Nghiên cứu một số biện pháp kỹ thuật canh tác đối với những giống lúa cạn có triển vọng tại thái nguyên

..

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM
--------------------------

DƯƠNG VIỆT HÀ

NGHIÊN CỨU MỘT SỐ BIỆN PHÁP
KỸ THUẬT CANH TÁC ĐỐI VỚI NHỮNG GIỐNG LÚA
CẠN CÓ TRIỂN VỌNG TẠI THÁI NGUYÊN

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NƠNG NGHIỆP

THÁI NGUN - 2011
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM
--------------------------

DƯƠNG VIỆT HÀ

NGHIÊN CỨU MỘT SỐ BIỆN PHÁP
KỸ THUẬT CANH TÁC ĐỐI VỚI NHỮNG GIỐNG LÚA
CẠN CÓ TRIỂN VỌNG TẠI THÁI NGUYÊN
Chuyên ngành: TRỒNG TRỌT
Mã số: 60.62.01

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NÔNG NGHIỆP

HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS NGUYỄN HỮU HỒNG

THÁI NGUYÊN - 2011
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




MỞ ĐẦU
1. Đặt vấn đề
Hiện nay cùng với sự phát triển mọi mặt của xã hội và sự gia tăng khơng
ngừng của dân số thế giới thì nhu cầu về lương thực càng trở thành vấn đề cấp thiết
và nóng bỏng. Cây lúa là một trong ba cây lương thực hàng đầu thế giới, là nguồn
lương thực chính của hơn một nửa dân số tồn cầu. Lúa gạo khơng những giúp phần
giải quyết vấn đề an ninh lương thực cho tồn xã hội mà cịn là mặt hàng xuất khẩu
quan trọng làm tăng thu nhập quốc dân và là nguyên liệu không thể thiếu cho một
số ngành công nghiệp như: chế biến lương thực, thực phẩm, sản xuất tinh bột, rượu,
bia, bánh kẹo…
Việt Nam tự hào với nền văn minh lúa nước lâu đời. Cây lúa không chỉ cung
cấp lương thực cho toàn dân Việt Nam và cho nhu cầu xuất khẩu mà nó cịn đi sâu
cả vào đời sống tinh thần của người dân Việt Nam, thể hiện qua các câu chuyện cổ
tích, ca dao, dân ca…
Đặc biệt trong những năm gần đây, ngành nơng nghiệp Việt Nam nói chung
và sản xuất lúa nói riêng đã có những tiến bộ vượt bậc. Nếu như từ đầu những năm
80 trở về trước nước ta là một nước có nền nơng nghiệp lạc hậu, phải nhập khẩu
lương thực, thì từ năm 1989 trở lại đây, nước ta không những đã đảm bảo vững chắc
mục tiêu an ninh lương thực Quốc gia (năm 2003) mà còn dư thừa lương thực để

xuất khẩu. Hiện nay, Việt Nam đã vươn lên vị trí thứ 2 thế giới về xuất khẩu gạo
[45]. Sở dĩ có được thành tựu nổi bật như vậy là do được sự quan tâm lãnh đạo của
Đảng và Nhà nước cùng với sự đóng góp của tồn thể bà con nơng dân, các nhà
khoa học, các tổ chức quản lý và các doanh nhân Việt Nam.
Thực tế sản xuất cho thấy năng suất và chất lượng của một giống lúa phụ
thuộc vào nhiều yếu tố như: giống, kỹ thuật trồng trọt, thời tiết….Trong đó kỹ thuật
trồng trọt như mật độ và phân bón có vai trị rất quan trọng. Mật độ cùng với tỷ lệ
đẻ nhánh quyết định yếu tố cấu thành năng suất cơ bản nhất, đó là số bơng trên m2
[36]. Bên cạnh đó cây lúa có khả năng sinh trưởng mạnh và cho năng suất cao nên
nhu cầu dinh dưỡng của cây lúa đòi hỏi lớn. Việc sử dụng hợp l‎ý phân bón có thể là

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

1




tăng năng suất lúa lên 50-70%. Vì vậy tìm hiểu về nhu cầu dinh dưỡng là cơ sở để
tiến hành các biện pháp kỹ thuật khác hiệu quả hơn.
Ở Việt Nam các nghiên cứu về ảnh hưởng của kỹ thuật trồng trọt đến năng
suất và chất lượng lúa gạo vẫn chưa đáp ứng được nhu cầu thực tế. Bên cạnh những
vùng trồng lúa được áp dụng đầy đủ các biện pháp kỹ thuật trồng trọt như đồng
bằng sông Hồng, đồng bằng sơng Cửu Long thì cịn rất nhiều vùng sâu, vùng xa còn
chưa biết đến kỹ thuật thâm canh là gì.
Nhất là trong những năm gần đây tình trạng biến đổi khí hậu sẽ làm cho nhiều
vùng đất trở nên thiếu nước ngọt trầm trọng, việc sản xuất lúa nước như hiện nay sẽ
gặp rất nhiều khó khăn. Nước là yêu cầu số một của cây lúa nước, ở các vùng trồng
lúa có tưới, nhiều tính tốn cho biết phải mất 5000lít nước mới sản xuất ra được 1kg
thóc, như vậy 1 vụ lúa cho 50-60 tạ/ha thì cần phải có bao nhiêu lít nước. Hiện nay

trên 45% diện tích trồng lúa chỉ dựa vào nước trời nên năng suất và sản lượng
khơng ổn định, thậm chí là bấp bênh, ảnh hưởng đến an toàn lương thực ở nhiều
nước. Gần đây lại có những nhận xét về hiện tượng giảm năng suất của những giống
lúa mới ngay cả trên đất có nước tưới [14]. Vấn đề đặt ra là ngồi việc nghiên cứu
các giống lúa mới có khả năng chịu hạn thì việc nghiên cứu các biện pháp kỹ thuật
thâm canh cây lúa cho hiệu quả kinh tế cao, bền vững trên những vùng đất bị hạn
chế về nước tưới ngày càng cấp thiết hơn bao giờ hết.
Tuy nhiên hiện nay việc nghiên cứu các giống lúa chịu hạn còn là rất mới đối
với nước ta. Các nghiên cứu về nó cịn hạn chế cả về chọn tạo giống và các biện
pháp kỹ thuật thâm canh. Nhưng trước những nguy cơ về biến đổi khí hậu, sự khan
hiếm về nguồn nước đang thôi thúc các nhà khoa học chọn tạo ra các giống lúa chịu
mới đáp ứng tình hình hiện nay và tương lai.
Xuất phát từ nhu cầu thực tế như trên, chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài:
"Nghiên cứu một số biện pháp kỹ thuật canh tác đối với những giống lúa cạn có
triển vọng tại Thái Nguyên".
2. Mục tiêu nghiên cứu
Nghiên cứu ảnh hưởng của một số mật độ gieo và tổ hợp phân bón khác nhau

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

2




đến sự sinh trưởng, phát triển, khả năng chống chịu và năng suất của các giống lúa
cạn có triển vọng.
Xác định công thức mật độ gieo và tổ hợp phân bón đạt năng suất cao và ổn định.
Xác định giống lúa cho năng suất cao và có triển vọng tại Thái Nguyên.
3. Ý nghĩa của đề tài

* Ý nghĩa khoa học:
Nghiên cứu các mật độ gieo và tổ hợp phân bón khác nhau ảnh hưởng đến 5
giống lúa triển vọng, đánh giá được các đặc tính nơng học, khả năng chống chịu, từ
đó làm cơ sở để xây dựng quy trình kỹ thuật canh tác phù hợp, cho năng suất cao.
Góp phần làm rõ mối quan hệ giữa những đặc tính của từng giống lúa với các
mật độ gieo và tổ hợp phân bón.
* Ý nghĩa thực tiễn:
Trên cơ sở kết quả của đề tài đưa ra được khuyến cáo quy trình kỹ thuật canh
tác của các giống lúa.
Khuyến cáo các giống lúa cùng các biện pháp kỹ thuật thích hợp với điều
kiện tự nhiên của tỉnh Thái Nguyên.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

