân gian, xuất bản năm 1965 [tr 40-46]
của Dương Huy Thiện. Ở bài nghiên cứu này tác giả đã khái lược và đưa ra giả
thuyết về nguồn gốc của hát Xoan của từng khu vực dân cư như: người dân ở
Cao Mại (Lâm Thao) với giả thuyết hát Xoan có từ thời vua Hùng; người dân ở
phường Xoan Kim Đới (Việt Trì) với giả thuyết hát Xoan có từ nhà Lê; người
dân ở Nhang Nộn (Tam Nơng) với giả thuyết hát Xoan có từ thời nhà Lý;
người dân phường Xoan Thét (Phù Ninh) với truyền thuyết hát Xoan phát tiết
từ mối quan hệ kết nghĩa giữa hai làng Tử Du và Phù Liễn. Tác giả cũng nêu
những vấn đề về tổ chức, sinh hoạt và trang phục về những đặc điểm và giá trị
nghệ thuật của hát Xoan; những đặc trưng của âm nhạc, lời ca và điệu múa
trong hát Xoan. Tuy nhiên ở luận văn này, tôi muốn đưa đến cho người đọc
những đóng góp, đổi mới của hát Xoan đến với người đọc dưới góc nhìn văn
học trên nền tảng những cơng trình đi trước đã đề cập đến hát Xoan.
Tiếp theo chúng ta phải kể đến là cơng trình nghiên cứu Hát Xoan - dân
ca nghi lễ, phong tục, Nxb Âm nhạc (1997) của tác giả Tú Ngọc [tr 165]. Đây
là cơng trình nghiên cứu đa chiều về hát Xoan Phú Thọ. Tác giả đưa ra những
nghiên cứu sâu về nguồn gốc và lịch sử phát triển của hát Xoan trên cơ sở nhận
định và đánh giá những truyền thuyết, huyền thoại, những thư tịch, tư liệu cổ

3


về hát Xoan; đề cập đến đặc trưng của hát Xoan, mối quan hệ giữa hát Xoan và
một số hình thức dân ca nghi lễ của vùng trung du, châu thổ Bắc bộ; những đặc
điểm và tính phức hợp về mặt thể loại trong hát Xoan. Tuy nhiên ở công trình
này hát Xoan chỉ được nghiên cứu dưới góc độ văn hóa tín ngưỡng. Đây là tiền

đề cơ sở để tác giả luận văn có những khẳng định những giá trị đặc sắc của hát
Xoan và đưa ra những bàn luận, những hướng đi để bảo tồn và phát huy được
những giá trị của hát Xoan trong điều kiện, tình hình mới.
Cơng trình Hát Xoan Phú Thọ (1998) [tr 112-114] của tác giả Nguyễn
Khắc Xương với cách tiếp cận của văn hóa dân gian đã phân tích, làm rõ một
số vấn để như: Nguồn gốc và sự phát triển của nghệ thuật hát Xoan; không gian,
thời gian, địa lý hành chính vùng Xoan, truyền thống văn hố q hương Xoan;
phương thức trình diễn hát Xoan; ngơn ngữ hát Xoan, các quả cách (làn điệu)
Xoan, trang phục hát Xoan. Ông phân tích rõ mọi đặc điểm của hát Xoan
khơng chỉ cái cốt lõi là âm nhạc đến hình thức diễn xướng của từng quả cách,
mà cịn hiểu rõ mọi tín ngưỡng, phong tục tập quán, lề lối tổ chức làng xã cổ
truyền của người Việt vùng trung du đất Tổ và các tục lệ của nó như: tục lệ đưa
đón, tiếp đãi, tục giữ cửa đình, tục kết chạ, tục tế lễ, tục phường họ… Ở cơng
trình này hát Xoan được nghiên cứu trong mối quan hệ với âm nhạc chứ chưa
nghiên cứu sâu hát Xoan trong mối quan hệ với văn học.
Cơng trình Hát Xoan ở Phú Thọ (Xoan singing in Phú Thọ) (2010),
Vietnamese Institute for musicology, Department of Culture, Sports and
Tourism in Phú Thọ province [tr 120-134], là tập hợp các bài viết, bài phát biểu
trong Hội thảo khoa học quốc tế về Hát Xoan do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du
lịch phối hợp với UBND tỉnh Phú Thọ tổ chức. Các bài viết tập trung nghiên
cứu về nguồn gốc hình thành, lịch sử phát triển, các giá trị đặc trưng trong điệu
múa, lời ca của hát Xoan, mối quan hệ giữa hát Xoan với các loại hình dân ca
các tỉnh trung du và đồng bằng sông Hồng như hát hát Xoan, hát trống quân,
hát chèo thuyền. Tác giả Sheen Dea Cheol (Hàn Quốc) và tác giả Xiao Mei

4


(Trung Quốc) đưa ra những so sánh những điểm tương đồng giữa hát Xoan của
Việt Nam với nghệ thuật biểu diễn mừng đầu năm - cuối năm của người Hàn

