Sáng kiến kinh nghiệm ''Hướng dẫn học sinh phương giải bài tập Vật Lý - THCS''

<span class='text_page_counter'>(1)</span>SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM HƯỚNG DẪN HS PHƯƠNG PHÁP GIẢI BÀI TẬP VẬT LÍ a- PhÇn më ®Çu. I. Lý do chọn đề tài.. Trong việc nâng cao chất lượng giáo dục nói chung và chất lượng bộ môn nói riêng. Việc cải tiến phương pháp dạy học là một nhân tố quan trọng, bên cạnh việc bồi dưỡng kiến thức chuyên môn, việc phát huy tính tích cực của học sinh cã ý nghÜa hÕt søc quan träng. Bëi v× xÐt cho cïng c«ng viÖc gi¸o dôc ph¶i được tiến hành trên cơ sở tự nhận thức, tự hành động, việc khơi dậy phát triển ý thức năng lực tư duy, bồi dưỡng phương pháp tự học là con đường phát triển tối ­u cña gi¸o dôc. Còng nh­ trong häc tËp c¸c bé m«n kh¸c, häc VËt lÝ l¹i cµng cần phát triển năng lực tích cực, năng lực tư duy của học sinh để không phải chỉ biết mà còn phải hiểu để giải thích hiện tượng Vật lí cũng như áp dụng kiến thức và kỹ năng vào các hoạt động trong cuộc sống gia đình và cộng đồng. Trong khuôn khổ nhà trường phổ thông, bài tập Vật lí thường là những vấn đề không quá phức tạp, có thể giải được bằng những suy luận lô gíc, bằng tính toán hoặc thực nghiệm dựa trên cơ sở những quy tắc Vật lí, phương pháp Vật lí đã quy định trong chương trình học. Nhưng bài tập Vật lí lại là một khâu quan träng trong qu¸ tr×nh d¹y vµ häc VËt lÝ. Việc giải bài tập Vật lí giúp củng cố đào sâu, mở rộng những kiến thức cơ b¶n cña bµi gi¶ng, x©y dùng cñng cè kü n¨ng kü x¶o vËn dông lý thuyÕt vµo thùc tiễn, là biện pháp quý báu để phát triển năng lực tư duy của học sinh, có tác dụng sâu sắc về mặt giáo dục tư tưởng, đạo đức lớn. Vì thế trong việc giải bài tập Vật lí mục đích cơ bản cuối cùng không phải chỉ tìm ra đáp số, tuy điều này cũng quan trọng và cần thiết, mục đích chính của việc giải là ở chỗ người làm bài tập hiểu được sâu sắc hơn các khái niệm, định luật Vật lí, vận dụng chúng vào những vấn đề thực tế trong cuộc sống, trong lao động. Qua thực tế giảng dạy Vật lí ở trường THCS nói chung bộ môn Vật lí 8, 9 nãi riªng, t«i nhËn thÊy häc sinh cßn gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n lóng tóng khi gi¶i. Lop8.net. 3.

<span class='text_page_counter'>(2)</span> các bài tập Vật lí, điều này ít nhiều ảnh hưởng đến chất lượng dạy và học. Vừa qua cùng với sự đổi mới phương pháp dạy học chung của ngành giáo dục, đồng thời bản thân cũng tự kiểm tra, tổng kết tình hình dạy học Vật lí, cùng với việc tiếp thu các chuyên đề, thấy được tác dụng giáo dưỡng và giáo dục rất lớn đối với học sinh khi giải bài tập Vật lí. Từ đó vận dụng vào quá trình giảng dạy, tôi thấy có hiệu quả hơn so với trước đây, chất lượng học sinh được nâng cao râ rÖt Xuất phát từ những lí do trên, tôi quyết định chọn đề tài: “ Hướng dẫn học sinh phương giải bài tập Vật Lý – THCS” nhằm giúp học sinh nắm chắc ®­îc kiÕn thøc c¬ b¶n, më réng vµ hiÓu s©u kiÕn thøc. Tõ dã n©ng cao ®­îc chÊt lượng bộ môn Vật lí và biết vận dụng vào thực tế.. B- nội dung đề tài. chương I. cơ sở lí luận I. mục đích hướng dẫn học sinh phương pháp giải bài tập vật lÝ.. 1. Bài tập Vật lí giúp cho học sinh ôn tập, đào sâu, mở rộng kiến thức. Trong giai đoạn xây dựng kiến thức học sinh đã nắm được cái chung các khái quát của các khái niệm, định luật và cũng là các khái niệm trìu tượng. Trong các bài tập học sinh phải vận dụng những kiến thức khái quát, trìu tượng đó vào những trường hợp cụ thể rất đa dạng, nhờ thế mà học sinh nắm được nh÷ng biÓu hiÖn rÊt cô thÓ cña chóng trong thùc tÕ vµ ph¹m vi øng dông cña chóng. Ngoµi nh÷ng øng dông quan träng trong kü thuËt bµi tËp VËt lÝ gióp cho häc sinh thÊy ®­îc nh÷ng øng dông mu«n h×nh mu«n vÎ trong thùc tiÔn cña c¸c kiến thức đã học. Còn khái niệm, định luật Vật lí thì rất đơn giản nhưng biểu hiện của chúng trong tự nhiên thì rất phức tạp. Do đó bài tập vật lí sẽ giúp luyện tập cho học sinh phân tích để nhận biết được những trường hợp phức tạp đó.. Lop8.net. 4.