3




Chƣơng 1
TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Cơ sở khoa học và thực tiễn của đề tài
Trong toàn bộ đời sống của cây lúa có thể chia ra làm ba thời kỳ sinh trưởng,
phát triển cơ bản là: sinh trưởng dinh dưỡng, sinh trưởng sinh thực, thời kỳ hình
thành hạt và chín. Khi dinh dưỡng ở trạng thái cân đối thì cây sinh trưởng khoẻ
mạnh, tạo tiền đề cho năng suất cao, hoặc ngược lại nếu thiếu hoặc mất cân đối dinh
dưỡng thì cây sinh trưởng khơng tốt và chắc chắn cho năng suất thấp. Vì vậy, trong
sản xuất lúa gạo muốn đạt được năng suất cao trên cùng một diện tích thì ngồi việc
chọn giống ta khơng thể xem nhẹ các biện pháp kỹ thuật trồng trọt. Vì nguồn dinh
dưỡng cung cấp cho cây phụ thuộc rất nhiều vào việc chúng ta tiến hành các biện

pháp kỹ thuật trồng trọt như thế nào. Trong đó việc xác định cơng thức mật độ và tổ
hợp phân bón Đạm - Lân - Kali phù hợp để cây có thể tận dụng được nguồn dinh
dưỡng trong đất và hấp thu tối đa được lượng dinh dưỡng chúng ta cung cấp là hết
sức quan trọng. Thật vậy, năng suất cuối cùng của cây lúa được quyết định bởi
quang hợp trong quần thể ruộng lúa. Do điều kiện ánh sáng, nhiệt độ, ẩm độ, nồng
độ CO2 trong ruộng lúa khác hẳn bên ngoài, nên quang hợp của các lá lúa trong
quần thể khác hẳn quang hợp của lá lúa trong điều kiện cá thể. Nếu xét riêng từng
cây lúa thì năng suất có thể khơng cao lắm, nhưng vì số lượng cá thể lớn nên năng
suất của tồn ruộng cao. Vì vậy mục đích của nhà nông học là tạo ra quần thể ruộng
lúa phát triển tốt chứ không phải cá thể phát triển tốt. Dẫn đến kết luận: Trong
ruộng lúa với điều kiện ánh sáng nhất định, mật độ cấy vừa phải, chế độ dinh dưỡng
cân đối thì tất cả các cá thể đều có thể phát huy năng lực quang hợp ở mức tối đa.
Việc nghiên cứu ảnh hưởng của mật độ tới năng suất lúa đến nay đã có nhiều tác giả
đề cập đến trong nhiều lĩnh vực khác nhau. Kết quả nghiên cứu của nhiều nhà khoa
học trên các giống lúa cao sản đều khẳng định: khi các khâu kỹ thuật khác được duy
trì thì chọn một mật độ vừa phải là phương án tối ưu để đạt được số lượng hạt thóc
nhiều nhất trên một đơn vị diện tích gieo cấy [19].
Tuy nhiên, mỗi giống lúa trong mỗi điều kiện sinh thái khác nhau thì mức độ

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

4




phản ứng với các mật độ gieo và liều lượng dinh dưỡng khác nhau cũng rất khác
nhau. Do đó tìm ra một quy trình kỹ thuật gieo cấy có mật độ và lượng phân bón
thích hợp cho một giống lúa là việc làm cần thiết và địi hỏi phải có thời gian. Đến
nay, việc tiến hành thử nghiệm để tìm ra các mật độ tổ hợp phân bón phù hợp nhất

cho một giống cây trồng trên một khu vực đã và đang diễn ra rất cẩn thận và khẩn
trương. Công việc đó nhằm tạo điều kiện thuận lợi nhất cho cây trồng có thể phát
huy hết tiềm năng về năng suất và chất lượng, mang lại hiệu quả kinh tế cao nhất.
Ở nước ta lúa cạn đã tồn tại từ lâu đời, cung cấp một lượng lớn lương thực
cho nhân dân vùng cao. Đây là nguồn gen quí trong lai tạo và chọn giống lúa do lúa
cạn có những đặc tính nơng học đặc biệt, khác với những cây trồng khác giúp lúa
cạn được phân bố rộng hơn. Qua nhiều nghiên cứu về lúa cạn cho thấy lúa cạn được
hình thành từ lúa tiên, phát triển theo hướng chín sớm, có khả năng chống chịu tốt
với hạn, nhất là hạn cuối vụ mùa, chống chịu sâu bệnh và chịu đất nghèo dinh
dưỡng, thích nghi cao với điều kiện sinh thái khó khăn [22]. Nhưng thực tế các cơng
trình nghiên cứu về giống và các biện pháp kỹ thuật canh tác thích hợp cho các
giống lúa cạn này cịn rất hạn chế. Chủ yếu người dân vùng cao canh tác các giống
lúa này theo lối truyền thống và tự phát.
Như vậy, việc nghiên cứu các biện pháp kỹ thuật trồng trọt, nhất là về mật độ
gieo cấy trong một nền dinh dưỡng cân đối phù hợp cho một giống lúa cạn trong một
khu vực nhất định nhằm đánh giá khách quan, chính xác tiềm năng của giống và
nhanh chóng đưa giống ra sản xuất đại trà, phù hợp với hệ thống thâm canh là công
việc cấp thiết và sẽ mang hiệu quả.
1.2. Một số khái niệm về lúa cạn
Trên thế giới có nhiều cách định nghĩa về lúa cạn. Theo định nghĩa tại Hội
thảo nghiên cứu lúa cạn ở Bonake, Bờ Biển Ngà (1982) thì “lúa cạn được trồng trên
đất thốt nước, khơng có sự tích trữ nước trên bề mặt, không được cung cấp nước
và không đắp bờ, chỉ được tưới nhờ mưa tự nhiên” [57].
Theo Huke R.E (1982) định nghĩa: “lúa cạn được trồng trong những thửa
ruộng được chuẩn bị đất và gieo hạt dưới điều kiện khô, cây lúa sống phụ thuộc
hồn tồn vào nước trời” [61].

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

5

Theo Garrity D.P lúa cạn được coi là lúa trồng trong mùa mưa trên đất cao,
đất thoát nước tự nhiên, trên những chân ruộng được đắp bờ hoặc khơng có bờ và
khơng có lượng nước dự trữ thường xun trên bề mặt. Lúa cạn được hình thành từ
lúa nước, nhờ q trình thích ứng với những vùng trồng lúa thường gặp hạn mà xuất
hiện các biến dị chịu hạn ngày càng cao. Vì vậy giống lúa cạn có khả năng sinh
trưởng bình thường khi ở ruộng nước [58].
Theo Nguyễn Đức Thạnh lúa cạn (upland rice) là lúa trồng trong mùa mưa
trên chân đồi bãi khơng giữ nước, được hình thành theo hướng thời gian sinh trưởng
rút ngắn, gieo sớm và chịu được hạn [36].
Nguyễn Gia Quốc (1994) chia lúa cạn thành 2 dạng:
- Lúa cạn thực sự hay còn gọi là lúa nương (rẫy), là loại trồng trên các triền
dốc của đồi núi, khơng có bờ ngăn nước, ln khơng có nước ở chân, cây lúa sống
nhờ nước trời.
- Lúa cạn khơng hồn tồn hay lúa nước trời là loại lúa trồng ở triền thấp
khơng có hệ thống tưới tiêu chủ động, cây sống hoàn toàn bằng lượng nước mưa tại
chỗ, có thể có nước dự trữ trên bề mặt ruộng và cung cấp nước cho cây lúa vào một
thời điểm nào đó [28].
Theo Arraudeau M.A, Xuan V.T (1995) thì ở Việt Nam từ “upland
rice” có nghĩa là lúa rẫy ở Miền Nam, lúa cạn ở Trung Bộ và lúa nương ở Miền
Bắc [48].
Theo Nguyễn Thị Lẫm và cs lúa cạn ngày nay bao gồm hai nhóm:
- Giống lúa cạn cổ truyền
- Nhóm giống lúa cạn mới lai tạo mang những đặc điểm quí của lúa nước và
lúa cạn [20].
1.3. Nguồn gốc lúa cạn
Cây lúa nói chung và lúa cạn nói riêng là một trong những cây trồng cổ xưa

nhất của lồi người. Có nhiều ý kiến khác nhau về sự xuất hiện của lúa trồng. Nhiều
ý kiến thống nhất cho rằng lúa trồng xuất hiện ở châu Á cách đây 8.000 năm [65].
Tổ tiên trực tiếp của lúa trồng châu Á (Oryza sativa L.) vẫn cịn chưa có những kết

