Ebook Xã hội học đại cương: Phần 2

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.56 MB, 20 trang )

(1)<div class='page_container' data-page=1>

Chương Vỉ

MỘT SỐ

P H Ư Ơ N G P H Á P N G H I Ê N

cứu

X Ã H Ộ I H Ọ C

1. Một sô vấn đề về phương pháp luận nghiên cứu

1.1 Cũng như bất kì một khoa học nào, việc nghiên cứu xã

hội hcc cũng thường bắt đầu từ việc xác định các quan điểm
nghiér cứu hay là phương pháp luận nghiên cứu, trong đó nổi
bật là quan điểm vể đối tuợng nghiên cứu và phương pháp tiếp
cân đới tượng.

Chtng ta hiểu rằng, xã hội cũng giống như một thực thể. có
đời sống, có sự vận động và phát triển liên tục theo những quy
luật khách quan, vốn có của nó. Sự vận động và phát triển này
cũng là một quá trình lịch sử, có những nguyên nhân, có động
lực khích quan, tạo ra chính sự phát triển đó.

Dù theo quan điếm, lí thuyết nào, xét cho cùng, có lí thuyết
vể hình thái kinh tế xã hội, tồn tại và ý thức xã hội, lí luận về
nhận ihức và hoạt động thực tiễn chính là những kiến thức có
tính phương pháp luận cho các công trinh nghiên cứu xã hội học
ở các :ấp độ khác nhau (vi mô hoậc vi mò).

“Vơi quan điểm tổng quan, chúng ta quan niệm xã hội là một
sự vật một cấu trúc có hệ thống, trong đó các bộ phận có mối
quan tệ tương hỗ với nhau, sự vận động và phát triển cùa xã hội
diễn ri theo những quy luật chung”.

"Bằng cách tiếp cận xã hội đa diện, xã hội học chứng tỏ giá

trị cao của I1Ĩ, khơng chì đối với các nhà xã hội học chuyên

</div>
(2)<div class='page_container' data-page=2>

Nghiên cứu xã hội học là cơng trình nghiên cứu mưng tinh
tổng hợp, nghĩa là xem xét bất cứ hiện tượng, quá trinh xã hội
nào cũng phái dặt chúng trong tính chỉnh thể, tồn vẹn did nó.

Chính vì vậy trong nghiên cứu, nhà nghiên cứu phải có kiến
thức rộng và cần vận dụng, áp dụng nhiều phương pháp của các
khoa học có liên quan.

1.2. Nghiên cứu xã hội học còn là nghiên cứu một hiện tượng

xã hội, một quá trình xã hội với ý nghĩa là kết quà của hoạt
động của con người trong thể thống nhất giữa các yếu tô' cliủ
quan và khách quan (môi liên hệ giữa các điều kiện khách quan
với nhu cầu, nguyện vọng của con người).

Theo Durkheim, xã hội học với tư cách là một khoa học thực
nghiệm, do đó cần coi các sự kiện xã hội như là các "dồ vật",
nhà xã hội học xuất phát từ các sự kiện xã hội, những hành vi
và ứng xử thực tế và mô tả, giải thích chúng một cách khách
quan. Xã hội có những cơ chế và quy luật khách quan, kliỏng
phụ thuộc vào ý muốn chủ quan của cá nhân, vì thế chỉ có thể
giải thích sự kiện xã hội này bằng các sự kiện xã hội khác,
không thê quy về những nguyên nhân tâm lí, động cơ hay khát
vọng của cá nhàn. Và như vậy thì các sự kiện xã hội chỉ trở
thành đổi tượng nghiên cứu của xã hội học khi chúng dược đưa
vào phân tích trong khuôn khổ xã hội học.

1.3. Mục đích và tẩm quan trọng của nghiên cứu xã liội học.

Như trên đã trình bày, nếu nói một cách khái quát thì nghiên
cứu xã hội học là nghiên cứu về sự tương tác giữa người và
người trong đời sống xã hội, mối tương tác này liên quan đến
tồn bộ nền vãn hóa rộng lớn, với sự di động và biến chuyển

của cơ cấu xã hội. Do vậy nghiên cứu xã hội học có V nghĩa và

tầm quan trọng lớn lao đối với nhiều khía cạnh và lĩnh vực khác
nhau của đời sống của con người. •

</div>
(3)<div class='page_container' data-page=3>

- Với kiên thức và kĩ năng thu hoạch được, nhìn bao qt đơi

vr'íi xung quanh, chúng ta có cơ sở đê nhận thức đúng động lực
của xã hội, ánh hưởng cùa nó đơi với hành vi của cá nhân cũng
như đối với các nhóm (với tư cách là thành phấn của cơ câu xã

hội .

- Nám bắt được xã hội học, chúng ta sẽ giám bớt dược các
thành kiến, dịnh kiến xã hội, phát huy tính mềm déo, năng động
trong hànli vi hoạt động, thích ứng với sự phát trien và tiến bộ
của xã hội.

- Do biết phàn tích có phương pháp tìm ra bản chất của xã
hội, tiếp cận các thiết chế xã hội, các nhóm xã hội, chúng ta sẽ
có sự hiểu biết và kĩ năng tổ chức, thiết kế các mơ hình, các q
trĩnh lioạt động xã hội, hướng các hoạt động đạt tới hiệu quả
cao hơn.