Quốc và phong cách ca hát của Trung Quốc. Vấn đề bảo tồn, phát huy và phổ
biến hát Xoan trong xã hội ngày nay cũng là một vấn đề được nhiều tác giả đề
cập đến để Hát Xoan giữ mãi được những giá trị đặc trưng đặc sắc và được phổ
biến rộng rãi, có được sức sống lâu bền.
Về các nghiên cứu là bài báo, bài viết có thể kể đến các kết quả dưới đây:
Tiến sĩ Lê Toàn, viện trưởng Viện âm nhạc Việt Nam trong tạp chí Văn
hố Nghệ thuật, số 2/2000, tr. 7- 9

Tác giả Duy Linh với bài “Sức lan tỏa của làn điệu cổ - Hát Xoan”
(2010), Tạp chí Đất Tổ, số 5, tr. 3-7 đã giới thiệu sức sống và sự lan tỏa của hát
Xoan qua vị trí, địa bàn hoạt động là trung tâm của di sản hát Xoan và các vùng
lân cận: thôn An Thái (xã Phượng Lâu - TP Việt Trì), thơn Thét, thôn Phù Đức,
thôn Kim Đái (xã Kim Đức - TP Việt Trì) và 17 xã, địa bàn liên quan đến hát
Xoan. Quy mô phát triển của Hát Xoan qua thời gian.
Bài viết “Hát Xoan - Hát Ghẹo dấu ấn một chặng đường”, (2012) của
tác giả Cao Khắc Thùy đã tổng quan về hát Xoan và Hát Ghẹo - một trong
những nét văn hóa đặc trưng thời kì Hùng Vương. Tác giả cũng công bố những
kết quả sưu tầm, nghiên cứu hát Xoan, Hát Ghẹo từ giữa những năm 1950 đến
nay, tác giả cũng đưa ra một số giải pháp nhằm khôi phục, bảo tồn ở các làng
Xoan, Ghẹo gốc và tiếp tục phổ biến rộng rãi trong nhân dân. Kiến nghị về việc
thành lập các trung tâm sưu tầm, nghiên cứu hát Xoan, Hát Ghẹo.
Trong bài “Lịch sử hình thành và phong tục hát Xoan Phú Thọ”, (2013)
của Cao Văn Định với “Tập san di sản văn hóa Đất Tổ”, số 2, (tr 7-10) có nói
rằng trên mặt trống đồng Hùng Vương có những cảnh người múa hát. Một số
nhà nghiên cứu xem đó là sinh hoạt múa hát Việt Nam thời cổ đại và cho rằng
hát Xoan có nguồn gốc từ đây. Đã có một số bài dựa vào truyền thuyết Hùng
Vương để tìm ra nguồn gốc hát Xoan. Tất nhiên, truyền thuyết có cốt lõi từ lịch

5

sử, là sự thăng hoa của lịch sử. Nhưng truyền thuyết chỉ là truyện dân gian
truyền miệng về các nhân vật và sự kiện có liên quan đến lịch sử, thường mang
yếu tố thần kì. Chẳng hạn từ một câu chuyện về một hồng hậu của Vua Hùng
trong cơn khó đẻ nghe dân chúng múa hát mà dễ bề sinh nở. Vua khen các điệu
múa hát, sai các Mị Nương học lấy để lưu truyền. Lối hát múa này diễn ra vào
màu xn nên gọi là hát Xoan, chính vì vậy có thể nói hát Xoan có từ thời
Hùng Vương dựng nước.
Cũng đã có một số tác giả đề cập đến vấn đề bảo tồn, phát huy giá trị của
hát Xoan trong các bài báo của mình như Tác giả Lê Thị Hoài Phương trong
bài “Bảo tồn Hát Xoan (Phú Thọ) gắn liền với không gian thờ cúng Hùng
Vương” (Báo Phú Thọ, năm 2017) đã nghiên cứu vấn đề bảo tồn hát Xoan ở
Phú Thọ gắn liền với không gian thờ cúng Hùng Vương qua việc trả lời và giải
quyết từng câu hỏi: Bảo tồn bằng cách nào? Bảo tồn bằng cái gì? Bảo tồn như
thế nào? Từ những phân tích trên, tác giả đề xuất một số ý kiến mang tính
phương pháp luận như: khơi phục lại càng sớm càng tốt mơi trường văn hóa
cho hát Xoan, Việc truyền dạy nghệ thuật hát Xoan, chính sách của nhà nước
hỗ trợ vật chất cho hoạt động này.
Trong cơng trình “Những giá trị tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú
Thọ”, (Tạp chí Thế giới di sản, số 5, tr 6-7), GS.TS Nguyễn Chí Bền đã giới
thiệu Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương qua góc nhìn lịch sử. Phân tích những
giá trị Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương qua các phương diện: “Ở phương
diện xã hội, giá trị của tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương là sự thể hiện tính cố
kết cộng đồng, truyền thống đồn kết dân tộc. Có thể coi tín ngưỡng thờ cúng
Hùng Vương như một sợi chỉ đỏ, nối kết quá khứ với hiện tại, là bệ đỡ tâm linh
cho các thế hệ con người Việt Nam”. Tác giả khẳng định tín ngưỡng thờ cúng
Hùng Vương là một sáng tạo văn hóa của người Việt qua trường kỳ lịch sử,
sáng tạo này mang tầm kiệt tác của nhân loại. Đó là một kho tàng văn hóa dân
gian từ truyền thuyết đến lễ hội, từ ẩm thực đến nghi lễ liên quan đến Hùng
Vương được dân gian sáng tạo và lưu truyền.