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

6




luận chắc chắn. Một số tác giả như Sampath và Rao (1951) [71], Oka (1974) [68]
cho rằng O.sativa được tiến hóa từ lúa dại lâu năm O.rufipogon, cịn các tác giả
khác như Chang (1976) [50] lại cho rằng O.sativa được tiến hóa từ lúa dại hàng
năm O.nivara. Các nhà khoa học Nhật Bản như Oka (1988) [69], Morshima và cộng
sự (1992) [66] cho rằng kiểu trung gian giữa O.rufipogon và O.nivara giống với tổ
tiên lúa trồng O.sativa hơn chính các loài lúa dại nhiều năm hoặc hàng năm.
Lúa trồng châu Á O.sativa có nguồn gốc xuất xứ từ Trung Quốc (Decadolle
A., 1985; Roscheviez, Ru., 1931) và Ấn Độ (Sampath và Rao, 1951) [71]. Theo
cơng bố của Chang (1976) [50] thì O.sativa xuất hiện đầu tiên trên một vùng rộng
lớn từ lưu vực sông Ganges dưới chân núi Himalaya qua Myanmar, Bắc Thái Lan,
Lào đến Việt Nam và Nam Trung Quốc. Ông còn cho rằng lúa Indica phát sinh từ
vùng Nepal, Myanmar, Vân Nam (Trung Quốc) đến khu vực sơng Hồng Hà và từ
Việt Nam phát tán dần lên tận lưu vực sơng Dương Tử, từ đó phát sinh những biến
dị thích ứng và hình thành các chủng chịu lạnh Japonica (hoặc O.Sinica).
Từ Trung Quốc Japonica được hình thành rồi lan qua Triều Tiên sang Nhật
Bản. Lúa Indica phát tán xuống phía Nam tới Malaysia và lên phía Bắc tới miền
Trung Trung Quốc. Loại hình hạt dài, rộng và dày thuộc kiểu Javanica (Bulu hoặc
Gundil) được hình thành ở Indonesia là sản phẩm của quá trình chọn lọc tự nhiên từ
Indica. Kiểu Javanica từ đây chuyển qua Philippines, Đài Loan đến Ryukyus của

Nhật Bản.
Nguyễn Thị Lẫm [20] và nhiều tác giả khác đều cho rằng nguồn gốc lúa cạn
là từ lúa nước. Trong q trình phát triển do có sự thay đổi về điều kiện đất đai và
yêu cầu về lương thực của con người, cây lúa đã phát triển lên những vùng cao hơn.
Sống trong điều kiện đó cây lúa có một số biến đổi thích nghi với hồn cảnh khơ
hạn. Dần dần qua nhiều thế hệ đã hình thành nên nhóm lúa cạn. Lúa cạn phân bố rất
rộng, có khả năng chịu rét cao và được trồng ở miền núi có độ cao 2.700 m so với
mặt biển. Giữa lúa nước và lúa cạn tuy có khác nhau về yêu cầu nước, khả năng
chịu hạn khi thiếu nước, đặc biệt ở thời kỳ sinh trưởng từ làm đòng đến chín, khác
nhau về một số đặc điểm sinh thái, hình thái phù hợp với điều kiện sống khác nhau,

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

7




nhưng giữa chúng vẫn cịn vết tích chung về cấu tạo giải phẫu. Những điều đó chứng
tỏ chúng có mối quan hệ với nhau. Do đặc điểm của hai nhóm lúa này khác nhau nên
yêu cầu kỹ thuật canh tác cũng khác nhau. Lúa cạn là lúa trồng trong mùa mưa, trên
đất cao, đất thoát nước tự nhiên, trên những chân ruộng khơng đắp bờ hay khơng có
bờ và khơng có nước dự trữ trên bề mặt. Lúa cạn được hình thành và phát triển để
thích nghi với những vùng trồng lúa thường gặp hạn. Như vậy những giống lúa cạn
có khả năng trồng ở đất cạn vẫn sinh trưởng bình thường trên ruộng có nước.
1.4. Những kết quả nghiên cứu về mật độ và số dảnh cấy
Năng suất ruộng lúa do số bông /đơn vị diện tí ch , số hạt/bơng và khối lượng
của hạt quyết định. Trong đó mật độ cấy có liên quan đến q trình hình thành bông
lúa, là một trong các yếu tố quyết định đến số bơng/đơn vị diện tích, do đó là yếu tố
rất quan trọng quyết định đến năng suất.

Năng suất lý‎thuyết (tạ/ha) = (Bông/m2  Số hạt chắc/bông  P1000 hạt) /10.000.
Một quần thể ruộng lúa có nhiều bông trước hết mỗi cá thể phải đẻ nhiều
nhánh, tỷ lệ nhánh thành bông cao . Muốn có nhiều hạt chắc trước hết bơng lúa phải
có nhiều hoa , q trình thụ phấn , thụ tinh bì nh thường , tỷ lệ hạt mẩy cao. Khối
lượng hạt là chỉ tiêu ổn định do yếu tố di truyền của từng giống quyết định.
Số bông của ruộng lúa là yếu tố quan trọng nhất quyết định năng suất , đồng
thời cũng là yếu tố tương đối dễ điều chỉnh hơn so với hai yếu tố còn lại. Số hạt trên
bông và khối lượng 1000 hạt được kiểm soát chặt chẽ hơn bởi yếu tố di truyền , dù
cho đầu tư kỹ thuật cao cũng không thể biến một bông nhỏ , hạt nhẹ thành giống to ,
hạt nặng được. Muốn thay đổi tí nh trạng này cần phải thay đổi giống.
Tác động kỹ thuật làm tăng số bông đến mức tối đa

là vô cùng quan trọng

trong thâm canh lúa. Tuy nhiên, nếu cấy quá dầy hoặc quá nhiều dảnh trên khóm thì
bông lúa sẽ nhỏ đi đáng kể , hạt có thể nhỏ hơn và cuối cùng năng suất sẽ giảm . Vì
vậy, muốn đạt được năng suất cao thì người sản xuất phải biết điều khiển cho quần
thể ruộng lúa có số bông tối ưu mà vẫn không làm cho bông nhỏ đi , số hạt chắc và
độ chắc hạt trên bông không thay đổi . Số bông tối ưu của một giống lúa là số bông
thu được nhiều nhất mà ruộng lúa có thể đạt được nhưng chưa làm giảm khối lượng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

8




hạt vốn có của giống đó . Như vậy, các giống lúa khác nhau có khả năng cho số bơng
tối ưu trên đơn vị diện tí ch khác nhau, việc xác định số bông cần đạt trên một đơn vị

diện tí ch quyết định mật độ gieo cấy, khoảng cách cấy và số dảnh cơ bản khi cấy.
Căn cứ vào tiềm năng cho năng suất của giống, tiềm năng đất đai, khả năng
thâm canh của người sản suất và gieo trồng mà định ra số bông cần đạt một cách
hợp lý. Những yếu tố quyết định số bông bao gồm mật độ gieo cấy và số dảnh
cấy/khóm.
1.4.1. Những kết quả nghiên cứu về mật độ gieo cấy
Mật độ cấy là một biện pháp kỹ thuật quan trọng , nó phụ thuộc vào điều kiện
tự nhiên , dinh dưỡng , đặc điểm của giống… Khi nghiên cứu vấn đề này Sasato
(1966) đã kết luận : Trong điều kiện dễ canh tác, lúa mọc tốt thì nên cấy mật độ
thưa, ngược lại phải cấy dầy . Giống lúa cho nhiều bông thì cấy dày không có lợi
bằng giống to bông . Vùng lạnh nên cấy dày hơn so với vùng nóng ẩm , mạ dảnh to
nên cấy thưa hơn mạ dảnh nhỏ, lúa gieo muộn nên cấy dày hơn so với lúa gieo sớm.
Mật độ cấy là số khóm cấy /m2. Lúa cấy được tí nh bằng khóm, lúa gieo thẳng
được tí nh bằng số hạt mọc . Về nguyên tắc thì mật độ gieo hoặc cấy càng cao thì số
bông càng nhiều. Trong một giới hạn nhất định, việc tăng số bông không làm giảm
số hạt trên bông, nhưng nếu vượt qua giới hạn đó thì số hạt trên bông bắt đầu giảm
đi do lượng dinh dưỡng phải chia sẻ cho nhiều bông . Theo tí nh toán thống kê cho
thấy tốc độ giảm số hạt trên bông mạnh hơn tốc độ tăng của mật độ gieo cấy, vì vậy
cấy dày đối với lúa thâm canh và lúa lai gây giảm năng suất nhiều hơn so với lúa
thường. Tuy nhiên, nếu cấy quá thưa đối với giống có thời gian sinh trưởng ngắn thì
khó đạt số bơng tối ưu cần thiết theo dự định [19].
Các tác giả sin h thái học đã nghiên cứu mối quan hệ giữa năng suất và quần
thể ruộng cây trồng và đều thống nhất rằng : các giống khác nhau phản ứng với mật
độ khác nhau, việc tăng mật độ ở một giới hạn nhất định thì năng suất cũng tăng lên
còn nếu tăng quá giới hạn thì năng suất giảm xuống. Holiday (1960) cho rằng: quan
hệ giữa mật độ và năng suất cây lấy hạt là quan hệ theo đồ thị, tức là mật độ lúc đầu
tăng thì năng suất tăng nhưng nếu tiếp tục tăng mật độ quá thì năng suất lại giảm .