Nghiôn cứu về thực trạng xã hội, sự vận động và quá trình
phát triển cùa xã hội, xã hội học đem lại cho các lĩnh vực hoạt
động khác như chính trị, vãn hóa, giáo dục, các nhà quản lí...
những dự báo có giá trị, giúp vào việc lập kế hoạch phát triển,
hoạch định các chính sách xã hội một cách khách quan, sát với
thực tế hơn.

ỈA. Chọn dc tài nghiên cứu

Đối với những người mới làm nghiên cứu thì việc chọn và
xác định để tài có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Có thể chọn để
tài từ những mâu thuản đang nảy sinh trong thực tế đời sông:
những vấn đề mới đane xuất hiện mà nhận thức cũ hoặc lí
thuyết cũ không đủ để giải quyết. Cũng có thê đó là một lỗ
hóng vể kiến thức, xưa nay được quan tâm tìm hiểu, thậm chí là
một vấn dề cũ nhưng lại được giải quyết có hiệu quà bàng
phương pháp mới...

Thổng thường người ta hay phản biệf thành hai loại đé tài
chính: đề tài Iighièn cứu cơ bản (basic research) và để tài thực
tiẻn (applied research, action research).

</div>
(4)<div class='page_container' data-page=4>

tiên đoán, dự báo về các dữ kiện sẽ xảy ra. Với nội dung và tính
chất như vậy, nghiên cứu cơ bản có khả năng bổ sung kiến thức,
lí thuyết mới; hoăc để kiểm chứng các giả thuyết chúng ta có
thể kiểm chứng chúng qua các thực nghiệm xã hội (ví dụ trong
kế hoạch hóa gia đình, trong giáo dục giới tính...).

Các để tài thực tiễn - trong xã hội học phần lớn ta có các (tể

tài thực tiễn, này sinh ra từ các yêu cầu thực tế cùa đời sống,
đối khi rất bức xúc: một hiện tượng mới, cơ chế mới cần ctưực
mồ tả kĩ càng thực trạng. Tất nhiên không chỉ thuần túy là mơ
tả mà cịn từ thực trạng vạch ra nguyên nhân hoặc dự báo xu thế
phát triển trong tương lai. Ví như: mơ tả về dặc điểm của sự
tãng dân sô' ở Việt Nam, hiện trạng và xu thế phát triển; ảnh
hưởng của tâm lí truyền thống trong cộng đồng dân cư và víín
đề tăng dân số... Cũng có khi để tài thực tiễn hướng vào việc
đánh giá các chính sách xã hội, các biện pháp quản lí xã hội
đang được áp dụng (ví như chương trình xóa đói giảm nghèo ở
miền núi và vấn đề ổn định dân cư; vấn đề xã hội hóa giáo dục
ở địa bàn nông thôn...)

Thật ra sự phân loại trên chì có ý nghĩa tương đối, trong thực
tế nghiên cứu các tính chất trên thường dan xen vào nhau, vẠy
nên khi xác định loại để tài, thường là nhấn mạnh đến mạt đạc
trưng chủ yếu mà thỏi.

Khi lựa chọn, xác định đề tài cần chú ý các vấn đề sau:
- Tính chất cấp thiết của vấn để nghiên cứu.

- Tính chất hữu ích về mật khoa học và về thực tiễn;
- Khả năng thực hiện và điẽu kiện của nhà nghiên cứu;

- Tính khả thi, tính mới mẻ (dự kiến vể đóng góp của kết quả
nghiên cứu...). Để nghiên cứu một đề tài còn cần phải giới hạn
đúng mức vấn đề nghiên cứu (cả vé lí thuyết và thực tiễn).

2. Lập giả thuyết và thao tác hóa khái niệm

</div>
(5)<div class='page_container' data-page=5>

Xây dựng giá thuyết trong nghiên cứu xã hội học đòi hỏi nhà
nghiên cứu phải có kiến thức liên ngành vững vàng, sâu sắc.

Xay dựng giả thuyết thành công thể hiện năng lực sáng tạo
bước đầu cùa người làm khoa học. Giả thuyết thường liên quan
với tiên đoán khoa học.

Già thuyết thật ra cũng được trinh bày với nhiều cấp độ khác
nhau: giả định là sự tưởng tượng có tính chất dự kiến về hướng
phát triển đề tài (dựa trên lí thuyết đã có để đi tới kết luận khoa
học trong tương lai), ở đày thê hiện sự nhạy bén trong nhận
thức và tư duy, kể cả yếu tố kinh nghiệm.

Giả thuyết khoa học hoàn chỉnh cũng dựa trên cơ sở lí luận
nhưng mang tính chất giả định lại vừa có tính định hướng khoa
học chặt chẽ, dựa vào đó để lập luận, chứng minh một lĩnh vực
hoạt động, một nhân tô mới mẻ nào đó trong q trình xã hội.

Đã là giả thuyết thì ngay từ khi xác định chúng ta phải thừa
nhận, dựa vào logic khoa học dể hoạt động nhưng phải trải qua
nghiên cứu, kiểm chứng mới có thể trở thành kết luận khoa học
của cơng trình nghiên cứu. Vâv là trải qua q trình nghiên cứu
cơng phu, từng yếu tố, từng thành phần trong giả thuyết sẽ được
lập luận, chứng minh với các phương pháp đa dạng, thích hợp
trở thành cái mới, đóng góp vào khoa học.

Fât nhiên đã là giả thuyết của đề tài, về nguyên tắc không

mâu thuẫn với sự kiện, thực trạng của vấn để nghiên cứu và phù
hợp với hướng phát triển của khoa học.