6


Như vậy có thể thấy, hát Xoan đã được quan tâm, nghiên cứu khá nhiều
tuy nhiên chưa có cơng trình nào nghiên cứu về hát Xoan trong mối quan hệ
với văn học và hát Xoan ở xã Hy Cương trong khơng gian văn hóa Phú Thọ
gắn với vấn đề giáo dục người học. Tuy vậy, các vấn đề liên quan mà các cơng
trình nghiên cứu của các học giả đi trước đã đề cập dưới các góc độ và cách
tiếp cận khác nhau sẽ là những thông tin, tư liệu rất hữu ích để chúng tơi tiếp
tục nghiên cứu hồn thiện với một cách nhìn mới, điều kiện hồn cảnh mới.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của đề tài này là nghệ thuật hát Xoan ở xã Hy
Cương, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ với vấn đề giáo dục ở trường phổ thông
hiện nay.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi vấn đề: Nghiên cứu dựa trên nội dung và nghệ thuật của các văn
bản hát Xoan mà tác giả sưu tầm được, thực trạng lưu truyền và giáo dục các
bài hát Xoan cho học sinh phổ thông. Một số biện pháp giáo dục hát Xoan cho
học sinh phổ thông trên địa bàn huyện Lâm Thao, Phú Thọ.
Phạm vi tư liệu: Trong luận văn tác giả sử dụng chủ yếu tư liệu điền dã
sưu tầm từ các nghệ nhân đặc biệt từ nghệ nhân Nguyễn Thị Sen hiện cư trú ở
làng Cổ Tích, xã Hy Cương. Ngồi ra, tơi cịn sử dụng liệu được sưu tầm, biên
soan trong cơng trình “Tổng tập hát Xoan Phú Thọ”, 2016, do Sở văn hóa, thể
thao và du lịch Phú Thọ xuất bản [tr 22- 170].
4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
4.1. Mục đích nghiên cứu
Luận văn được thực hiện nhằm cung cấp thêm cho người đọc có thêm
hững hiểu biết về nghệ thuật hát Xoan ở xã Hy Cương nói riêng và huyện Lâm

Thao, Phú Thọ nói chung, từ đó gây dựng niềm u thích và hứng thú của nhân
dân Việt Nam với loại hình nghệ thuật truyền thống quý giá và đặc sắc này.

7


Đặc biệt, đối với đề tài này, người làm nghiên cứu muốn chú trọng đến vấn đề
phát huy, vận dụng hát Xoan trong công tác giáo dục, giảng dạy ở trường phổ
thông trên địa bàn xã Hy Cương, Huyện Lâm Thao. Người thực hiện nghiên
cứu hiểu rằng, muốn phát huy được giá trị văn hóa thì cần việc thay đổi nhận
thức từ gốc rễ, tức là thế hệ trẻ Việt Nam nói chung và thế hệ trẻ ở tỉnh Phú
Thọ nói riêng cần được nâng cao nhận thức, phải tạo niềm đam mê từ phía các
bạn đối với “báu vật” của quê hương.
4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Từ mục tiêu mà nghiên cứu đặt ra, người thực hiện nghiên cứu tự nhận
thấy các nhiệm vụ mà mình sẽ và cần thực hiện để đạt được các mục tiêu trên
như sau:
Thứ nhất, nghiên cứu một số vấn đề cơ sở lý luận và thực tiễn về hát
Xoan ở ở xã Hy Cương, Lâm Thao, Phú Thọ.
Thứ hai, nghiên cứu, phân tích sâu về nội dung và nghệ thuật của các bài
hát Xoan ở xã Hy Cương, Lâm Thao, Phú Thọ, chỉ ra mối liên hệ giữa nội dung
và nghệ thuật các bài hát với đời sống sinh hoạt, văn hóa của nhân dân.
Thứ ba, khảo sát thực trạng giáo dục, giảng dạy hát Xoan trong các trường
Phổ thông trung học huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ và cuối cùng là đề xuất các
giải pháp nhằm phát huy tối đa việc giáo dục hát Xoan cho thế hệ trẻ trên địa bàn.
5. Phƣơng pháp nghiên cứu
Trong q trình thực hiện, chúng tơi sử dụng kết hợp các phương pháp sau:
Phương pháp điền dã văn học: Điền dã văn hóa văn học dân gian để sưu
tầm các bài hát, khảo sát được thực trạng cụ thể về hoạt động giáo dục hát Xoan ở
xã Hy Cương, Lâm Thao, nhu cầu của học sinh phổ thông về hát Xoan, tạo cơ sở

cho để làm cơ sở nghiên cứu nội dung nghệ thuật để đề xuất một số biện pháp.
Phương pháp phân tích, tổng hợp: Trên cơ sở tổng hợp, phân loại tư liệu
điền dã chúng tôi sử dụng phương pháp này để tiến hành phân tích những điểm
nổi bật về giá trị nội dung và nghệ thuật của hát Xoan ở xã Hy Cương. Sau khi
đã phân tích, chúng tơi đưa ra những nhận xét tổng hợp, đánh giá sâu sắc về cả