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

9




Về khả năng đẻ nhánh

của lúa S. Yos hi da (1985) đã khẳn g định:

trong ruộng lúa cấy , khoảng cách thí ch hợp cho lúa đẻ nhánh khoẻ và sớm thay đổi
từ 20  20cm đến 30  30cm. Theo ông việc đẻ nhánh chỉ xảy ra đến mật độ

300

cây/m2, nếu tăng số dảnh cấy lên nữa thì chỉ có nh ững dảnh chí nh cho bông . Năng
suất hạt tăng lên khi mật độ cấy tăng lên 182 - 242 dảnh/m2. Số bông trên đơn vị
diện tí ch cũng tăng theo mật độ nhưng lại giảm số hạt trên bông . Mật độ cấy thực tế
là vấn đề tương quan giữa số dảnh cấy và sự đẻ nhánh . Thường gieo cấy thưa thì lúa
đẻ nhánh nhiều còn gieo cấy dày thì lúa đẻ nhánh í t [33].
Cũng qua thực tế thí nghiệm nhiều năm đối với nhiều giố ng lúa khác nhau ,
Yoshida cho rằng: trong phạm vi khoảng cách 50  50cm đến 10  10cm khả năng
đẻ nhánh có ảnh hưởng đến năng suất. Ông đã thấy rằng năng suất hạt của giống IR 154-451 (một giống đẻ nhánh í t ) tăng lên so với việc giảm khoảng cách xuống 10 
10cm. Còn IR8 (giống đẻ nhánh khoẻ ) năng suất đạt cực đại ở khoảng cách cấy là
20  20cm ) [33].
Các tác giả Yuan Qianhua , Lu Xinggui , Cao Bing và cộng sự (2002) đã sử
dụng tổ hợp lai 2 dòng PA 64S/9311 để nghiên cứu ảnh hưởng của mật độ cấy đến
các yếu tố cấu thành năng suất và năng xuất của tổ hợp lai . Các tác giả sử dụng hai
công thức cấy thưa và công thức cấy truyền thống ở Trung Quốc. Kết quả nghiên
cứu cho thấy: Số nhánh đẻ ở công thức cấy thưa giảm đáng kể so với công thức cấy
dầy vào thời điểm trước 10/5, nhưng đến sau 25/5 thì sự sai khác chỉ cịn rất nhỏ.

Nghiên cứu về hệ thống kỹ thuật làm tăng năng suất lúa lai ở Tứ Xuyên,
Trung Quốc: Trong các mật độ 40cm x 40cm; 40cm x 45cm; 45cm x 45cm; 50cm x
50cm; 55cm x 55cm, thì kết quả các mật độ 40cm x 45cm; 45cm x 45cm; 45cm x
50cm cho năng suất cao, đều trên 13 tấn/ha [52].
Mật độ cấy là một biện pháp kỹ thuật quan trọng, nó phụ thuộc vào đặc điểm
của giống, điều kiện đất đai, nước tưới, dinh dưỡng, trình độ thâm canh của người
dân…Khi nghiên cứu về vấn đề này Sasato (1966) đã kết luận: trong điều kiện dễ
canh tác, lúa mọc tốt thì nên cấy mật độ thưa, ngược lại phải cấy dầy. Giống lúa cho
nhiều bơng thì cấy dầy khơng có lợi bằng giống to bông, vùng lạnh nên cấy dầy hơn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

10




vùng nóng ẩm, mạ dảnh to nên cấy thưa hơn mạ dảnh nhỏ, lúa gieo muộn nên cấy
dầy hơn lúa gieo sớm [20].
Ở Nhật Bản, mạ tốt là mạ non, cấy xuống cây mạ bén rễ rất nhanh, Mật độ
cấy tiêu chuẩn ở Hokkaido là 35 x 15cm, mỗi khóm 3 dảnh. Theo kết quả nghiên
cứu của trạm thí nghiệm nông nghiệp ở Hokkaido cho thấy trong một phạm vi mật
độ nhất định thì năng suất hầu như khơng thay đổi. Mật độ cấy thích hợp nhất thay
đổi tùy theo lượng phân bón và đặc tính giống. Ở vùng nhiệt đới như Ấn Độ, cấy
lúa chín sớm với mật độ 15 x 15cm, mỗi khóm lúa 2 dảnh, với lúa chín muộn
khoảng cách 20 x 20cm hoặc 15 x 23cm, mỗi khóm 2 dảnh. Cịn những nơi đất tốt
có thể cấy 30 x15cm [34].
Ở Nhật Bản khoảng cách cấy ngày càng được mở rộng dần. Tương lai sau
này áp dụng những giống tốt, bón nhiều phân thì có thể cấy khoảng cách 25 x 25cm
hoặc 30 x 30cm [34].

Quần thể ruộng bao gồm tất cả các khóm lúa đã được gieo cấy ở ruộng đó từ
khi gieo cấy đến khi thu hoạch. Mỗi khóm lúa trong q trình phát triển đã ảnh
hưởng đến các khóm khác và trước hết đến các khóm ở gần nó. Ngược lại nó cũng
chịu ảnh hưởng của sự phát triển của các khóm lúa khác. Nói cách khác cá thể và
quần thể có mối ảnh hưởng qua lại chặt chẽ, chi phối sự sinh trưởng và phát triển
của cả ruộng lúa trong suốt quá trình cây lúa sinh trưởng ở ngồi ruộng cho đến lúc
chín. Mục đích chính của việc trồng lúa khơng phải là có một số khóm lúa tốt mà là
để đạt năng suất lúa cao, nghĩa là năng suất của cả ruộng lúa cao [13].
Lâm Thế Thành (1963) đã tiến hành một số thí nghiệm và đi đến kết luận
rằng ở điều kiện bón phân nhiều thì việc xác định mật độ cấy phải dựa vào khả năng
đẻ nhánh, trái lại ở điều kiện bón phân í t thì phải dựa vào số thân chí nh.
Theo Nguyễn Thị Trâm [39] thì mật độ cấy càng cao thì số bơng càng nhiều .
Tuy nhiên cấy quá thưa đối với giống ngắn ngày thì khó đạt được số bông

/đơn vị

diện tí ch theo dự định , các giống lai có thời gian sinh trưởng trung bì nh có thể cấy
thưa ví dụ Bắc Ưu 64 có thể cấy 35 khóm/m2. Các giống có thời gian sinh t rưởng
ngắn như Bồi Tạp Sơn Thanh, Bồi Tạp 77 cần cấy dày 40-45 khóm/m2.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

11




Phương pháp cấy truyền thống là cấy lúa hàng đều, thường được cấy theo
kiểu hàng sông và hàng con. Với nhóm lúa thuần, gieo mạ truyền thống: giống ngắn
ngày cần cấy 4 - 5 dảnh/khóm, 45 - 50 khóm/m2 với khoảng cách là 20cm x 10cm

hoặc 20cm x 12cm; giống trung ngày cấy 4 - 5 dảnh/khóm, 40 - 45 khóm/m2 và
khoảng cách là 25cm x 10 - 13cm; giống dài ngày cấy từ 35 - 40 khóm/m2 và
khoảng cách là 25cm x 10 - 12cm hoặc 20cm x 13 - 14cm. Nhóm lúa thuần gieo mạ
thâm canh hoặc gieo mạ cải tiến cấy mạ non mật độ là 30 - 35 khóm/m2.
Phương pháp cấy cải tiến áp dụng đối với lúa lai, nên đảm bảo mật độ cần
thiết 29 - 40 khóm/m2, ở nhiều địa phương đã bố trí phương pháp cấy theo kiểu
„„hàng rộng - hàng hẹp‟‟ và có thể giãn khoảng cách giữa hai hàng kép 35 - 40cm
mà vẫn đảm bảo mật độ cần thiết.
Vũ Văn Liết, Lê Thị Thanh (2006) khi nghiên cứu về ảnh hưởng của mật độ
và phân bón đến năng suất và chất lượng hạt giống lúa Khang Dân nguyên chủng
với 4 mật độ là 50 khóm/m2 (M1), 60 khóm/m2 (M2), 70 khóm/m2 (M3), 80
khóm/m2 (M4) và các cơng thức phân bón. Kết quả cho như sau: công thức cấy ở
mật độ M2 (60 khóm/m2) và bón cân đối đạm, lân, kali cho năng suất và chất lượng
hạt giống cao nhất, công thức khơng bón đạm và kali ảnh hưởng mạnh đến năng
suất và chất lượng hạt giống hơn là khơng bón lân. Mặc dù cấy 1 dảnh/khóm nhưng
ở mật độ 70 và 90 khóm/m2 cho năng suất và chất lượng hạt giống siêu nguyên
chủng thấp hơn so với mật độ thưa hơn là 50 và 60 khóm/m2. Như vậy, cơng thức
60 khóm/m2 là thích hợp nhất trong sản suất hạt giống lúa siêu nguyên chủng, cho
năng suất cao và chất lượng hạt giống lúa tốt nhất [25].
Nguyễn Thạch Cương [8] đã làm thí nghiệm với tổ hợp Bồi Tạp Sơn Thanh
trên đất phù sa sông Hồng và đi đến kết luận:
+ Trong vụ Xuân: với mật độ cấy 55 khóm/m2 trên đất phù sa sông Hồng cho
năng suất cao nhất là 82,2 tạ/ha, trên đất phù sa ven biển cho năng suất 83,5 tạ/ha, ở
vùng đất bạc màu rìa đồng bằng mật độ 55 - 60khóm/m2 cho năng suất 77,9 tạ/ha.
+ Trong vụ Mùa: mật độ 50 khóm/m2, trên đất phù sa sông Hồng cho năng
suất cao nhất là 74,5 tạ/ha, trên đất phù sa ven bi ển cho năng suất đạt 74 tạ/ha, mật