Tóm lại. giả-thuyết vừa mang tính khách quan, khoa học lại
vừa có tính chất chủ quan (vì dù sao thì cũng do nhà nghiên cứu
lựa chọn, xác lập theo chủ kiến của mình).

</div>
(6)<div class='page_container' data-page=6>

lập ra giả thuyết nhưng đã là giả thuyết thì dù là cùa tơi, tói
cũng khơng tin hẳn". (Niutưn)

2.2. Vấn dề thao túc hóa khái niệm

Trong quá trình nghiên cứu chúng ta phải vận dụng lí thuyết
khoa học, trong đó bao hàm các khái niệm đưực kết cấu, sắp
xếp một cách logic. Việc vận dụng các khái niệm khoa học đòi
hỏi nhà nghiên cứu phải có kĩ năng vận dụng các thao tác phù
hợp với từng tình huống, từng đối tượng nghiên cứu cụ thể.

Thật ra trong nội dung và kết cấu cùa mỗi khua học khơng
chỉ có lí thuyết mà còn bao gồm cả:

- Các tài liệu thực tế, tích lũy được trong tiến trình lịch sử
nghiên cứu, hình thành nên lí thuyết nào đó;

- Những luận điểm, những nguyên lí xuất phát của những lí
thuyết (mà ta dùng làm giả thuyết để nghiên cứu) đòi hỏi phải
tiếp tục nghiên cứu, chứng minh hoãc phản bác;

- Những kết quà thu được qua phản tích - tổng hợp, khái qt
hóa (có tính chất bộ phận) từ những lí luận và thực tế tương
ứng;

- Sự giải thích, chứng minh chặt chẽ cả về lí thuyết và thực
tiễn về những tính quy luật tương ứng, luôn ln phát irién ngày
càng hồn thiện hơn. Thông qua các thao tác tư duy khoa học
(so sánh - đối chiếu; phân tích - tổng hợp; khái quát hóc - trừu
tượng hóa; phân tích - chứng minh; quy nạp diễn dịch), chúng
ta có cơ sở thực tế để phân định ranh giới giữa cái đúng và cái
chưa đúng, cái cũ và cái mới, cái mới bộ phận và cái nới mẻ
vừa được phát hiện...

Khoa học vận động, phát triển, thực hiện các nhiệm vụ của
nó từ việc nghiên cứu, nắm bát các sự kiện thông qua quan sát,
điều tra, chứng minh, bằng thể nghiệm, thực nghiệm, tất cả đều

phải thông qua tư duy khoa học. Nhờ vậy mới tránh được lôi tư

</div>
(7)<div class='page_container' data-page=7>

Nhưng sự kiện dù là quan trọng cũng chỉ là “nguyên liệu”
của khoa học. Nhà khoa học phải có "tay nghé” vững, phải nắm
chác và vận dụng sáng tạo các thao tác tư duy mới có thê phát
hiện đung, đích thực cái mới, mới có khá năng chứng minh giả
thuyết và nâng lên thành lí luận, ở đây một loạt phạm trù triết
học có liên quan đến nhận thức khoa học trong môi tương tác
biện chứng giữa lí luận và thực tiễn. Còn động lực thúc đẩy
khoa học phát triển ngày càng sấu, càng cao chính là địi hỏi có
tính thực tiền của cuộc sống. Cơ sở tri thức khoa học, chân lí
khoa học được "đo" bằng hoạt động sáng tạo, muôn màu muôn
vẻ cùa con người.

3. Phương pháp chọn mẫu

3.1. Trong quá trinh nghiên cứu, sau khi đã xây dựng được

mơ hình phân tích, chúng ta phải dùng các phương pháp để
nghiên cứu, sưu tập các sự kiện để đối chiếu với mơ hình lí
thuyết. Các dữ kiện phái là các dữ kiện có ích cho việc so sánh,
đối chiếu nhằm kiểm chứng các giả thuyết và đã dược xác định
cụ thể bởi các chỉ báo của các biến số.

Trong các phương pháp chọn lựa, ta có thể dùng phương
pháp chọn mẫu. Mẫu - có thể hiểu là một tập hợp được lựa
chọn, có đú các yếu tố có tính chất tiêu biếu và được rút ra từ
một tập hợp lớn mà nó là đại diện cho nhóm đối tượng, mà
chúng ta nghiên cứu. Ví dụ 80% dân số nước ta làm nỏng
nghiệp, ờ nông thôn. Vậy muốn nghiên cứu lối sống của nông
dân ta hiện nay trên phạm vi cả nước (khoảng ±60 triệu người)
ta không thê phỏng vấn hoăc điều tra tất cà mà chỉ có thể chọn
mầu đại diện cho họ mới có thê nghiên cứu nổi.

Tùy theo quy mô của đối tượng nghiên cứu mà ta lựa chọn
mảu. Dơn vị mẫu có thê là yếu tô' duy nhất của mẫu hoặc một
nhóm đại diện tập hợp được các yếu tố cùa mẫu ta cẩn nghiên
cứu.

3.2. Có thể chọn lựa ở 3 mức Jộ\

- Nghiên cứu toàn thể đối tượng (từ chun mơn gọi là "tồn

</div>
(8)<div class='page_container' data-page=8>

- Nghiên cứu một mẫu tiêu biểu

- Hoậc một mẫu với một số nét đăc trưng.