8


phương diện nội dung, nghệ thuật của hát Xoan ở Hy Cương, đánh giá thực
trạng, nhu cầu của học sinh ở một số trường phổ thông đối với hát Xoan.
Phương pháp so sánh, đối chiếu: Phương pháp này được sử dụng bước
đầu để chỉ ra một số nét tương đồng cũng như khác biệt, nét đặc sắc của hát
Xoan ở xã Hy Cương với hát Xoan Phú Thọ nói chung.
Phương pháp nghiên cứu liên ngành: Hát Xoan vốn gắn liền với đời
sống của người dân, không tách rời hoạt động diễn xướng trong dân gian, bởi
vậy, khi tiếp cận hát Xoan ở xã Hy Cương, Lâm Thao, chúng tôi tiếp cận ở
nhiều phương diện, nhiều lĩnh vực, nhiều ngành khoa học khác nhau như âm
nhạc, nghệ thuật, lịch sử, văn hóa, văn học, du lịch, trong mối quan hệ với đời
sống văn hóa tín ngưỡng gắn với tín ngưỡng thờ cúng vua Hùng để có được
những hiểu biết đầy đủ, khoa học nhất về hát Xoan.
6. Đóng góp của luận văn
Đây là cơng trình đầu tiên tổng hợp và nghiên cứu sâu về hệ thống các
bài hát Xoan ở xã Hy Cương, đặc biệt trong vấn đề vận dụng hát Xoan vào
công tác giáo dục học sinh phổ thông. Cụ thể tác giả đã sưu tầm thống kê được
23 bài hát Xoan từ các nghệ nhân, đây có thể coi là tư liệu rất đáng quý góp
phần tạo nên diện mạo phong phú cho hát Xoan ở Phú Thọ nói chung. Đề tài
hồn thành có thể được sử dụng như một nguồn tham khảo cho các nghiên cứu
sau này về hát Xoan ở Phú Thọ nói chung và hát Xoan ở xã Hy Cương nói
riêng. Thực tiễn nghiên cứu cho thấy, hát Xoan dù mang giá trị nghệ thuật và

văn hóa lớn, cần được bảo tồn và phát huy song mức độ đầu tư nghiên cứu, tìm
hiểu và phổ biến kiến thức về loại hình này chưa cao. Số lượng nghiên cứu
chun sâu rất ít. Do đó, việc thực hiện đề tài như một loại tài liệu tham khảo
cho những nghiên cứu chuyên sâu sau này là hết sức thực tiễn.
7. Bố cục của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, nội dung của
luận văn được trình bày trong ba chương:

9


Chương 1: Hát Xoan ở xã Hy Cương trong không gian văn hóa Phú Thọ
Chương 2: Nội dung và nghệ thuật hát Xoan ở xã Hy Cương, huyện Lâm
Thao, Phú Thọ
Chương 3: Hát Xoan với vấn đề giáo dục, giảng dạy ở trường phổ thông

10


NỘI DUNG
Chƣơng 1
HÁT XOAN Ở XÃ HY CƢƠNG TRONG KHÔNG GIAN VĂN HÓA
HUYỆN LÂM THAO, PHÚ THỌ
1.1 Khái quát về xã Hy Cƣơng, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ
Xã Hy Cương nằm ở phía Tây của huyện Lâm Thao, phía đông giáp xã
Kim Đức và phường Vân Phú (TP. Việt Trì), phía Tây giáp xã Tiên Kiên
(huyện Lâm Thao), phía Nam giáp xã Chu Hóa (TP. Việt Trì) và phía Bắc giáp
xã Phù Ninh (huyện Phù Ninh). Xã có diện tích 7,03 km² trong đó có hơn 5,00
km² thuộc khu di tích lịch sử Đền Hùng, dân số năm 2006 là 4.760 người, mật
độ dân số đạt 595 người/km².

Xã Hy Cương được xem là một trong những điểm hành hương quan
trọng của người Việt Nam vì nơi đây có đền thờ và mộ Tổ Vua Hùng. Nơi đây
cũng được xác định như khu vực của trung tâm nhà nước Văn Lang cổ xưa, có
nhiều di tích thờ Hùng Vương, gia quyến và các tướng lĩnh thời Hùng Vương,
là nơi bảo tồn được bản Ngọc phả quý với tên gọi đầy đủ là Hùng đồ thập bát
diệp thánh vương Ngọc phả cổ truyện do Hàn lâm viện Trực học sĩ Nguyễn Cố
biên soạn vào năm Nhâm Thìn niên hiệu Hồng Đức thứ 3 (1472) đời vua Lê
Thánh Tông, Hàn lâm Thị độc Nguyễn Trọng trùng đính vào năm Canh Tý
niên hiệu Hoằng Định thứ nhất (1600) đời vua Lê Kính Tơng và Lễ phiên Lê
Đình Hoan phụng sao. Ngọc phả ghi đầy đủ về 18 đời vua Hùng, còn ghi đầy
đủ danh tính của 100 người con từ bọc trứng do Quốc mẫu Âu Cơ sinh ra. Đây
còn là nơi sản sinh và lưu truyền nghệ thuật Hát Xoan đến tận ngày nay.
Trải qua hàng ngàn năm cư dân Văn Lang đã góp phần xây dựng cơ sở
vật chất, tạo nền tảng dân tộc Việt Nam, nền tảng văn hóa Việt Nam và truyền
thống tinh thần Việt Nam.
Từ lâu đời nay, cư dân Phú Thọ là con cháu người Việt cổ, họ bảo lưu
nhiều phong tục tập quán cổ truyền và tiếp tục truyền thống đấu tranh bảo vệ
độc lập chủ quyền đất nước. Những cư dân nơi đây do giao lưu văn hóa,
11