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

12

độ 55 khóm/m2 trên đất bạc màu cho năng suất 71,4 tạ/ha.
Nguyễn Văn Luật [26] nhận xét phương pháp canh tác cổ truyền trước đây so
với ngày nay: trước năm 1967, người dân trồng lúa thường cấy thưa với mật độ 40 
40 cm hoặc 70  70 cm ở một vài ruộng sâu , cịn ngày nay có xu hướng cấy dày 20
 20cm; 20  25cm; 15  20cm; 10  15cm.
Khi nghiên cứu ảnh hưởng mật độ cấy lúa mẹ BoA tới năng suất hạt lai F

1

của tổ hợp Bắc Ưu 64 tại Đồng Văn - Hà Nam, Đào Trọng Văn (2001) đã kết luận:
Mật độ 60 khóm/m2 cho năng suất hạt lai cao nhất , năng suất thấp nhất khi cấy với
mật độ 80 khóm/m2 [51].
Theo kết quả nghiên cứu của Ma Thị Ảnh [1] tại Chiêm Hóa - Tuyên Quang
thì giống lúa Tạp Giao 1 cho năng suất và hiệu quả kinh tế cao nhất khi cấy với
phương thức cải tiến hàng rộng hàng hẹp (30 + 15)cm  12cm ứng với 33 khóm/m2,
4 dảnh/khóm (132 dảnh/m2).
Theo Trần Thúc Sơn thì mở rộng khoảng cách cấy

(20 x 30 cm) là con

đường tốt nhất để giảm lượng gieo cần thiết cho 1 ha (25kg) mà không làm giảm
năng suất [31].
Trại giống An Khánh - Đại Từ - Thái Nguyên là nơi đã sản xuất được hạt
giống lúa siêu nguyên chủng để đưa vào sản xuất như: K3, C70, C71,…Đây cũng là
nơi tiến hành khảo nghiệm các giống lúa trước khi đưa ra sản xuất đại trà. Năm
1998, trại đã khảo nghiệm hai giống Khang Dân 18 và Kim Cương 90. Trong đó

Khang Dân 18 cho đến nay vẫn là một giống lúa được gieo trồng phổ biến với quy
trình kỹ thuật như sau: Khang Dân là giống lúa thuần Trung Quốc có năng suất cao,
thích hợp vụ Xuân muộn, Mùa sớm; cấy với mật độ: vụ Xuân 55 - 60 khóm/m2, vụ
Mùa 50 - 55 khóm/m2; cấy nông tay, thẳng hàng. Giống Kim Cương cấy với mật độ
thích hợp là 55 - 60 khóm/m2, cấy 2 - 3 dảnh/khóm [30].
Số bơng/khóm
Theo Nguyễn Văn Hoan (2006) trên một đơn vị diện tích, nếu mật độ càng
cao (cấy dầy) thì số bơng càng nhiều song số hạt trên bơng càng ít (bơng bé). Tốc
độ giảm số hạt trên bơng mạnh hơn tốc độ tăng của mật độ vì thế cấy dầy quá sẽ

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

13




làm cho năng suất giảm nghiêm trọng. Tuy nhiên nếu cấy với mật độ quá thưa đối
với các giống lúa có thời gian sinh trưởng ngắn thì sẽ rất khó hoặc khơng thể đạt
được số bơng tối ưu [19].
Các thí nghiệm về giống Bắc Ưu 64 cho thấy: Ở mật độ 35 khóm/m2 đạt
được 320 bơng/m2 và số hạt đạt 130 hạt/bơng. Tăng mật độ lên 70 khóm/m2 thì
cũng chỉ đạt 400 bơng/m2, khi đó số hạt trung bình một bơng giảm xuống chỉ cịn 73
hạt/bơng. Như vậy tăng mật độ lên 2 lần (từ 35 khóm/m2 lên 70 khóm/m2) cũng chỉ
tăng được 1,25 lần số bơng, cịn số hạt/bơng thì giảm tới 1,78 lần (130 hạt giảm
xuống cịn 73 hạt).
Mật độ phù hợp của giống San Ưu 63 là 27 - 39 khóm/m2. Tuỳ từng
chân đất mà cần phải chọn mật độ thích hợp vì cịn phải tính đến khoảng cách giữa
các nhóm lúa, phù hợp nhất là nên bố trí khoảng cách giữa các hàng lúa là 20cm,
25cm, 30cm.

Theo kết quả đạt được những ruộng lúa thâm canh năng suất đạt được trên
300kg/sào thì khóm lúa cần có 7-10bơng (thí nghiệm trên Sán Ưu Quế 99) thì mật
độ là: với 7 bơng/khóm cần cấy 43 khóm/m2; với 8 bơng/khóm cần cấy 38 khóm/m2
với 9 bơng/khóm cần cấy 33 khóm/m2; với 10 bơng/khóm cần cấy 30 khóm/m2 [19].
Nghiên cứu ảnh hưởng của mật độ cấy và liều lượng đạm tới sinh trưởng
của lúa ngắn ngày thâm canh . Nguyễn Như Hà kết luận: tăng mật độ cấy làm cho
việc đẻ nhánh của một khóm giảm . So sánh số dảnh trên khó m của mật độ cấy thưa
45 khóm/m2 và mật độ cấy dày 85 khóm/m2 thì thấy số dảnh đẻ trong một nhóm lúa
ở cơng thức cấy thưa lớn hơn 0,9 dảnh (14,8%) ở vụ Xuân, còn ở vụ Mùa lớn tới 1,9
dảnh/khóm (25%). Về dinh dưỡng đạm của lúa tác động đến mật độ cấy tác giả kết
luận tăng bón đạm ở mật độ cấy dày có tác dụng tăng tỷ lệ dảnh hữu hiệu
dảnh hữu hiệu tăng tỷ lệ thuận với mật độ cho đến

. Tỷ lệ

65 khóm/m2 ở vụ Mùa và 75

khóm/m2 ở vụ Xuân. Tăng bón đạm ở mật độ cao 55 - 65 khóm/m2 làm tăng tỷ lệ
dảnh hữu hiệu [17].

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

14




1.4.2. Những nghiên cứu về số dảnh cấy/khóm
Trong điều kiện bình thường ở ruộng tốt, mực nước trong thích hợp, đối với
các giống lúa cao cây ở Việt Nam nên cấy dầy hợp lý và mỗi khóm nên cấy ít dảnh.

Bụi lúa cấy ít dảnh sẽ đẻ thuận lợi, sẽ có các nhánh xịe ra bốn phía, bụi lúa trịn và
sẽ khỏe hơn những bụi cấy nhiều dảnh. Mật độ khóm và mật độ dảnh trong khóm là
những biện pháp có thể sử dụng để điều tiết một cách thích đáng sự đẻ nhánh của
cây lúa, và qua sự đẻ nhánh sẽ điều tiết sự phát triển của cả quần thể ruộng lúa [13].
Theo khuyến cáo của Bộ Nông nghiệp và V iện nghiên cứu lúa Philippin thì
cơng thức cấy thí ch hợp nhất cho lúa lai là