Chọn mẫu tuy khó khăn iihưng lại tạo ra thuận lợi cho viộc
nghiên cứu bởi vì chỉ nghiên cứu với quy mô nhỏ mà vản cho
kết quả chính xác, tiết kiệm được thời gian, tiên bạc, công sức.

Vé phân loại, có thể xây dựng và nghiên cứu các loại mẫu
sau đây: loại mẫu có tính xác suất (probalitv sampling) và loại
mẫu không có tính xác suất.

- Chọn theo phương pháp xác suất tức là thực hiện việc lựa

chọn hoàn toàn ngẫu nhiên, khách quan hoặc do rút thăm nên

khơng hể có ý thiên vị hay định kiến của người nghiên cưu.
Nhưng cần nhớ ràng một xác suất là mảu trong đó có thê biết
được tính xác suất cùa việc lựa chọn trong từng trường hợp.

- Chọn mẩu khơng có tính cách xác suất

Các phương pháp này thường được sử dụng trong các cuộc
nghiên cứu định tính, có quy mơ nhỏ. Tuy vậy nó có điểm hạn
chế là, người nghiên cứu không thể xác định rằng dối tượng được
lựa chọn là thật sự tiêu biểu cho tập hợp đối tượng, do đó những
điéu rút ra được chỉ có ý nghĩa trong giới hạn, phạm vi đôi tượng
nghiên cứu. Nhà nghiên cứu cũng không thể dựa vào kết quả thu
được để tính được độ chính xác hoặc độ sai lệch của mẫu.

3.3. Quỵ mô của mẫu

- Quy mô của mẫu phụ thuộc vào tính chất cùa đỏi tượng
nghiên cứu, mục tiêu và quy mơ của việc nghiên cứu.

Có thể nói rằng quy mơ của mẫu tùy thuộc vào quy mị cùa
tồn thể đối tượng mà ta chọn mẫu.

Theo Slovin (1960) thì cơng thức để xác định quy mô cùa
mẫu có thể là:

n = N/( 1 + N.e2)

</div>
(9)<div class='page_container' data-page=9>

Tất nhiôn trong trường hợp đối tượng, phạm vi nghiên cứu
hẹp hcậc nhỏ thì khơng cần dùng cơng thức nói trên (vì có thê
nghiên cứu tồn thể).

Chú ý ràng nếu không nắm được dân số cụ thê thì rất khó
chọn mẫu. Tuy vậy theo kĩ thuật thống kê, theo kinh nghiệm, ít
nhát phải có tơi thiêu 30 trường hợp mới có thê phân tích thống
kê đưcc (Champion 1970).

Về quy mơ tơi thiểu có thê chấp nhận được tùy theo loại hình
nghiêr. cứu:

- AIghiên cứu mô tá tối thiểu là 10% tổng số; đối với đối

tượng zó số lượng nhỏ hơn, tối thiểu cần 20% tổng số.

- Nghiên cứu so sánh tương quan tối thiểu là 30% đối tượng.
- N ’hiên cứu thực nghiệm tối thiểu mỗi nhóm phải có 15 đối
tưựng (cũng có tác già nêu chí ít là 30 đối tượng). Tất nhiên
những chỉ sô' trên chỉ là quy ước, có giá trị tương đối, có thể
điổu cìiỉnh khi cần, sao cho phù hợp với thực tế mà vẫn đảm bào

tính khoa học của việc nghiên cứu.

Tón lại: nghiên cứu mẫu cho ta tìm được những thơng tin có

tần st % và tần số (thường lặp đi lặp lại trong một đơn vị

thời gan) các hiện tượng nào đó trong một đơi tượng nghiên
cứu (móm, xã hội...) xác định.

4. Thương pháp phân tích các nguồn tài liệu

4.1 Là phương pháp nghiên cứu dựa trên các tư liệu, các văn

bản, cíc tác phẩm (sách, báo, cơng trình nghiên cứu) liên quan
nhằm phục vụ cho cơng việc nghiên cứu.

M'n dùng phương pháp này trước hết phải dựa trên để tài,
mục tiỉu nghiên cứu mà lựa chọn những tài liệu thích hợp.

ưu điểm của việc nghiên cứu các nguồn tài liệu là:

- G úp chúng ta nghiên cứu những đối tượng trong quá khứ
hoặc hiện nay khơng có dịp trực tiếp tiếp xúc được.

</div>
(10)<div class='page_container' data-page=10>

Tiết kiệm thời gian, tiền bạc mà vẫn đảm bảo được tính chinh
xác khoa học...

Tuy vậy phương pháp này cũng có những mặt hạn chế:

- Dẻ bị ảnh hường bởi quan đ iểm , tư tưởng của tác g i ả (VÌ số

đơng được viết tự do. không phải phục vụ cho nghiên cứu );

- Có nhiều măt hạn chế, nhất là khi dùng các nguồn tu liệu
riêng tư hoặc nầm trong phạm vi bảo mật.

4.2. Cách thức thực hiện.

Để nghiên cứu văn bản có hệ thống, sát với nội dung nghiên
cứu trong quá trình nghiên cứu cần:

- Phân loại, sắp xếp các loại tư liệu, văn bản theo nội Jung
và theo yêu cầu nghiên cứu (lịch sử vấn đề; các sự kiện đã được
ghi chép, sắp xếp, phân loại; các tài liệu cá nhân...)

- Nghiên cứu theo nội dung, cấu trúc của văn bàn, tính khoa
học, tính chân thực, giá trị sử dụng...