<span class='text_page_counter'>(3)</span> Bài tập vật lí là một phương tiện củng cố, ôn tập kiến thức sinh động. Khi giải bài tập vật lí học sinh phải nhớ lại các kiến thức đã học, có khi phải sử dụng tổng hợp các kiến thức của nhiều chương nhiều phần của chương trình. 2. Bài tập có thể là điểm khởi đầu để dẫn đến kiến thức mới. Nhiều khi bài tập được sử dụng khéo léo có thể dẫn học sinh đến những suy nghĩ về một hiện tượng mới hoặc xây dựng một khái niệm mới để giải thích hiện tượng mới do bài tập phát hiện ra. 3.Gi¶i bµi tËp vËt lý rÌn luyÖn kü n¨ng, kü x¶o, vËn dông lý thuyÕt vµo thùc tiÔn, rÌn luyÖn thãi quen vËn dông kiÕn thøc kh¸i qu¸t. Bài tập vật lý là một trong những phương tiện rất quý báu để rèn luyện kỹ n¨ng, kü x¶o vËn dông lý thuyÕt vµo thùc tiÔn, rÌn luyÖn thãi quen vËn dông kiÕn thức khái quát đã thu nhận được để giải quyết các vấn đề của thực tiễn. 4. Gi¶i bµi tËp lµ mét trong nh÷ng h×nh thøc lµm viÖc tù lùc cao cña häc sinh. Trong khi lµm bµi tËp do ph¶i tù m×nh ph©n tÝch c¸c ®iÒu kiÖn cña ®Çu bµi, tù x©y dùng nh÷ng lËp luËn, kiÓm tra vµ phª ph¸n nh÷ng kÕt luËn mµ häc sinh rót ra ®­îc nªn tõ duy cña häc sinh ®­îc ph¸t triÓn n¨ng lùc lµm viÖc tù lùc n©ng cao, tÝnh kiªn tr× ®­îc ph¸t triÓn. 5. Gi¶i bµi tËp gãp phÇn lµm ph¸t triÓn t­ duy s¸ng t¹o cña häc sinh. Cã nhiÒu bµi tËp vËt lý kh«ng chØ dõng l¹i trong ph¹m vi vËn dông nh÷ng kiến thức đã học mà còn giúp bồi dưỡng cho học sinh tư duy sáng tạo. Đặc biệt là những bài tập giải thích hiện tượng, bài tập thí nghiệm. 6. Giải bài tập vật lý là một phương tiện để kiểm tra mức độ nắm vững kiÕn thøc cña häc sinh. Tuỳ theo cách ra bài tập ta có thể phân loại được các mức độ nắm vững kiến thức của học sinh giúp việc đánh giá chất lượng học sinh được chính xác II.Ph©n lo¹i bµi tËp vËt lý. Sơ đồ phân loại bài tập vật lí 1. Phân loại theo phương tiện giải :. Lop8.net. 5.