thương mại và thích ứng với hồn cảnh để cải tiến cơng cụ sản xuất, đưa trình
độ sản xuất ngày một phát triển cao hơn… một số vùng đã trở thành nơi đơ hội,
có làng nghề đúc, làng nghề gốm, nung gạch, đan lát… Cũng có nơi trở thành
thị trường buôn bán sầm uất. Mặc dù bị bọn đô hộ áp bức nặng nề, nhưng do
cần cù lao động và thông minh sáng tạo, lại biết đùm bọc bảo vệ lẫn nhau, nên
cư dân nơi đây vẫn đẩy mạnh sản xuất, phát triển không ngừng mọi mặt và tiến
bộ nhanh hơn bộ phận dân cư sống biệt lập lâu đời, với nền kinh tế tự cấp, tự
túc ở vùng miền núi.
Từ thế kỷ X trở đi diễn ra sự phân lập người Mường và người Việt.

Người Lạc Việt ở đồng bằng trung du đông hơn, điều kiện phát triển kinh tế
thuận lợi nên đã hình thành dân tộc Việt hiện đại, phân hóa với người Mường
là bộ phận người Lạc Việt sống ở miền núi. Có thể nói con người Phú Thọ là
những cư dân sống lâu đời trên vùng Đất Tổ của đất nước Việt Nam được phát
triển ngày một đơng trong q trình lịch sử. Các thành phần cư dân sống trên
đất Phú Thọ, cơ bản vẫn là làm nông nghiệp, lấy cây lúa nước làm kinh tế chủ
đạo. Trước Cách mạng tháng Tám, nông dân chiếm 99%. Sau cách mạng đặc
biệt từ năm 1954 tới nay, do sự chuyển đổi cơ cấu kinh tế- xã hội, từ nền nông
nghiệp, chúng ta xây dựng nền công nghiệp xã hội chủ nghĩa, do đó thành phần
cơng nhân và thị dân tăng lên, nhưng bản thân họ vẫn là người xuất thân từ
nông dân, phẩm chất, phong cách, lề lối làm ăn sinh sống vẫn cịn mang nhiều
sắc thái nơng dân. Phú Thọ ngoài hai thành phần chủ yếu là người Việt cổ và
người Mường, cịn có các thành phần dân tộc Dao, Cao Lan… chiếm số lượng
ít nhưng đã hòa nhập vào cộng đồng các dân tộc Phú Thọ. Đó là sự giao lưu,
đan xen văn hóa tạo nên sắc thái riêng phong phú đa dạng trên cơ sở văn hóa
truyền thống từ thời Hùng Vương. Chính các sắc thái đó ảnh hưởng quyết định
tới sự hình thành truyền thống tinh thần của nhân dân các dân tộc Phú Thọ. Đó
là những phẩm chất tốt đẹp của cư dân vùng Đất Tổ, dòng dõi người Việt cổ
Phùng Nguyên- Đồng Đậu- Gị Mun- Đơng Sơn, những con người tham gia
vào công cuộc chinh phục thiên nhiên vùng đất Ngã ba sông từ ngày đầu dựng
12


nước, đã góp phần xương máu vào sự nghiệp dựng nước và giữ nước. Họ đã
cùng đồng bào cả nước viết lên truyền thống tốt đẹp: Lòng yêu nước thương
nòi, tinh thần đồn kết, ý chí kiên cường bất khuất, niềm tin sâu sắc và mãnh
liệt vào tài năng của mình.
Trên một ngàn di tích lịch sử văn hóa, di tích cách mạng kháng chiến lớn
nhỏ, trong đó có trên 300 di tích đã được Bộ Văn hóa và UBND tỉnh xếp hạng
bảo vệ, hiện còn là minh chứng lịch sử hùng hồn, là niềm tự hào của người dân