1-2 dảnh/khóm, khoảng cách 20cm 

20cm vào mùa mưa và 20cm  15cm ở mùa khô [54].
Theo Nguyễn Văn Hoan số dảnh cần cấy ở một khóm phụ thuộc trước
hết vào số bơng cần đạt trên 1m2, và căn cứ vào mật độ đã chọn để đạt được số bông
theo quy hoạch. Nguyên tắc chung của việc xác định số dảnh cấy của một khóm lúa
là dù được cấy ở mật độ khác nhau, tuổi mạ khác nhau nhưng cuối cùng cần đạt
được số bông cần thiết và độ lớn của bông theo yêu cầu để đạt được số lượng hạt
thóc /m2 như mong muốn.
Ông cho rằng ở mật độ cấy dày trên 40 khóm/m2 thì để đạt 7 bơng hữu hiệu
trên khóm cần cấy 3 dảnh (nếu mạ non ). Với loại mạ thâm canh số nhánh cần cấy
trên khóm được định lượng theo số bông cần đạt nhân với 0,8.
Đối với nhóm lúa thường gieo mạ thâm canh hoặc gieo mạ cải tiến thì nên cấy
mạ non. Bố trí cấy với mật độ thưa hơn so với cách gieo mạ truyền thống. Mạ non
cấy 3-4 dảnh/khóm (mạ non chưa đẻ), 30-35 khóm/m2 để sau thời kỳ đẻ nhánh có số
nhánh tương đương như loại mạ thâm canh, khoảng cách 25 x 12 cm thường được
ưa chuộng.
Đối với mạ non khi cần đạt 9-10 bơng/khóm với mật độ 35-39 khóm/m2 thì chỉ
cần cấy 2 dảnh mạ/khóm, khơng nên cấy nhiều dảnh hơn vì loại mạ non đẻ khỏe, cấy
nhiều dảnh cây lúa sẽ đẻ ra nhiều nhánh quá nhỏ, yếu, tỷ lệ bơng hữu hiệu thấp.
Hoặc số bơng/khóm nhiều hơn so với dự định sẽ làm cho số hạt/bơng ít đi, bơng lúa
nhỏ, năng suất không dạt yêu cầu. Khi cần đạt 11-12 bơng/khóm ở mật độ 29-32

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

15




khóm/m2, cần cấy 3 dảnh/khóm để một dảnh mạ sinh ra 4 bông lúa to đều nhau [19].
Theo Nguyễn Thị Trâm thì sử dụng mạ non để cấy (mạ chưa đẻ nhánh ) thì
sau cấy lúa thường đẻ nhánh sớm và nhanh . Nếu cần đạt 9 bơng hữu hiệu/khóm với
mật độ 40 khóm/m2, chỉ cần lấy 3 - 4 dảnh, mỗi dảnh đẻ 2 nhánh là đủ , nếu cấy
nhiều hơn, số nhánh đẻ có thể tăng nhưng tỷ lệ hữu hiệu giảm [39].
Khi tiến hành thí nghiệm xác định ảnh hưởng của số dảnh cấy đến năng suất
lúa trong vụ Xuân và vụ Mùa 1998 tại Hà Tây trên tổ hợp Bồi Tạp Sơn Thanh với 4
công thức cấy, Nguyễn Thạch Cương đã nhận thấy ở thí nghiệm cấy 2 dảnh và 3
dảnh thì năng suất tương ứng là 78,8 và 79,9 tạ/ha; trong khi đó thí nghiệm cấy 1
dảnh và 4 dảnh thu được năng suất là 76,0 và 76,5 tạ/ha, từ đó đi đến kết luận: trong
cả vụ Xuân và vụ Mùa trên đất phù sa sông Hồng đối với lúa lai nên cấy số dảnh
vừa phải (2-3 dảnh/khóm) sẽ cho hiệu quả kinh tế cao [8].
Theo Nguyễn Hữu Tề và cộng sự thì giống lúa nhiều bông nên cấy 200-250
dảnh cơ bản/m2, giống to bông cấy 180 - 200 dảnh/m2. Số dảnh cấy /khóm là 3 - 4
dảnh ở vụ Mùa và 4-5 dảnh ở vụ Xn [35].
Cịn theo Trương Đích với các giống lúa lai nên cấy 2-3 dảnh với mật độ 5055 khóm/m2 và cấy 3-4 dảnh với mật độ 40-45 khóm /m2 [15].
Ở Việt Nam Nguyễn Thạch Cương khi tiến hành thí nghiệm với giống lúa mùa
Tám đen, với khoảng cách cấy là 40 x 40cm và cấy 1 dảnh qua quan sát thấy lúa đã
đẻ từ ngày 1/6 đến 9/8 được 232 nhánh, trong đó có 198 nhánh thành bơng (tỷ lệ
bông hữu hiệu là 85%), tổng số hạt là 18.841 hạt (trung bình mỗi bơng có 95 hạt).
Đối với giống Chiêm Thanh khi tiến hành cấy 1 dảnh, với khoảng cách cấy rộng 40
x 40cm, từ ngày 19/12 đến 25/3 đẻ được 113 nhánh (trong đó có 101 nhánh thành
bơng, tỷ lệ nhánh có ích là 89,4%) [7].

Nguyễn Thạch Cương khi làm thí nghiệm trên giống lúa Di Hương với các
khoảng cách cấy khác nhau thay đổi từ 30 x 30cm, 20 x15cm, 20 x 10cm, 15 x 5cm,
10 x 5cm, 5x 5cm. Với các số dảnh khác nhau trong mỗi khóm thay đổi từ 1 dảnh
thường, 1 dảnh đẻ (ngạnh trê), 3 dảnh, 5, 8, 10, 13, 16. Như vậy mật độ thay đổi từ
11-400 khóm/m2. Và mật độ dảnh cơ bản thay đổi từ 11-6400 dảnh/m2. Thí nghiệm

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

16




được tiến hành trong 2 vụ Mùa đã cho thấy thời gian đẻ của giống lúa di hương thay
đổi rõ với các mật độ khác nhau. Mật độ khóm càng cao thời gian đẻ càng ngắn dù
mật độ dảnh trong khóm cao hay thấp. Mật độ dảnh trong khóm càng cao đối với
cùng mật độ khóm thì thời gian đẻ cũng rút ngắn, trừ các mật độ khóm tương đối
thưa (30 x 30cm, 20 x15cm) [7].
Qua các nghiên cứu Bùi Huy Đáp cho rằng nếu ta cấy càng nhiều dảnh lúa thì
bơng lúa càng ít hạt, ví dụ như cấy 1600 dảnh/m2 thì 1 bơng chỉ có 8 hạt, cấy 1000
dảnh/m2 thì 1 bơng trung bình có 22 hạt, cấy 500 dảnh/m2 thì 1 bơng có 44 hạt, 250
dảnh/m2 thì 1 bơng có 82 hạt, 33 dảnh/m2 thì 1 bơng có 119 hạt. Giống lúa mùa Di
Hương dài ngày cho năng suất cao nhất ở mật độ 33 khóm/m2, mỗi khóm cấy 1
dảnh. Tăng lên 3 dảnh trên 1 khóm, năng suất còn khá (đứng thứ 2), nhưng đã kém
rõ so với mật độ trên và càng tăng số khóm hay số dảnh thì năng suất càng giảm,
nếu tăng số dảnh lên 7 lần so với công thức thứ nhất thì năng suất giảm 5 tạ/ha [13].
Như vậy số dảnh cấy /khóm phụ thuộc vào số bơng dự định phải đạt /m2 trên
cơ sở mật độ cấy đã xác định. Việc xác định số dảnh cấy/khóm cần đảm bảo nguyên
tắc chung là căn cứ ở mật độ nào , tuổi mạ bao nhiêu , sức sinh trưởng của giống
mạnh yếu thì vẫn phải đạt được số dảnh thành bông theo yêu cầu , độ lớn của bông

không giảm, tổng số hạt chắc/m2 đạt được số lượng dự định.
1.5. Những kết quả nghiên cứu về phân bón cho lúa
1.5.1. Tầm quan trọng của phân bón đối với cây lúa
Đối với sản xuất nơng nghiệp, phân bón đóng một vai trị quan trọng trong
việc tăng năng suất. Từ những năm 60 của thế kỷ XX, Việt Nam đã sử dụng phân
bón vơ cơ trong nông nghiệp và ngày càng tiến bộ. Đặc biệt trong những năm gần
đây, có rất nhiều giống lúa mới được đưa vào sử dụng, có khả năng chịu phân rất
tốt, là tiền đề cho việc thâm canh cao, nhằm không ngừng tăng năng suất lúa. Cây
lúa, bất kỳ là cây lúa nước hay lúa trồng trên cạn đều có khả năng sinh trưởng phát
triển mạnh và cho năng suất cao, nên nhu cầu dinh dưỡng của cây lúa đòi hỏi rất
lớn. Cùng với các yếu tố năng lượng khác, phân bón cung cấp cho cây là nguồn
nguyên liệu để tái tạo ra các chất dinh dưỡng như: tinh bột, chất đường, chất béo,