<span class='text_page_counter'>(4)</span> Bµi tËp vËt lÝ. Bµi tËp gi¶i thÝch hiện tượng Bµi tËp dù ®o¸n hiÖn tượng. Bµi tËp định tính. Bµi tËp định lượng. Bµi tËp thÝ nghiÖm. Bµi tËp đồ thị. Bµi tËp thÝ nghiÖm. 2. Phân loại theo mức độ Bµi tËp vËt lÝ. Bài tập tập dượt. Bµi tËp tæng hîp. Bµi tËp s¸ng t¹o. chương II. các giải pháp thực hiện  kh¶o s¸t thùc tÕ.  tổ chức chuyên đề.  Hướng dẫn học sinh học tập vật lí ở nhà .  kiểm tra Đánh giá chất lượng.. I. kh¶o s¸t thùc tÕ.. 1. Thực trạng trước khi thực hiện đề tài. Trước khi thực hiện đề tài qua giảng dạy ở trường THCS LONG HềA, qua tìm hiểu và trao đổi với đồng nghiệp tôi nhận thấy:. Lop8.net. 6.

<span class='text_page_counter'>(5)</span> - §a sè häc sinh ham mª häc bé m«n VËt lÝ, nh­ng khi lµm c¸c bµi tËp vËt lí các em thường lúng túng trong việc định hướng giải, có thể nói hầu như các em ch­a biÕt c¸ch gi¶i còng nh­ tr×nh bµy lêi gi¶i. Theo t«i, thùc tr¹ng nªu trªn cã thÓ do mét sè nguyªn nh©n sau: + Học sinh chưa có phương pháp tổng quỏt để giải một bài tập Vật lí. + Học sinh chưa biết vận dụng các kiến thức, định luật Vật lí .... + Nội dung cấu trúc chương trình sách giáo khoa mới hầu như không dành thời lượng cho việc hướng dẫn học sinh giải bài tập hay luyện tập ( đặc biệt là chương trình vật lí ở các lớp: 6, 7, 8), dẫn đến học sinh không có điều kiện bổ sung, më réng vµ n©ng cao kiÕn thøc còng nh­ rÌn kü n¨ng gi¶i bµi tËp VËt lÝ. 2. Số liệu điều tra trước khi thực hiện đề tài.. Trước khi thực hiện đề tài tôi đã tiến hành kiểm tra và khảo sát đối với học sinh ở các lớp: 9A, 8E trường THCS LONG HềA bằng một số bài tập cơ bản tương ứng với mức độ nội dung kiến thức ở mỗi khối lớp. Kết quả thu được như sau: Líp. SÜ sè. Giái SL. Kh¸ %. SL. TB %. SL. YÕu - KÐm %. SL. %. III.Tæ CHøC CHUY£N §Ò.. Ngoài việc nắm vững kiến thức, để có kỹ năng tốt trong việc giải bài tập Vật lí đòi hỏi học sinh phải nắm vững phương pháp giải cũng như cách trình bày lêi gi¶i, ph¶i cã kü n¨ng ph©n lo¹i ®­îc c¸c d¹ng bµi tËp. Vì vậy để giúp học sinh nắm vững phương pháp giải một bài tập vật lí, trong năm học này tôi đã kết hợp với tổ chuyên môn tổ chức cho học sinh học chuyên đề “Hướng dẫn học sinh phương pháp giải bài tập Vật lí – THCS”. Trong chuyên đề này tôi chia thành 3 nội dung, hướng dẫn học sinh:  Tr×nh tù gi¶i mét bµi tËp vËt lÝ.  Hai phương pháp suy luận để giải các bài tập vật lí.. Lop8.net. 7.