Phú Thọ. Đặc biệt Khu di tích lịch sử Đền Hùng- nơi có đền thờ Quốc Tổ Hùng
Vương và rất nhiều di tích vừa có giá trị lịch sử, giá trị kiến trúc vừa là nơi tổ
chức lễ hội truyền thống nhằm giáo dục đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”, tôn
vinh người có cơng dựng nước, giữ nước như: Đình và chùa Hiền Quan, Đình
Hùng Lơ, Đào Xá, Hữu Bổ, chùa Xuân Lũng… dưới lòng đất Phú Thọ, hiện tại
còn ẩn chứa bao bí mật, ẩn chứa những thơng tin về nền văn minh Việt cổ và
Đại Việt đang từng bước được các nhà khảo cổ học làm sáng tỏ từ văn hóa Sơn
Vi, Phùng Ngun, Gị Mun, Đồng Đậu, Làng Cả… cách đây mấy ngàn năm.
Vì thế cho tới nay dịng văn hóa dân gian đặc sắc vùng Đất Tổ vẫn không
ngừng phát triển, phản ánh một cách phong phú cuộc sống lao động, sản xuất,
đấu tranh chống giặc ngoại xâm. Các giá trị văn hóa truyền thống ấy ln được
các thế hệ lưu giữ qua các truyền thuyết như: Truyền thuyết Hùng Vương,
truyền thuyết Sơn Tinh Thủy Tinh, các hình thức diễn xướng văn nghệ dân
gian như: hát Xoan ở xã Hy Cương, hát Ghẹo ở Thanh Uyên, Nam Cường; các
trò diễn hội làng: Rước chúa Gái ở Chu Hóa - Hy Cương, trị Trám ở Tứ Xã,
cướp Kén ở Dị Nậu, cướp Phết ở Hiền Quan… và rất nhiều ca dao, tục ngữ,
truyện ngụ ngơn, cổ tích, truyện cười mang đặc trưng quê hương Phú Thọ. Là
trung tâm Nhà nước Văn Lang xưa, nhà nước đầu tiên trong lịch sử Việt Nam,
miền đất Phú Thọ là nơi hội tụ của 21 dân tộc anh em, mỗi dân tộc với một
phong tục tập quán đa dạng cùng các loại hình văn nghệ dân gian phong phú ở
Phú Thọ như: Hát Xoan, Ghẹo, Trống quân, chàm thau, đâm đuống, cồng

13


chiêng, múa mời, trống đu, múa chuông… đã làm nên sự phong phú trong đời
sống văn hóa tinh thần của người dân vùng Đất Tổ. Nó được gìn giữ nâng cao
các giá trị từ đời này qua đời khác trở thành di sản quý giá góp phần bồi đắp
cho nền văn hóa của cộng đồng các dân tộc Việt Nam thêm phong phú, đa sắc.
Phú Thọ cịn có các loại hình di sản văn hóa phi vật thể nổi tiếng khác

như: Xoan, Ghẹo, Trống quân, Trình nghề, Chàm thau, Đâm đuống, múa Tùng
dí, múa Mời, múa Chng... của đồng bào các dân tộc. Về ẩm thực có các món
ăn đặc sắc của các dân tộc như: Xôi ngũ sắc, lợn thui, cá đốt, bánh tai, bánh
chưng, bánh giầy... đã khẳng định thêm một lần nữa những dấu tích văn hóa,
tín ngưỡng, cuộc sống, phong tục tập quán vô cùng phong phú của các dân tộc
anh em sinh sống trên địa bàn tỉnh.
1.2. Khái quát về Hát Xoan
1.2.1. Khái niệm
Các cách hiểu về hát Xoan từ trước đến nay đều thống nhất cho rằng: hát
Xoan là hình nghệ thuật độc đáo và đặc biệt bởi sự kết giữa giữa hát, múa và
biểu diễn, đồng thời là một di sản văn hóa bởi lời điệu của hát Xoan mang đậm
tính lịch sử, văn hóa và đời sống tâm linh lâu đời của người dân Việt Nam. Đó
là hình thức âm nhạc cổ, kết hợp được yếu tố văn hóa, lịch sử và nghệ thuật,
độc đáo ở lời ca, giai điệu và làn điệu; chứa đựng nhiều giá trị văn hóa và được
cộng đồng gìn giữ qua nhiều thế kỷ, khơng bị biến mất trong đời sống hiện đại.
Nói cách khác, Hát xoan hội đủ các yêu cầu cần thiết để được UNESCO
công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Đó là hình thức âm nhạc
cổ, kết hợp được yếu tố văn hóa, lịch sử và nghệ thuật, độc đáo ở lời ca, giai
điệu và làn điệu; chứa đựng nhiều giá trị văn hóa và được cộng đồng gìn giữ
qua nhiều thế kỷ, khơng bị biến mất trong đời sống hiện đại.
Tiến sĩ Lê Toàn, viện trưởng Viện âm nhạc Việt Nam trong tạp chí Văn
hố Nghệ thuật, số 2/2000, tr. 7- 9 cho biết: “Theo nhận định của những nhà

nghiên cứu thì Hát Xoan là hoạt hình văn hoá nghệ thuật cổ xưa của người Việt,

14


tàng chứa những tầng văn hố khác nhau trong đó có âm nhạc, múa, lễ hội, văn
hố.v.v. Ở lĩnh vực âm nhạc, trong Xoan là hát xướng, xô, đối đáp nam nữ,