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

17




prơtêin… Ngồi ra, chúng cịn giữ vai trị duy trì sự sống của tồn bộ cây lúa, khơng
có nguồn dinh dưỡng thì cây lúa sẽ chết, khơng thể tồn tại. Các yếu tố dinh dưỡng
trong phân bón cung cấp cho cây lúa có vai trị khác nhau, với hàm lượng cung cấp
khác nhau trong quá trình sinh trưởng, phát triển của cây lúa. Vì vậy tìm hiểu về
nhu cầu dinh dưỡng là cơ sở để tiến hành các biện pháp kỹ thuật khác hiệu quả hơn.
Nhu cầu dinh dưỡng của cây lúa hay nói cách khác là các chất dinh dưỡng
cần thiết, không thể thiếu được đối với sự sinh trưởng và phát triển của cây lúa bao
gồm: đạm (N), lân (P), kali (K), vôi, sắt, kẽm, đồng, magiê, mangan, mơ-líp-đen,
bo, silic, lưu huỳnh và các-bon, ơ-xy, hyđrơ. Tất cả các chất trên đây (trừ các-bon,
ơ-xy, hyđrơ) phân bón đều có thể cung cấp được. Nhưng đạm - lân - kali là ba yếu

tố dinh dưỡng vô cùng quan trọng mà cây lúa cần với một lượng lớn trong suốt thời
gian sinh trưởng, nó giữ vai trị quyết định trong việc tăng năng suất. Các ngun tố
khống cịn lại, cây lúa cần với lượng rất ít và hầu như đã có sẵn ở trong đất, nếu
thiếu thì tuỳ theo điều kiện cụ thể mà bón bổ sung.
Tổng kết kinh nghiệm trên 60 thí nghiệm ở 40 nước có khí hậu khác n hau đã
cho thấy: nếu đạt năng suất 3 tấn thóc/ha, lúa lấy đi hết 50kg N, 26kg P2O5, 80kg
H2O, 100kg Ca, 6kg Mg, 5kg S. Và nếu ruộng lúa đạt năng suất 6 tấn/ha thì lượng
dinh dưỡng cây lúa lấy đi là 100kg N, 50kg P2O5, 160kg K2O, 19kg Ca, 12kg Mg,
10kg S (Nguồn FIAC, do FAO Rome dẫn trong Fertilizes and Their use lần thứ 5).
Lấy trung bì nh cứ tạo 1 tấn thóc cây lúa lấy đi hết 17kg N, 8kg P2O5, 27kg K2O,
3kg CaO, 2kg Mg và 1,7kg S [Mai Văn Quyền, 2002 [29].
Ở Nhật Bản: Theo tài liệu của V.Porramenku (1963) ở trạm thí nghiệm Quốc
gia (miền Nam Nhật Bản) muốn năng suất lúa đạt 78 tạ/ha cần phải bón 134 kg N +
84 kg P2O5 + 123 kg K2O.
Theo Nagai (1995): Tại vùng nham thạch núi lửa nghèo kiệt P ở Kanto và
Kyushu Nhật Bản, bón tổng hợp phân hữu cơ và phân chuồng làm tăng năng suất
lúa đáng kể. Người ta khuyến cáo bón 198 - 74 - 124 kg NPK tổng hợp và 10 tấn
phân chuồng sẽ làm tăng năng suất lúa rõ rệt [67].
Theo tác giả Nguyễn Thị Lẫm khi nghiên cứu phương pháp, liều lượng phân

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

18




bón cho lúa cạn ở đất chân đồi Trung du miền núi phía Bắc kết luận: có thể bón
phân theo tỷ lệ 2 : 2 : 1,5; lượng bón là 60N + 60P2O5 + 40 K2O; chia làm 3 thời kỳ:
bón lót tồn bộ lân + 1/2 đạm + 1/2 kali, bón thúc đẻ nhánh 1/4 đạm + 1/2 kali, bón

thúc địng nốt lượng đạm cịn lại [21].
Như vậy , muốn có năng suất lúa cao ngoài việc cần phải cung cấp thêm
nhiều chất dinh dưỡng có trong các nguồn phân bón thì phải bón đúng kĩ thuật , cân
đối, đáp ứng nhu cầu của từng giống , từng vùng, từng vụ thì năng suất lúa mới cao
và ổn định được.
1.5.2. Tình hình sử dụng phân bón cho lúa ở Việt nam
Hiện nay, Việt Nam là nước sử dụng phân bón tương đối cao so với những
năm trước đây do người dân áp dụng được rất nhiều biện pháp kỹ thuật trong thâm
canh. Theo Vũ Hữu Yêm: Việt Nam hiện đang là một trong 20 quốc gia sử dụng
phân bón cao nhất thế giới [47].
Bảng 1.1: Nhu cầu và cân đối phân bón ở Việt Nam đến năm 2020

Các loại phân bón

2005

2010

2015

2020

1.900

2.100

2.100

2.100

Sản xuất trong nước

750

1.600

1.800

2.100

Nhập khẩu

1150

500

300

0.0

Tổng số

500

500

500

500

0

0

0

0

500

500

500

500

Tổng số
Urê

KCL

Đơn vị tính: 1000 tấn
Năm

Sản xuất trong nước
Nhập khẩu

Nguồn: Phòng QL đất và phân bón, Cục Trồng trọt, Bộ NN& PTNT, 5/2007
Theo Nguyễn Văn Bộ, 2003 [4] mỗi năm nước ta sử dụng 1.202.140 tấn
đạm, 456.000 tấn lân và 402.000 tấn kali, trong đó sản xuất lúa chiếm 62%. Song do

điều kiện khí hậu còn gặp nhiều bất lợi cho nên kỹ thuật bón phân mới chỉ phát huy
được 30% hiệu quả đối với đạm và 50% hiệu quả đối với lân và kali. Nhưng hiệu
quả bón phân đối với cây trồng lại tương đối cao, do vậy mà người dân ngày càng
mạnh dạn áp dụng khoa học kỹ thuật vào sản xuất. Trong tương lai, vẫn hứa hẹn sử
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

19




dụng một lượng phân bón rất lớn trong sản xuất nông nghiệp, mặc dù nước ta chủ
yếu vẫn phải nhập khẩu phân bón.
1.5.3. Phương pháp bón phân cho lúa
Trong đất luôn tồn dư một lượng dinh dưỡng nhất định nhưng lượng dinh
dưỡng từ đất thường không đủ cho cây lúa phát triển để đạt hiệu quả, hiệu suất cao
nhất về năng suất, chất lượng khi thu hoạch. Người ta cần bổ sung dinh dưỡng cho
cây lúa bằng cách bón các loại phân bón vào đất hoặc phun lên lá các loại phân bón
khác nhau, vào các giai đoạn khác nhau để đạt được kết quả sản xuất cao nhất. Có
hai cách bón phân cho cây lúa là bón vào đất và phun lên lá.
* Loại phân bón vào đất đảm bảo nhu cầu dinh dưỡng cho cây lúa trong suốt
thời gian sinh trưởng và phát triển. Phân bón vào đất thường ở dạng thô (phân hữu
cơ: phân chuồng, phân rác, phân xanh, phân vi sinh), dạng bột, viên (phân bón vơ
cơ: phân đạm, phân lân, phân kali, vơi, phân khống hỗn hợp, phân vi lượng…).
Theo nghiên cứu, để có năng suất 5 tấn hạt/ha/vụ thì lượng các chất dinh
dưỡng chủ yếu cây lúa hút từ đất và phân bón là: 110kg N, 34kg P2O5, 156kg K2O,
23kg MgO, 20kg CaO, 5kg S, 3,2kg Fe, 2kg Mn, 200g Zn, 150g B, 250g Si và 25g
Cl. Tuy nhiên, khơng phải cứ bón bao nhiêu phân bón vào đất là cây lúa hút hết
được, trong thực tế, cây lúa chỉ hút được khoảng 2/3 - 3/4 lượng phân bón, cịn lại
bị trơi theo nước, bốc hơi và tồn dư trong đất.