<span class='text_page_counter'>(6)</span>  áp dụng phương pháp giải bài tập vật lí vào một số bài tập cơ bản.. 1. Tr×nh tù gi¶i mét bµi tËp vËt lÝ. - Phương pháp giải một bài tập Vật lí phụ thuộc nhiều yếu tố: mục đích yêu cầu của bài tập, nội dung bài tập, trình độ của các em, v.v... Tuy nhiên trong c¸ch gi¶i phÇn lín c¸c bµi tËp VËt lÝ còng cã nh÷ng diÓm chung. - Thông thường khi giải một bài tập vật lí cần thực hiện theo trình tự sau ®©y:. 1.1.HiÓu kü ®Çu bµi. - §äc kü dÇu bµi: bµi tËp nãi g×? c¸i g× lµ d÷ kiÖn? c¸i g× ph¶i t×m? -Tóm tắt đầu bài bằng cách dùng các ký hiệu chữ đã qui ước để viết các dữ kiện và ẩn số, đổi đơn vị các dữ kiện cho thống nhất(nếu cần thiết ). - Vẽ hình , nếu bài tập có liên quan đến hìng vẽ hoặc nếu cần phải vẽ hình để diễn đạt đề bài. Cố gắng vẽ dúng tỉ lệ xích càng tốt. Trên hình vẽ cần ghi rõ d÷ kiÖn vµ c¸i cÇn t×m.. 1.2. Ph©n tÝch néi dung bµi tËp, lËp kÕ ho¹ch gi¶i. - Tìm sự liên hệ giữa những cái chưa biết (ẩn) và những cái đẵ biết (dữ kiÖn) - NÕu ch­a t×m ®­îc trùc tiÕp c¸c mèi liªn hÖ Êy th× cã thÓ ph¶i xÐt mét sè bài tập phụ để gián tiếp tìm ra mối liên hệ ấy. - Ph¶i x©y dùng ®­îc mét dù kiÕn vÒ kÕ ho¹ch gi¶i.. 1.3. Thùc hiÖn kÕ ho¹ch gi¶i. - Tôn trọng trình tự phải theo để thực hiện các chi tiết của dự kiến, nhất là khi gÆp mét bµi tËp phøc t¹p. - Thực hiện một cách cẩn thận các phép tính số học, đại số hoặc hình học. Nên hướng dẫn học sinh làm quen dần với cách giải bằng chữ và chỉ thay giá trị bằng số của các đại lượng trong biểu thức cuối cùng. - Khi tính toán bằng số, phải chú ý đảm bảo những trị số của kết quả đều cã ý nghÜa.. 1.4. Kiểm tra đánh giá kết quả.. Lop8.net. 8.

<span class='text_page_counter'>(7)</span> - Kiểm tra lại trị số của kết quả: Có đúng không? Vì sao? Có phù hợp với thùc tÕ kh«ng? - KiÓm tra l¹i c¸c phÐp tÝnh: cã thÓ dïng c¸c phÐp tÝnh nhÈm vµ dïng c¸ch làm tròn số để tính cho nhanh nếu chỉ cần xét độ lớn của kết quả trong phép tính. - Nếu có điều kiện, nên phân tích, tìm một cách giải khác, đi đến cùng một kết quả đó. Kiểm tra xem còn con đường nào ngắn hơn không.. 2.Hai phương pháp suy luận để giải các bài tập vật lí. Xét về tính chất thao tác của tư duy, khi giải các bài tập vật lí, người ta thường dùng phương pháp phân tích và phương pháp tổng hợp.. 2.1. Giải bài tập bằng phương pháp phân tích. - Theo phương pháp này, xuất phát điểm của suy luận đại lượng cần tìm. Người giải phải tìm xem đại lượng chưa biết này có liên quan với những đại lượng Vật lí nào khác và một khi biết sự liên hệ này thì biểu diễn nó thành những công thức tương ứng. Nếu một vế của công thức là đại lượng cần tìm còn vế kia chỉ gồm những dữ liệu của bài tập thì công thức ấy cho ra đáp số của bài tập. Nếu trong công thức còn những đại lượng khác chưa biết thì đối với mỗi đại lượng đó, cần tìm một biểu thức liên hệ với nó với các đại lượng Vật lí khác; cứ làm như thế cho đến khi nào biểu diễn được hoàn toàn đại lượng cần tìm bằng những đại lượng đã biết thì bài toán đã được giải xong. Như vậy cũng có thể nói theo phương pháp này, ta mới phân tích một bài tập phức tạp thành những bài tập đơn giản hơn rồi dựa vào những quy tắc tìm lời giải mà lần lượt giải các bài tập đơn giản này. Từ đó tìm dần ra lời giải của các bµi tËp phøc t¹p nãi trªn.  Thí dụ ta hãy dùng phương pháp phân tích để giải bài tập sau:  §Ò bµi: “ Người ta dùng một loại dây hợp kim đồng có tiết diện 10 mm2 và có điện trở suất là 0,4.10-4  m để làm một lò sưởi điện sưởi ấm một gian phòng. Hỏi cần phải lấy chiều dài của dây dẫn này là bao nhiêu để duy trì nhiệt độ của phòng luôn luôn không đổi nếu mỗi giờ gian phòng này bị mất một nhiệt. Lop8.net. 9.