Có thể dùng các thao tác sau:

- Phân tích bên ngoài: chú ý đến lịch sử xuất hiộn của Vân

bản, thời gian, địa điểm xuất hiện, mục tiêu sử dụng. Điều này
tuy đơn giản nhưng rất quan trọng, nếu bỏ qua chúng ta dễ
phạm sai lầm: giải thích sai, ngộ nhận giá trị (vì không hiểu hết
nguồn gốc và quá trình phát triển...)

- Phân tích bên trong: nôm na là khai thác nội dung tài liệu

vãn bản, từ đó mà so sánh, phân biệt sự khác nhau giữa thực tế

và nội dung (lí luận) văn bản. Nhờ vậy chúng ta hiểu đúng, hiểu
sâu sắc văn bản, có căn cứ để liên hệ, phân tích, nhận thức đúng
vấn đé nghiên cứu (có lúc là phân tích cơ sở pháp lí; có lúc là
phân tích tâm lí đối tượng... tùy theo yêu cầu nghiên cứu).

Dù phân tích theo kiểu nào cũng phải để ra. Phương pháp

</div>
(11)<div class='page_container' data-page=11>

Tty nhiên phải sứ dụng nó kết hợp với các phương pháp
nghiên -ứu khác. Thực tế cho thấv nội dung các vân bản khá

phức tạ), CÓ nội dung phong phú, khổng phải lúc nào cũng có

thể nghẽn cứu bằng phương pháp định lượng cả.

4 3 . Trong cõ n g trinh nghiên cứu xã hội học, có nhiều trường

hợp ph.i két hợp nghiên cứu điểu tra và nghiên cứu lịch sử.
Chính )1ax Weter, K. Marx, ngay cả E. Durkheim cũng thường

d ù n g CíC lư liệu lịch sử ( c á c văn bản l ị ch sử, c á c đi ều tra, t hống

kê). Hái hết các vấn đề trong quá khứ đều phải khai thác từ
trong ơc tư liệu lịch sử. Tuy vậy, không nén quan niệm rằng
mọi ngũên cứu lịch sử đều chỉ có tính chất định tính bời vì
ngày n.y người ta cũng dùng phương pháp phân tích nội dung
có tính-hât định lượng và ngày càng dùng nhiều dữ kiện sô liệu
từ tronj các nghiên cứu xã hội học.

5. Piưong pháp phỏng vấn

5.1. Là một phương pháp được dùng khá phổ biến trong

nghiên 'ứu xã hội học, đó là phương pháp đối thoại với một hav
nhiểu đ>i tượng để thu thập các dữ kiện theo yêu cầu của đề tài
nghiên :ứu.

Mỗi cuộc phỏng vấn giữa nhà nehiên cứu và đôi tượng phải
tuân thi một sô yêu cầu, một số chuẩn mực. Kết quả của cuộc
phỏng ấn tùv thuộc vào đăc điểm và hành động của những
người tiam gia. Nhìn chung; so với cách điều tra hằng bảng câu
hỏi, kĩ huật phỏng vân có nhiều ưu điểm và cũng có những hạn
ché nhâ định.

5.2. 'Jhüng ưu cíiểm và các mặt hạn chê

Các (II diêm

</div>
(12)<div class='page_container' data-page=12>

một yêu cầu nhưng có câu hỏi khác nhau với đôi tượng khác

nhau. So với cách hỏi bàng bảng câu hỏi thì cuộc phịng vấn cho

ti lộ trả lời cao hơn, thậm chí có tâm trạng thanh thản hơn khi
trả lời (nói) hơn là phải viết ra.

Người hỏi cũng có thể tế nhị theo dõi, kiểm soát thái độ,
cung cách phản ứng của đối tượng để xác định độ tin cậy của
câu trả lời. Ngoài ra tính độc đáo cửa từng đối tượng nghiên cứu
(ví dụ thái độ hứng khởi bột phát khi hứng thú; thái độ thận
trọng, dè dạt khi bị ảnh hưởng bởi ngoại cảnh (thời gian, địa
điểm, cung cách ghi chép của nhà nghiên cứu..J. Và tất nhiên

luôn ln có khả nãng kết hợp với các phương pháp nghiên cứu
khác như quan sát, nêu tình huống... nghĩa là cuộc phỏng vấn
có thể diễn ra khá linh hoạt, sinh động và tạo ra thông tin nhiéu
chiều.

Nliững hạn chế:

- Một cuộc phỏng vấn được tổ chức tốt đòi hỏi khá nhiểu

công sức, phương tiện: người ghi chép (ghi âm), người kiểm
định (theo dõi, đánh giá tính khách quan, trung thực cúa cuộc
phỏng vấn), bộ phận giao tiếp, nhân viên thống kẽ, xử lí kết quả
khá tốn kém.

Hơn thế nữa, một cuộc phỏng vấn quy mơ thường địi hỏi
nhiều thời gian di chuyển, tiếp xúc với đối tượng (nhất là đối
với mảu nghiên cứu lớn, kéo dài nhiểu thời gian... rất có thể gặp
phải những khó khăn bất ngờ khơng dự kiến trước được...)

Đã là phỏng vấn thường phải làm việc trực tiếp với đối tượng

do đó cũng phụ thuộc vào cá tính, trình độ của đối tượng hoặc
của chính nhà nghiên cứu (ví dụ trình độ kém, hiểu sai hoặc
không hiểu hết ý của người trả lời).