* Loại phân phun lên lá: là những loại phân đa lượng dễ tan và phân vi lượng
hay một số hố chất kích thích khác…ở dạng bột hoặc nước. Phân phun lên lá có
đặc điểm là cây lúa dễ và nhanh hấp thu và là biện pháp kỹ thuật rất hữu hiệu trong
điều kiện đất đai và bộ rễ lúa hư hại, kém phát triển hoặc cần bổ sung nhanh dinh
dưỡng cho lúa. Phân bón qua lá có thể phun kết hợp cùng với thuốc bảo vệ thực vật.
Đối với cây lúa người ta thường áp dụng chủ yếu biện pháp bón phân vào đất
vì nguồn dinh dưỡng chủ yếu và cần thiết cho cây lúa thường tồn tại trong các loại
phân bón vào đất. Còn phun lên lá là biện pháp áp dụng đồng thời khi cây lúa cần
bổ sung gấp một số dinh dưỡng cần thiết.
Nếu tất cả các yếu tố sinh thái có liên quan đến sinh trưởng phát triển của cây

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

20




lúa như: ánh sáng, độ ẩm, nước, nhiệt độ… đã được đáp ứng đầy đủ mà lượng phân
bón cung cấp cho cây lúa thiếu hoặc không cân đối, không đúng với nhu cầu dinh
dưỡng của từng thời kỳ phát triển thì cây lúa cũng khơng thể có một hiệu suất cao
nhất. Và ngược lại cung cấp thừa phân bón về chủng loại cũng như liều lượng sẽ
không những không mang lại hiệu quả mà còn là điều kiện thuận lợi để sâu bệnh
phát triển và gây hại, ô nhiễm môi trường sống.
1.5.4. Các thời kỳ bón phân cho lúa
Thời kỳ bón phân ảnh hưởng lớn đến sinh trưởng và năng suất lúa. Nó phụ
thuộc vào đặc điểm giống, mùa vụ, thành phần cơ giới đất và trình độ thâm canh.
Khơng thể có một hướng dẫn chung về thời kỳ bón phân cho tất cả các giống, mùa vụ
và đất trồng. Được cung cấp dinh dưỡng sớm cây lúa tạo nhiều bơng, bón muộn sẽ
làm tăng hạt là chủ yếu, bón vào giai đoạn đòng làm tăng tỷ lệ protein trong hạt. Thời

kỳ bón phân cho lúa thường gồm: bón lót và bón thúc đẻ nhánh, thúc địng, ngồi ra
có thể có bón ni hạt.
* Bón phân lót cho lúa
Trong bón phân cho lúa thường bón lót tồn bộ phân chuồng, phân lân, một
phần phân đạm và kali. Thường bón lót phân chuồng trong quá trình làm đất, phân
lân và một phần phân đạm phân kali bón trước khi cày bừa lần cuối.
Phân lân thường khó hấp thu hơn các loại phân bón khác, trong khi cây lúa
hút khá nhiều lân trong các giai đoạn sinh trưởng đầu, nhất là giai đoạn cây con cây
lúa dễ bị khủng hoảng lân, do vậy phân lân cần được bón lót tồn bộ sớm. Phân lân
nên bón rải đều trên mặt ruộng trước khi cầy bừa lần cuối.
Nên bón lót nhiều phân kali trong các trường hợp sau: trồng giống đẻ nhánh
nhiều hay ngắn ngày, lúa có hiện tượng bị ngộ độc sắt, đất có khả năng hấp thu cao
hay thiếu kali, mưa nhiều, ngập nước sâu, khí hậu lạnh. Trong thực tiễn cần chia
tổng lượng phân kali ra bón thúc làm nhiều lần, do lúa là cây có yêu cầu cung cấp
kali vào giai đoạn rễ lúa ăn nổi trên bề mặt đất, giai đoạn cuối đẻ nhánh đến đầu làm
đòng. Kali được cung cấp từ đất và nước tưới thường giảm đi ở giai đoạn đẻ nhánh
của cây lúa.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

21




Người ta thường dành 1/3-2/3 tổng lượng đạm để bón lót cho cây lúa, tỷ lệ
phân dùng để bón lót tuỳ thuộc vào tính chất đất, độ sâu cày bừa, điều kiện khí hậu,
thời gian sinh trưởng của lúa. Cần bón lót nhiều đạm hơn khi cấy bằng mạ già, các
giống lúa ngắn ngày, lúa chét (lúa mọc lại từ gốc rạ).
Theo Nguyễn Như Hà (2006), bón phân lót trước khi cấy làm mạ sau cấy

nhanh bén rễ, đẻ nhánh sớm và mạnh, cần bón lót nhiều phân đạm khi gieo cấy
trong điều kiện nhiệt độ thấp, cấy giống ngắn ngày hay đẻ nhánh kém, mật độ gieo
cấy thưa [17].
Trồng lúa trên đất có khả năng giữ phân tốt và đặc biệt với các giống ngắn
ngày, việc chia phân bón làm nhiều lần khơng hiệu quả bằng việc bón lót sâu tồn
bộ lượng phân đạm cần được bón. Do khi bón lót sâu tồn bộ hay phần lớn lượng
phân đạm sẽ hạn chế mất đạm, nhu cầu đạm của cây lúa sau trỗ dựa vào phần đạm
còn lại trong đất do bón lót và đạm do cây đã tích luỹ trong thân, lá, nên lúa vẫn đạt
năng suất cao mà lại giảm được cơng bón [17].
* Bón thúc đẻ nhánh
Bón thúc đẻ nhánh cho lúa thường bón bằng phân đạm hay phối hợp thêm
với một phần phân lân (nếu còn chưa bón lót hết). Thời gian bón thúc đẻ nhánh vào
khoảng 18-20 ngày sau gieo hoặc sau khi lúa bén rễ và hồi xanh, vào khoảng 10-20
ngày sau cấy (tuỳ thuộc mùa vụ gieo trồng) khi cây lúa bắt đầu đẻ nhánh.
Trên đất phèn và đất quá chua, khả năng cố định lân của đất rất mạnh thì bón
thúc lân cho lúa là cần thiết vì vừa nhằm hạ phèn và độc tố trong đất, vừa cung cấp
dinh dưỡng lân cho lúa. Việc kết hợp bón lót và thúc một phần phân lân hoà tan
trong nước cho lúa làm tăng hiệu quả sử dụng phân bón. Khi bón thúc nên dùng các
dạng lân hạt để tránh bám dính gây cháy lá.
Thường dành 1/2-2/3 lượng N cịn lại để bón thúc đẻ nhánh nhằm làm cho
lúa đẻ nhánh nhanh, tập trung và cũng để giảm lượng phân lót, tránh mất đạm. Cần
bón thúc đẻ nhánh nhiều đạm cho lúa trong các trường hợp: cấy giống dài ngày hay
đẻ nhánh nhiều, mật độ gieo hoặc cấy cao, nhiệt độ khi gieo cấy cao.
Đối với những giống lúa cực ngắn, lúa Mùa cần phải bón thúc đẻ nhánh sớm

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

22

hơn, cịn đối với giống dài ngày, lúa Xn có thể bón thúc muộn hơn, do thời kỳ
sinh trưởng đầu của cây lúa bị kéo dài.
Bón thúc đạm cho lúa tốt nhất là bón sau khi rút nước ruộng do có thể làm
tăng gấp đơi hiệu lực của phân bón so với ruộng có nhiều nước. Khơng nên rút nước
q 1 ngày trước khi bón thúc vì việc rút nước trong một thời gian dài thúc đẩy cỏ
dại phát triển và làm mất đạm, đồng thời ruộng sau khi bón phân phải được đưa
nước vào ngay sau một ngày bón đạm. Dùng máy trừ cỏ có trục quay để trộn lẫn
phân đạm vào đất cũng tăng được hiệu lực của phân đạm, đặc biệt là khi bón thúc
sớm và cấy sâu.
Qua nhiều năm nghiên cứu, Đào Thế Tuấn đã đi đến nhận xét: cây lúa được
bón đạm thoả đáng vào thời kỳ đẻ nhánh rộ thúc đẩy cây lúa đẻ nhánh khoẻ và hạn
chế số nhánh bị lụi đi. Ở thời kỳ đẻ nhánh của cây lúa, đạm có vai trò thúc đẩy tốc
độ ra lá, tăng tỉ lệ đạm trong lá, tăng hàm lượng diệp lục, tích luỹ chất khô và cuối
cùng là tăng số nhánh đẻ [41].
* Phân bón thúc địng
Bón thúc địng cho lúa thường sử dụng phối hợp phần phân đạm và kali còn
lại nhằm tiếp tục cung cấp dinh dưỡng cho cây lúa để tạo được bơng lúa to, có nhiều
hạt chắc, nâng cao hệ số kinh tế cho cây lúa, đạt năng suất cao. Bón thúc địng tốt
nhất là bón sau khi phân hố đòng, vào khoảng 40 - 45 ngày sau khi gieo cấy, tùy
từng mùa vụ.
Khi bón ít đạm, thì bón thúc đòng là một kỹ thuật quan trọng để nâng cao
hiệu suất phân đạm. Đây là thời kỳ bón đạm có hiệu quả nhất. Những giống đẻ
nhánh ít, bơng to, năng suất dựa vào số hạt trên bơng thì cần phải chú trọng vào đợt
bón đón địng và ni hạt để tạo được cây lúa có bơng to, nhiều hạt, tỷ lệ hạt chắc
lớn, thì quần thể sẽ cho năng suất cao.
Bón lót càng nhiều, lúa sinh trưởng tốt, thì thời gian bón địng càng muộn và
ít. Đối với các giống lúa mùa có thời gian sinh trưởng dài (150 - 180 ngày), cần bón
thúc địng muộn hơn. Cần dùng mắt đánh giá tình hình sinh trưởng và màu lá trong

thời kỳ đẻ rộ để phán đốn nhu cầu bón thúc địng. Khi đã bón lót được nhiều cũng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

23