<span class='text_page_counter'>(8)</span> lượng bằng 2 970 000J qua các cửa sổ và các bức tường. Biết nguồn điện cung cấp cho lò sưởi có điện áp là 220V”.  Hướng dẫn giải: - Đại lượng cần tìm ở đây là chiều dài của dây hợp kim. Ta tìm mối liên hệ giữa chiều dài của dây dẫn với các đại lượng khác trong bài. - Ta biết rằng muốn nhiệt độ của phòng luôn luôn không đổi thì trong mỗi giờ nhiệt lượng lò sưởi cung cấp phải bằng nhiệt lượng mà phòng mất đi. Nhiệt lượng do lò sưởi cung cấp tương đương với điện năng mà lò sưởi tiêu thụ. Điện năng lại phụ thuộc điện trở của dây hợp kim đồng. Điện trở này lại do chiều dài của dây qui định. a. NÕu gäi chiÒu dµi cña d©y lµ l, ®iÖn trë cña d©y lµ R, ®iÖn trë suÊt cña nã lµ  vµ tiÕt diÖn cña nã lµ S, th× chiÒu dµi cña d©y dÉn liªn hÖ víi ®iÖn trë cña nã b»ng c«ng thøc:. R = . Do dã:. l. l S. R.S. . (1). b. Trong biểu thức của chiều dài có một đại lượng mới chưa biết đó là điện trở R của dây. Điện trở này đo bằng tỉ số của hiệu điện thế U với cường độ dòng ®iÖn I qua d©y:. U I. R. (2). c. Đại lượng mới chưa biết là cường độ dòng điện I thì liên hệ với các đại lượng khác bằng định luật Ôm và bằng công thức biểu diễn năng lượng A do dòng điện toả ra. Ta đã dùng định luật Ôm trong (2). Vậy mối liên hệ giữa I và A lµ: A = I.U.t trong đó t là thời gian dòng điện chạy qua dây; từ đó suy ra: I. A U .t. (3). d. Trong công thức trên, điện năng tính ra Jun. Điện năng này tương đương với nhiệt lượng Q mà dòng điện cung cấp (và với nhiệt lượng mà gian phßng mÊt ®i) trong thêi gian t theo biÓu thøc:. Lop8.net. 10.

<span class='text_page_counter'>(9)</span> Q =A. (4). ở vế phải của biểu thức (4), tất cả các đại lượng đều đã biết. Bây giờ cần thay thế biểu thức sau vào biểu thức trước và cứ thế đi dần từ biểu thức cuối lên biÓu thøc ®Çu: - Thay (4) vµo (3) ®­îc: - Thay. (3)’. I. Q U .t. U 2 .t R Q. vµo (2) ®­îc:. - Thay (2)’ vµo (1) ®­îc. l. U 2 .t.S Q.. (3)’ (2)’ (1)’. -Thay các đại lượng trên bằng các trị số của chúng vào (1)’ +Víi:U = 220 V t = 1h = 3600s S = 10 mm2 = 10.10-4 m2 Q = 2 970 000 J  = 0,4.10-4  m. + Ta ®­îc: l. 2202.3600.1,5.104  220(m) 2970000.0, 4.104. - Vậy chiều dài dây hợp kim đồng là 220m. 2.2 Giải bài tập bằng phương pháp tổng hợp. Theo phương pháp này, suy luận không bắt đầu từ các đại lượng cần tìm mà bắt đầu từ các đại lượng đã biết có nêu trong bài. Dùng công thức liên hệ các đại lượng này với các đại lượng chưa biết, ta đi dần đến công thức cuối cùng trong đó chỉ có một đại lượng chưa biết là đại lượng cần tìm. Theo phương pháp tổng hợp, bài tập nêu trong ví dụ trên có thể giải như sau: a. Muốn nhiệt độ trong phòng luôn luôn không đổi thì nhiệt lượng do dòng điện qua lò sưởi toả ra trong một thời gian t nào đó (ở đây là 1giờ) phải bằng nhiệt lượng Q mà gian phòng mất đi trong thời gian đó. Theo định luật Jun - Len xơ thì.. Lop8.net. 11.