</div>
(13)<div class='page_container' data-page=13>

vô darh) khiến người trả lời mất tự nhiên hoặc e ngại... Nhìn
chung so với trá lời câu hỏi điều tra, phỏng vấn khó tiếp cận
cùng lie vtVì mẫu có qui mơ lớn, trong cùng một thời điếm. Do
đó cũrg khó cho việc xử lí thơng tin vì chúng được thu thập
trong rhửng thời gian chênh lệch nhau, có thể dần tới sự thiếu

khách ịuan.

5.ỉ. Công việc cliuáii bị cho việc pliớng vấn

Soại, chuán bị bản hướng dẫn phỏng vấn - trong đó bao gồm

liệt kê các chủ đề (top ics), các mức độ, phạm vi của cá c câu hói

sẽ đượ: nêu lên trong quá trình phóng vấn.

Có hể xem bảng hướng dẫn phỏng vấn như là các tóm tắt về
các vãi đề, các mục tiêu muốn đề cập trong cuộc phỏng vấn
(dưới cạng các mệnh đé - cáu hỏi).

Bàn hướng dẫn này rất cẩn đối với những người đi phỏng

vấn, g ú p họ nắm vững trình tự, các c ơ n g v iệc phái thực hiện
trong lỊUá trình làm v i ệ c , đảm bảo cho cu ộc phỏng vấn đạt kết

q mong muốn.

NộidnníỊ có thẻ là:

- Nlững củu hỏi cụ thế, các vấn để hàm chứa trong đó, những

gợi ý mờ đầu, gợi chuyện, đi sâu trong từng ý, từng nội dung

chủ yêi).

- T(t hơn cả là có sự soạn thảo phối hợp giữa người đi phịng

vấn, n;ười chú trì, các giám sát viên... Tất nhiên người phịng
vấn ìphii nám vững mục tiêu, trọng tâm, nấm vững đối tượng và
cách tiức tiến hành.

Sự ?hốị hợp này rất cần thiết, vì những người phân tích thơng

tin cầi náin được dụng ỷ, kết cấu, cách lập luận thì khi phân

tích - ổng hạp, khái quát hóa mới đạt yêu cầu nghiên cứu.

</div>
(14)<div class='page_container' data-page=14>

từ chối khóng cộng tác thì cần thuyết phục, tránh gò ép sẽ lùm
sai lệch kết quả nghiồn cứu.

Đối với nhóm nghiên cứu, cần có khâu chuẩn bị trước khi
làm phỏng vấn chính thức (có thể gọi là tập huấn trước)

- Người chủ trì cần nêu rơ mục đích, vêu cầu, trọng tám của
cuộc phỏng vấn.

- Đọc bảng càu hỏi và hướng dẫn cách thức hòi (kể cả kinh
nghiệm xử lí trong các tình huống bất ngờ)

- Thực hành phỏng vấn đế’ rút kinh nghiệm, hình thành kĩ
năng làm việc.

- Trao đổi và có thế điều chỉnh, sửa chữa câu hỏi (nếu cần).

6. Phương pháp quan sát

6.1. Trong nghiên cứu xã hội học, phương pháp quan sát

cũng được dùng khá phổ biến. So với các phương pháp khac,
quan sát có lợi thế giúp nhà nghiên cứu thu thập, lựa chọn các
dữ kiện, các kiểu ứng xữ không lời, xảy ra trực tiếp trước mắt
người nghiên cứu.

Người ta cũng dùng quan sát để nghiên cứu thăm dị, khi ta
chưa có sự cộng tác hoậc đổng cảm với dối tượng.

Hơn thế nữa, quan sát được thực hiện trong khung cành tự
nhiên ít gây phản ứng từ phía đối tượng nghiên cứu, cũng khơng
gị bó về thời gian và nhìn chung ít tơn kém so với các phuơníỉ
pháp khác. Tuy vậy quan sát cũng có nhiều hạn chế, kết quá quan
sát hầu như chỉ "nói lên" các dấu hiệu bên ngồi, rất khó phân
tích định lượng, do đó chỉ được dùng như một phương phá|) hỗ

trợ, thực hiện với quy mó nhó, với các mầu nghiên cứu nhỏ.

Có thê quan sát trực tiếp, có thể quan sát gián liếp (với các

phương tiện kĩ thuật).

6.2. Tiến trình cùa việc nghiên cứu quan sát

</div>
(15)<div class='page_container' data-page=15>

Xác clịnh lõ mục tiêu cùa cuộc nghiên cứu bàng quan sát.
Xác (lịnh, lựa chọn đôi tượng quan sát.

Thâm nhập vào nhóm đối tượng nghiên cứu, tạo nên sự
ctổr.g cám. phổi hợp trone tiến trình làm việc.

• Xây dựng quan hệ giao tiếp, ứng xử với đối tượng nghiên

cứu;

Tiến hành quan sát, ghi nhận kết quả quan sát (ghi chép,
chụp ảnh, ghi âm..J

- Chuẩn bị phương án giải quyết các vướng mắc có thể xẩy ra
trong quá trinh quan sát.

Phàn tích các dữ kiện thu thập được, phân loại, sắp xếp
theo mục đích, yêu cầu nghiên cứu.