không đồng giọng mà hát cách nhau quãng 4, quãng 5. Về thanh nhạc, tính theo
triết học âm nhạc, ngôn ngữ âm nhạc giữa phần thanh nhạc của giọng nam và
giọng nữ và sự đặc biệt đó trở thành đặc trưng mà chính các bạn quốc tế đã
phải ngỡ ngàng và đánh giá cao, mặc dù họ không thấy chúng ta hát bè như
trong Xoong hao, hay Earay của người Tây Nguyên. Chính sự cổ xưa, sự đặc
sắc làm nên nét độc đáo của loại hình này”
Ngày 24/11/2011, UNESCO đã công nhận Hát xoan - Phú Thọ là Di sản
văn hóa phi vật thể và truyền khẩu của nhân loại với những giá trị cộng đồng
trong việc sáng tạo và truyền dạy từ đời này qua đời khác. Hát xoan là loại hình
dân ca lễ nghi phong tục hát thờ thần với hình thức nghệ thuật đa yếu tố, gồm
có ca - vũ - nhạc, thường được biểu diễn vào dịp đầu xuân, phổ biến ở vùng đất
tổ Hùng Vương - Phú Thọ, một tỉnh trung du Việt Nam. Hát xoan cịn được gọi
là khúc mơn đình (hát cửa đình), tương truyền có từ thời các vua Hùng. Hát
Xoan cịn được gọi là Khúc mơn đình (hát cửa đình), là lối hát thờ thần và
thường được tổ chức vào mùa xuân để đón chào năm mới. Hát Xoan có 3 hình
thức: Hát thờ cúng các vua Hùng và Thành hoàng làng; hát nghi lễ cầu mùa tốt
tươi, cầu sức khỏe và hát lễ hội là hình thức để nam nữ giao duyên. Hiện nay cả
bốn phường Xoan cổ là An Thái, Phù Đức, Kim Đới và phường Thét đều nằm
ở 2 xã Kim Đức và Phượng Lâu thuộc thành phố Việt Trì.
Sau khi Hát Xoan Phú Thọ được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa
phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại, việc khôi phục và duy trì thường
xuyên hoạt động của bốn phường Xoan gốc được các cấp, các ngành trong tỉnh
đặc biệt quan tâm. Nhiều hoạt động thiết thực trợ giúp cộng đồng nhận diện,
bảo tồn phát huy giá trị di sản đã được triển khai như: Khôi phục miếu Lãi Lèn;
hỗ trợ, trang phục, đạo cụ biểu diễn, duy trì kinh phí hoạt động, tổ chức các lớp
truyền dạy Hát Xoan; giao lưu giữa các phường Xoan; quảng bá Hát Xoan

15

trong dịp lễ hội Đền Hùng, trên các phương tiện truyền thơng Trung ương và
địa phương; đưa chương trình học Hát Xoan vào trường phổ thơng các cấp...
Nhờ đó, đã làm cho nhận thức của cộng đồng về Hát Xoan dần được nâng cao,
không gian Hát Xoan được mở rộng... Với những nỗ lực trên, Phú Thọ đã thành
công trong việc đưa Hát Xoan ra khỏi tình trạng bảo vệ khẩn cấp và trở thành
di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Hát Xoan Phú Thọ được cơng
nhận tháng 12/2017 là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
1.2.2. Nguồn gốc của hát Xoan
Việt Nam có rất nhiều loại hình nghệ thuật truyền thống, mỗi loại hình
lại có nét đặc sắc riêng. Trong số các loại hình nghệ thuật phi vật thể được thế
giới công nhận, hát Xoan là một trong những di sản văn hóa đáng tự hào nhất
của Việt Nam nhờ có lịch sử hình thành rất lâu đời và mang bản sắc rất riêng.
Người dân ở làng Phù Đức xã Kim Đức thành phố Việt Trì cịn kể lại câu
chuyện liên quan đến nguồn gốc của hát Xoan rằng: Từ thuở Vua Hùng dựng
nước, một hôm vào buổi trưa ngày 13 tháng chạp, ba anh em vua Hùng đi tìm
đất mở mang kinh đơ có đi qua thơn Phù Đức và An Thái dừng chân nghỉ trưa
tại một khu rừng gần thôn. Trong khi ngồi nghỉ, ba anh em Vua Hùng nhìn ra
bãi cỏ trước mặt, thấy có một đám trẻ chăn trâu vừa chơi các trò chơi như
đánh vật, kéo co lại vừa hát những khúc ca nghe rất hay. Thấy vậy, người anh
cả nhà họ Hùng liền bảo hai em dạy các trẻ mục đồng hát một số điệu mà họ
mang theo. Về sau, để tưởng nhớ công lao của ba anh em vua Hùng, hàng năm
cứ đến ngày 13 tháng chạp âm lịch, dân làng lại làm bánh để cúng vào buổi
trưa và cúng thịt bò vào buổi chiều để thờ anh Cả vua Hùng được nhân dân
suy tôn là đức Thánh Cả. Đến ngày mùng 2 và mùng 3 tháng giêng âm lịch,
dân làng Phù Đức mở hội cầu Đức Thánh Cả phù hộ cho “Dân khang, vật
thịnh, mưa thuận, gió hịa, mùa màng tươi tốt”. Trong hội cầu, họ diễn lại cảnh
hát xướng để nhớ lại sự tích các vua Hùng dạy dân múa hát và chơi các trò
chơi dân gian. Do vậy, hội cầu đã trở thành lệ làng hàng năm và bao giờ cũng