<span class='text_page_counter'>(10)</span> Q = I2.R.t. (1). trong đó R là điện trở của dây dẫn của lò sưởi, I là cường độ dòng điện qua lò sưởi. b. Theo định luật Ôm, ta có:. U R. I. (2). c. Nhưng điện trở của dây dẫn lại phụ thuộc kích thước và bản chất của R. d©y dÉn theo c«ng thøc:. l S. (3). trong đó  là điện trở suất, l là chiều dài của dây dẫn, S là tiết diện của dây dẫn. d. Thay c¸c biÓu thøc (2) vµ (3) vµo biÓu thøc (1), ta ®­îc: Q. - Từ đó rút ra:. l. U 2 .t l . S. U 2 .t.S Q.. (4). (1)’. - Thay các đại lượng trên bằng trị số của chúng, ta được: 2202.3600.1,5.104 l  220(m) 2970000.0, 4.104. - Vậy chiều dài dây hợp kim đồng là 220m. Như vậy dùng phương pháp tổng hợp, ta cũng tìm được chiều dài của dây lò sưởi như khi dùng phương pháp phân tích. Nhìn chung, khi giải bất kỳ một bài toán vật lí nào ta đều phải dùng cả hai phương pháp: phân tích và tổng hợp. Phép giải bắt đầu bằng cách phân tích các điều kiện của bài tập để hiểu được đề bài. Phải có một sự tổng hợp kèm theo ngay để kiểm tra lại mức độ đúng đắn của sự phân tích các điều kiện ấy. Muốn lËp ®­îc kÕ ho¹ch gi¶i, ph¶i ®i s©u vµo ph©n tÝch néi dung vËt lÝ cña bµi tËp. Tổng hợp những dữ kiện đã cho với những quy luật vật lí đã biết, ta mới xây dùng ®­îc lêi gi¶i vµ kÕt qu¶ cuèi cïng. Như vậy ta có thể nói là trong quá trình giải bài tập vật lí ta đã dùng phương pháp phân tích - tổng hợp.. Lop8.net. 12.

<span class='text_page_counter'>(11)</span> IV.áp dụng phương pháp giải bài tập vật lí vào một số bài tËp c¬ b¶n. 1.Bµi to¸n1.. 2.Bµi to¸n 2.. Bỏ một quả cầu đồng thau khối lượng 1 kg được nung nóng đến 100o C vào trong thùng sắt có khối lượng 500g đựng 2kg nước ở 20o C. Bỏ qua sự trao đổi nhiệt với môi trường .Tìm nhiệt độ cuối cùng của nước. Biết nhiệt dung riêng của đồng thau, sắt, nước lần lượt là: c1= 380 J/kg.K; c2=460 J/kg.K; c3= 4200 J/kg.K.  Hướng dẫn giải: * Tìm hiểu các điều kiện đã cho của bài. - Tãm t¾t: m1 = 1 kg - Khối lượng của quả cầu đồng thau,. c1 = 380 J/kg.K. thùng sắt và nước.. t1 = 100o C. - Nhiệt độ ban đầu của quả cầu đồng. m2 = 500g = 0,5 kg. thau, thùng sắt và nước.. c2 = 460 J/kg.K. - NhiÖt dung riªng cña chÊt cÊu t¹o. t2 = 20o C. nªn c¸c vËt.. m3 = 2kg c3 = 4200 J/kg.K t3 = t2 t?. * Ph©n tÝch bµi to¸n. - Đây là bài toán trao đổi nhiệt của một hệ vật (gồm 3 vật). Điều quan trọng phải hiểu rằng bài toán yêu cầu tìm nhiệt độ cuối cùng của nước, nhưng cũng là nhiệt độ chung của hệ khi kết thúc quá trình trao đổi nhiệt. Để giải bài toán này cần áp dụng phương trình cân bằng nhiệt: Qto¶ ra =Qthu vµo. Lop8.net. 13.

<span class='text_page_counter'>(12)</span> - Do vậy phải xác định được những vật nào là vật toả nhiệt, những vật nào là vật thu nhiệt, viết được công thức tính nhiệt lượng toả ra vào hay thu vào của c¸c vËt: Q = mc  t -Với lưu ý rằng trong bài toán này nhiệt độ ban đầu của hai vật thu nhiệt ( thùng sắt và nước) là bằng nhau( t2 = t3). - Trên cơ sở phương trình cân bằng nhiệt vừa lập được kết hợp với dữ kiện đã cho của bài toán để suy ra đại lượng cần tìm (t). *Bµi gi¶i. - Nhiệt lượng do quả cầu bằng đồng thau toả ra khi hạ nhiệt độ từ 100o C đến to C (nhiệt độ khi có cân bằng nhiệt) là: Q1 = m1.c1(t1 – t) - Nhiệt lượng mà thùng sắt (Q2) và nước (Q3) thu vào để tăng nhiệt độ từ 20o C đến to C là:. Q2 = m2.c2(t – t2). (1). Q3 = m3.c3(t –t2). (2). - áp dụng phương trình cân bằng nhiệt ta có: Q1 = Q2 + Q3. (3). tõ (1),(2) vµ (3)  m1.c1(t1 – t) = m2.c2(t –t2) + m3.c3(t –t2)  t ( m1c1 + m2c2 + m3c3 ) = m1c1t1 + ( m2c2 + m3c3 ) t2. t=. . m1c1t1  (m2 c2  m3 c3 )t2 m1c1  m2 c2  m3 c3. - Thay các đạt lượng trên bằng trị số của chúng ta được: t=. 1.380  (0,5.460  2.4200).20  19, 2(o C ) 1.380  0,5.460  2.4200. - Vậy nhiệt độ cuối cùng của nước là 19,2 oC. 3.Bµi to¸n 3.. Mét Êm ®iÖn cã hai ®iÖn trë: R1 = 4  vµ R2 = 6  . NÕu bÕp chØ dïng mét điện trở R1 thì đun sôi ấm nước trong 10 phút. Tính thời gian cần thiết để đun sôi ấm nước trên khi: a. ChØ dïng R1.. Lop8.net. 14.