- Viết báo cáo phàn tích về kết quả nghiên cứu quan sát

(trong hệ thống các vân để nghiên cứu).
7. Xử lí thơng tin và đánh giá kết quả

Trong nghiên cứu xã hội học, người nghiên cứu có thể sử
dựng kết hợp nhiều phương pháp khác nhau để thu thập và xử lí
thơng tin. Dưới đây chúng ta sẽ điểm một số phương pháp phổ
biến, hay được dùng:

7.1. Nghiên cứu lí thuyết

Để nghiên cứu lí thuyết, chúng ta phải nghiên cứu nhiều vấn
đồ với các nội dung khác nhau như nghiên cứu tư liệu, xây dựng
khái niệm, các phạm trù khoa học, thực hiện các thao tác tư duy
khoa học (quy nạp, diễn dịch, khái quát hóa...)

</div>
(16)<div class='page_container' data-page=16>

Kinh n ghiệm cho thấy nhiểu c ô n g trình n ghiên cứu bị mất
phương hướng, không đạt dược kết quà không phái chi là do

thiếu thõng tin, thiếu phương pháp thích hợp, Ihiếu quat diêm
phương pháp luận mà chú yếu ià do ngay từ "hước đi bai dầu"
không xác định, không xây dựng được “bộ máy khái niệm”
khoa học với tư cách là công cụ quan trọng nhất cho hoạ dộng
tìm tịi phát hiện.

Có thể tìm tịi điếm tựa lí luận từ cơng trình nghiên cứu có
uy tín, có chất lượng cao. Khi cần đi sâu phải biết đào sâi, phát
triển kiến thức từ các tài liệu tra cứu về thuật ngữ chuyen
ngành, từ điển khoa hoc chuvên ngành, từ điển bách khoa

Trong việc nghiên cứu cụ thể, tác giả cịn cần biết lự« chọn
cách diễn đạt trong sáng, chặt chẽ với các thuật ngữ để đen đạt
đúng những ý tưởng khoa học, những phát hiộn của mình Thực
tế cho thấy nhiều người mới tập dượt nghiên cứu thườre lướt
qua công việc trên, vội vã sa vào các công việc cụ thể và vì thế

khơng đạt được yêu cầu của nghiên cứu khoa học.

Tiến thêm một bước, nhà nghiên cứu phải biết cách lự; chọn
các nguồn tư liệu, nhất là khi cần trình bày lịch sử của 'ấn đề
nghiên cứu. "Thực chất của việc tiếp cận lịch sử là sự tĩíp thu
hệ phương pháp luận sử học để nghiên cứu các tư liệu đi được
tích lũy từ trong quá khứ, đúc kết kinh nghiệm lịch sử CỂ phát

hiện quy luật diễn ra trong quá khứ, do đó dựa trên quy 1 Lật quá

khứ để tiồn đoán tương lai" (Vũ Cao Đàm - 1995) Theướng

này có thể: sưu tầm tư liệu từ hồ sơ lưu trữ, các tư liệu thống

kê, các tư liệu sống (nhân chứng, vật chứng).

- Có thể phân tích các tư liệu với nhiều cách tiếp cận(phíln
tích nội hàm, ngoại diên; phán tích các bằng chứng đồ tm các
dữ liệu để lập luận, chứng minh).

- Có thể từ các tư liệu sưu tập được, thực hiện tông lup cúc

tư liệu, bổ sung, hoàn thiện, sắp xếp theo một trật tự nhã quíín

</div>
(17)<div class='page_container' data-page=17>

Từ các tư liệu này Iiliận lơ tinh quy luật trong sự vặn độnt»,
phát triến cua hiện tượng, trên cơ sớ đó mà làm các tóm tắt

khoa học (dựa vào nội d un g, cách trình bày các tư liệu, phát
hiện ra các điểm mạnh, cá c điểm hợp lí; nhữnẹ điếm yếu kém

trong các tư liệu đó) để phục vụ cho yêu cầu nghiên cứu cúa
bán thân. Có thê tham kháo đê hiếu rõ hơn các kĩ năng thực
hành (làm tư liệu) từ trong các báo cáo khoa học đã công bố.

7.2. Niịhiên cứu thực nghiệm

- Nghiên cứu thực nghiệm là phương pháp nghiên cứu dựa

trên sự mô phỏng các quá trinh thực trong phạm vi hẹp của việc
nghiên cứu. Thực nghiệm sẽ giúp cho nhà nghiên cứu chú động

tạo ra các hoạt động, các biến chuyên, giúp chúng ta quan sát
(với một hiện trường tương tự, giả định) với sự mô phỏng gần
đúng với các quá trinh diễn ra trong thực lể. Thật ra trong một

quá trình nghiên cứu. ít ra có hai lấn thực nghiệm: một là thực

nghiệm thăm dò để xác lặp, xây dựng giả thuyết và tlìực nghiệm
chính thức dê kiểm chứng giả thuyết.

Ưu điểm nổi bật cùa thực nghiệm là giúp chúng ta chú động
tạo ra sự kiện, tạo ra tình huống, có cơ sở dế thay đối tình
huống, điều chỉnh các tiến trình hoạt động.

Tuy vậy, dù sao thực nghiệm vẫn chỉ là hoạt động mơ phóng,
mang tính già định, địi hỏi phải có đối chứng, phải phân tích

cơng phu mới c ó thế tìm ra cái mới, cái bán chất đích thực của

sự việc hoặc hiện tượng.
■ Cúc loại thực nghiệm

Tùy theo nội dung và cách thức tổ chức thực nghiệm người ta
phàn ra thành các loại thực nghiệm sau:

- Thực nghiệm thăm dò thường dược dùng đê phát hiện bản
chất của sự vật hoãc hiện tượng khi ta xày dựng giả thuyết
nghiên cứu.