16

có trị hát xướng mở đầu trong Tổng tập hát Xoan Phú Thọ,2016, Nxb Sở văn
hóa Phú Thọ [tr 22-25].
Cịn người dân làng Cao Mại (nay là làng Cổ Tích) xã Hy Cương huyện
Lâm Thao thì lưu truyền một truyền thuyết như sau: Vợ vua Hùng mang thai đã
lâu tới ngày sinh nở, cứ đau bụng mãi mà không đẻ được. Người hầu nữ thấy
vậy tâu rằng: Có nàng Quế Hoa xinh đẹp, hát hay, múa giỏi. Nên đón về múa
hát để có thể làm đỡ đau và có thể sinh đẻ được. Vợ Vua Hùng nghe lời và cho
mời nàng Quế Hoa đến để hát múa chầu trực bên cạnh vợ Vua Hùng. Nàng
Quế Hoa vâng lời và vào chầu. Khi ấy, vợ Vua Hùng đang lên cơn đau đẻ dữ
dội, bà gọi Quế Hoa vào cạnh giường và múa hát. Quế Hoa trổ tài hát hay,
múa dẻo, tay uốn, chân đưa, người mềm như tơ, tay dẻo như bún, vợ Vua Hùng
và mọi người hầu cận đều rất say mê. Vợ vua Hùng trong khi mải xem nàng
Quế Hoa múa hát nên quên cả đau đẻ và đã sinh hạ được ba người con trai
khôi ngô tuấn tú. Khi ấy đang là mùa Xuân. Vua Hùng thấy thế hết lời khen
ngợi Quế Hoa và truyền cho các mỵ nương học lấy các điệu múa hát ấy để hát
mừng trong dịp lễ hội mùa xuân vì thế được gọi là Hát Xuân, sau này vì kiêng
tên húy của mỵ nương con gái vua Hùng có tên là Xuân Nương (có thể là tên
một nữ tướng của Hai Bà Trưng trong khởi nghĩa năm 40-43) nên phải gọi
chệch là Hát Xoan trong Tổng tập hát Xoan Phú Thọ,2016, Nxb Sở văn hóa
Phú Thọ,[tr 22-25].
Trong cuốn Văn hóa Việt Nam, 2011, Nxb Đại học Văn hóa Hà nội [tr
87-94] tác giả cũng đã nhắc đến một văn bản kể về nguồn gốc của hát Xoan
theo Truyền thuyết Hùng Vương rằng: hát Xoan có từ thời dựng nước với sự
tích, ngày xưa, có ba anh em vua Hùng đi tìm đất qua thơn Phù Đức vào buổi
trưa và có nghỉ lại một khu rừng gần thơn. Từ khu rừng, các vị nhìn ra bãi cỏ
trước mặt thấy có đám trẻ chăn trâu vừa chơi, vừa hát, vừa đánh vật, kéo co.
Thấy vậy, Đức Thánh Cả liền bảo những người đi theo đem những bài hát mà
họ biết dạy thêm cho lũ trẻ.

17


Về sau, cứ hàng năm, đến ngày 30 tháng Chạp âm lịch, dân làng phải làm
bánh nẳng để cúng vào buổi trưa và thịt bò cúng vào buổi chiều ở miếu "Lãi Lèn"
để thờ Đức Thánh Cả (vì dân trong thơn đã đãi Đức Thánh Cả hai món đó).
Tới ngày mồng hai, mồng ba tháng giêng âm lịch thì dân Phù Đức mở
hội cầu, trong hội cầu họ diễn lại cảnh hát xướng, kéo co, đánh vật ở bãi. Lệ
hàng năm phải hát xướng, cầu chúc bắt nguồn từ sự việc ấy, nên hát Xoan còn
được gọi là ca Xoan, hát "Lãi Lèn."
Qua truyền thuyết, chúng ta thấy rằng, hát Xoan có thể được ra đời từ rất
sớm, có thể từ thời Hùng Vương dựng nước Văn Lang với hình thức ban đầu
cịn rất sơ khai và nó được dùng làm nghi thức tín ngưỡng trong lễ hội của làng
để cầu đảo Trời đất ban cho mưa thuận gió hồ để mùa màng được tươi tốt,
đem lại cuộc sống ấm no cho muôn dân trăm họ và được tồn tại đến khởi nghĩa
Hai bà Trưng năm 40 đến 43 sau cơng ngun. Bằng chứng là tại các địa điểm
có hát Xoan hoặc có liên quan đến Hát Xoan đều có tín ngưỡng thờ tự các Vua
Hùng và các con gái Vua Hùng như Tiên Dung, Ngọc Hoa, Nguyệt Cư và các
con rể, các tướng lĩnh của thời Vua Hùng.
Các làn điệu Xoan cổ đều được bắt nguồn từ những làng cổ nằm ở địa
bàn bán sơn địa thuộc trung tâm bộ Văn Lang thời các Vua Hùng dựng nước.
Nó được ra đời cùng với tín ngưỡng mang tính nguyên thuỷ của cư dân nơng
nghiệp trồng lúa nước, đó là tín ngưỡng thờ Trời, thờ Thần, thờ Thánh để cầu
cho mưa thuận gió hịa, mùa màng tươi tốt, bội thu. Các làng Xoan đều là
những ngôi làng cổ nằm ở vị trí có địa hình bán sơn địa với địa hình đồi, gò
trung du xen kẽ với các tràn ruộng trồng lúa nước rất điển hình thuộc địa bàn
trung tâm của bộ Văn Lang thời các Vua Hùng dựng nước. Đây là một trong
những yếu tố Vị- Thế - Địa rất quan trọng ảnh hưởng và tác động trực tiếp đến
sự ra đời và tồn tại của các làn điệu và cách thể hiện của hát Xoan. Chính vì

vậy, yếu tố tâm linh là yếu tố quan trọng chi phối đến tính chất của hát Xoan
mang tính nghi lễ phồn thực của cư dân nơng nghiệp. Vì vậy, Hát Xoan được

18