<span class='text_page_counter'>(13)</span> b. Dïng R1 nèi tiÕp R2. c. Dïng R1 song song R2. (Biết không có sự mất nhiệt ra môi trường và mạng điện có hiệu điện thế không đổi).  Hướng dẫn giải: * Tìm hiểu các điều kiện đã cho của bài. - Cho biÕt gi¸ trÞ cña hai ®iÖn trë. - Thời gian đun sôi nước khi chỉ dùng điện trở R1. - Tãm t¾t:. R1 = 4  ;. R2 = 6 . t1 = 10 phót t2 ? t3 ? khi R1nt R2. t4 ? khi R1//R2. * Ph©n tÝch bµi to¸n. -Bài toán này xuất phát từ định luật Jun-len xơ với biểu thức: Q =I2.R.t. (1). trong đó nhiệt lượng mà nước thu vào bằng nhiệt lượng do các điện trở toả ra. - Theo ®iÒu kiÖn ®Çu bµi th× nÕu sö dông biÓu thøc. (1). của định luật Jun-. len x¬, th× viÖc gi¶i bµi to¸n rÊt phøc t¹p hoÆc kh«ng thùc hiÖn ®­îc. VËy ë bµi toán này mối liên hệ giữa các đại lượng để tìm cấu trúc công thức rất quan trọng, đóng vai trò quyết định đến sự thành công. - Như ta đã biết từ công thức (1). Ta có thể viết được một số biểu thức tương đương trên cơ sở mối liên hệ của một số đại lượng trong công thức với các đại lượng khác, để việc tính toán không làm bài toán phức tạp. ThËt vËy: v×. U = I.R nªn (1)  Q = U.I.t. (2). U2 .t R. (3). mặt khác theo định luật Ôm: I =. U R. nªn (2)  Q =. - Từ đây nên chọn công thức nào để giải bài toán, điều này đòi hỏi sự nhanh nh¹y, suy diÔn cao. Nếu chọn (2) thì vẫn còn đại lượng I chưa biết, do đó chọn công thức (3). Lop8.net. 15.

<span class='text_page_counter'>(14)</span> - Cần biểu diễn các đại lượng cần tính. + Giá trị điện trở của ấm trong 4 trường hợp: 1/ R = R1 2/ R = R2 3/ R = R1 + R2 4/. R .R 1 1 1   hay R = 1 2 R R1 R2 R1  R2. -Với chú ý rằng nhiệt lượng mà dây điện trở của ấm toả ra trong 4 trường hîp lµ nh­ nhau. - Hiệu điện thế trong các trường hợp là không đổi. * Bµi gi¶i. - Gọi thời gian đun sôi nước trong 4 trường hợp lần lượt là: t1, t2, t3, t4. - Do không có sự mất nhiệt ra môi trường nên nhiệt lượng cần để đun sôi nước bằng nhiệt lượng mà dây điện trở của ấm toả ra. Q=. U2 .t R. a. ChØ dïng d©y R1:. Q1 =. U2 t1 R1. (1). ChØ dïng d©y R2:. Q2 =. U2 t2 R2. (2). - ¸p dông c«ng thøc:. (Theo c«ng thøc (3) ). cho các trường hợp ta có:. . U2 U2 t1 = t2 R1 R2. . t2 . tõ (1) vµ (2). b. Khi dïng R1 nèi tiÕp R2: tõ (1) vµ (3). R2 6 t1  .10  15( ph) R1 4. Q3 =. U2 t3 R1  R2. . U2 U2 t1 = t3 R1 R1  R2. . t3 . Lop8.net. 16. (3). R1  R2 46 t1  .10  25( ph) R1 4.