</div>
(18)<div class='page_container' data-page=18>

- Thực nghiệm song song với các đỏi tượng khác nhau, v<Vi
phương pháp giống nhau, trong điều kiện dược xác lập và không

chế giống nhau, từ kết quả rút ra kết luận của thực nghiệm vái
các đối tượng khác nhau.

- Thực nghiệm so sánh, với nội dung phươna pháp g iố n g

nhau, thực nghiệm trên hai đôi tượng khác nhau, trong dó một
đối tượng được chọn làm đối chứng để phát hiện sự khác biẹt
khi tác động vào các đôi tượng khác nhau, hiệu quá do thực
nghiệm gây ra.

Ngoài ra người ta còn chia, phân loại thực nghiệm theo tiên
trình thực nghiệm.

■ Một sô yêu cẩu khi nghiên cứu thực nghiệm

Cần có sự nhất quán khi làm thực nghiệm dựa trên các yêu

cầu sau đây:

- Có hệ thống chuẩn đánh giá, c á c h đánh giá th ông nhất ch o

mọi tác động thực nghiệm.

- Trong quá trình thực nghiệm các nhân tố, điều kiện dược
giữ ổn định từ đầu đến cuối, đảm bảo tính khách quan, đoi
tượng thực nghiệm không bị nhà nghiên cứu khổng chế.

- Mơ hình đưa ra thực nghiệm phải mang tính chất phổ biên

đảm bảo ch o kết quã thực n g h iệ m cớ giá trị khách quan. Cần c ó

các giá định, giả thuyết định hướng cho thực nghiệm nhàm loại
biệt các tác nhán phức tạp, ngoại lai.

■ Nơi thực nghiệm:

- Tùy theo yêu cầu nghiên cứu, có thể làm thực nghiệm ở

nhiểu môi trường khác nhau: trong phịng thí nghiệm, thực hiện
tại hiện trường, thực hiện xã hội trong điều kiện xã hội hình
thường.

Dù thực nghiệm ờ đâu vẫn phái:

- Xây dựng dược mở hình thực nghiệm với cơ sớ logic học

</div>
(19)<div class='page_container' data-page=19>

thuộc vào phạn \i. quy mõ c úa đề tài nhưne yê u câu c h u n g ià c ó

thế thay thế cho việc nghiên cứu thực (mơ hình lớp học. mỏ
hình tốn, mơ hình sinh học, inỏ hình sinh thái...) nhưng quan

trọng đối với nghiên cứu xã hội học là mô hìnli xã hội. Đỏi với

mơ hình xã hội nhà nghiên cứu phái phân biệt những yến tị'

Iiịỉtitt nhiên trong dó cổ nhiều tham sô' đã bị cỏ lập hóa mà sau
khi đánh giá kết quá cuối cùng phái tính đến ánh hướng, tác
động cứa các yếu tô" này.

- Kiếm tra trong thực nghiệm: Nhà xã hội học tronu quá trình

thực nghiệm cán thiết kế nhóm kiếm tra và nhóm thực nghiệm
theo cách thức sau:

+ Cách thứ nhất, dùng kĩ thuật cặp dõi - dổi chửiìỊỊ. trong đó

cứ mỗi phần lứ trong nhóm kiếm tra sẽ có một phan tử tương
ứng trong nhổm thực nghiệm.

+ Cách thứ hai, thường gọi là phân nhóm ngầu nhiên: những

đơi tượng được hàm chứa trong nhóm thực nghiệm và kiểm tra
được phàn phối ngầu nhiên qua thống kê.

Nghiên cứu thực nghiệm có những ưu điểm và cũng có những
nhược điểin nhất định. Qua thực nghiệm các nhà nghiên cứu có

thc nắm được cúc biến sổ dộc lập trong quá trình nghiên cứu.

Nhờ dùng kỉ thuật cặp đổi và kĩ thuật phân nhỏm ngầu nhiên
chúng ta có thè biết được các nhân tô thất bại ánh hường tới kết
quá nghiên cứu.

Các s ố liệu thu được qua ihực nghiệm có độ tin cậy c a o nhờ

phương pháp và kĩ thuật kiếm soát, xử li q trình điền hiến
troní» thực nghiệm... (chú ý khái niệm biến số chi bất kì sự thay
đổi nào diẻn tiến từ một trạng thái này tới một trạng thái khác;
từ vị trí này thay đối sang vị trí khác tiếp nơi nhau. Ví như
nghiên cứu sự di động xã hội cúa táng lớp nào đó biếu lộ ra ớ sự
thay đổi lứa tuổi, trạng thái kinh tế... dẫn tới sự thay đổi địa vị

xã hội...)

</div>
(20)<div class='page_container' data-page=20>

trong việc nghiên cứu để tài phải phối hợp với nhiều phưonu
pháp khác vì phương pháp nào cũng có các ưu điểm và các hạn
chế nhất định. Vá lại. đã là thực nghiệm dù khống ché cao c ác
tác động ngẫu nhiên thì mỏ hình chúng ta thể nghiỌm vẫn rất
nhỏ (vì quy mơ, vì tầm vóc, vì tương quan xã hội) cho nên kết
quả tốt đến đâu, xét cho cùng vẫn mới là kết quả trong phạm vi
nghiên cứu, khi áp dụng đại trà ra toàn xã hội phái hết sức rân
nhắc, cẩn trọng.

CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ THẢO LUẬN

1. Các quan điếm có tính phương pháp luận trong nghiên cứu
xã hội học?

</div>