<span class='text_page_counter'>(15)</span> b. Khi dïng R1 song song R2:  1 1    t4  R1 R2 . Q4 = U 2  . 1 1 1   t4 t1 t2. . t4 . tõ (1), (2) vµ (4). (4). t1 .t2 10.15   6( ph) t1  t2 10  15. v. Hướng dẫn học sinh học tập vật lí ở nhà.. Qua thực tế giảng dạy Vật lí ở trường THCS, tôi nhận thấy với cấu trúc của chương trình Vật lí THCS là hầu hết không có hoặc có rất ít các tiết bài tập, thêm nữa thời lượng của một tiết học trên lớp có hạn, học sinh chủ yếu tiếp thu kiến thức về lí thuyết một cách cơ bản hoặc giải các bài tập đơn giản và số tiết học chỉ có 1 tiếtsoo tuần đối với các khối lớp 6, 7, 8 và 2 tiết / tuần đối với lớp 9. Như vậy không có đủ lượng thời gian để giáo viên mở rộng và nâng cao kiến thức cũng như rèn luyện kỹ năng giải bài tập cho học sinh. Do đó bên cạnh việc tổ chức các chuyên đề thì một trong những biện pháp tốt nhất để rèn luyện kỹ năng giải bài tập cho học sinh để học sinh có thể thường xuyên được luyện giải nhiÒu d¹ng bµi tËp kh¸c nhau, còng nh­ tiÕp xóc víi c¸c d¹ng bµi tËp cã tÝnh chất mở rộng và nâng cao, để từ đó học sinh có thể vận dụng một cách linh hoạt các cách giải từng dạng bài tập đó là : “Hướng dẫn học sinh học tập vật lí ở nhµ”. ViÖc häc sinh tù häc ë nhµ cã mét ý nghÜa lín lao vÒ mÆt gi¸o dôc vµ gi¸o dưỡng. Nếu việc học ở nhà của học sinh được tổ chức tốt sẽ giúp các em rèn luyÖn thãi quen lµm viÖc tù lùc, gióp c¸c em n¾m v÷ng tri thøc, cã kü n¨ng, kü xảo. Ngược lại nếu việc học tập ở nhà của học sinh không được quan tâm tốt sẽ làm cho các em quen thói cẩu thả, thái độ tắc trách đối với việc thực hiện nhiệm vụ của mình dẫn đến nhiều thói quen xấulàm cản trở đến việc học tập. Công việc học tập của học sinh ở nhà có những đặc điểm riêng sau: + Tiến hành trong một thời gian ngắn, không có sự hướng dẫn trực tiếp của. Lop8.net. 17.

<span class='text_page_counter'>(16)</span> giáo viên, mặc dù đấy là công việc do chính giáo viên giao cho học sinh phải tự m×nh hoµn thµnh, tù kiÓm tra c«ng viÖc m×nh lµm. + C«ng viÖc nµy ®­îc thùc hiÖn tuÇn tù theo høng thó, nhu cÇu vµ n¨ng lùc cña häc sinh. + DÔ bÞ chi phèi bëi ngo¹i c¶nh kh¸c. Cã thÓ coi qu¸ tr×nh häc tËp cña häc sinh ë nhµ bao gåm c¸c giai ®o¹n : trước hết phải nhớ lại những điều đã học ở lớp sau đó rèn luyện sáng tạo. Mỗi giai ®o¹n cã mét néi dung c«ng viÖc cô thÓ. ViÖc häc tËp cña häc sinh ë nhµ phô thuéc phÇn lín vµo viÖc d¹y häc trªn líp cña gi¸o viªn. V× vËy gi¸o viªn cÇn ph¶i c¨n cø vµo t×nh h×nh tiÕp thu kiÕn thøc cña häc sinh mµ giao cho c¸c em nh÷ng c«ng viÖc cã tÝnh chÊt bæ sung phục hồi tài liệu đã học như : nghiên cứu sách giáo khoa, vẽ hình …. Trong khi dạy về vần đề nào đó cần suy nghĩ việc giao cho học sinh các bài tập ở nhà. Chính việc giao bài làm một cách có hệ thống đảm bảo cho việc học tập của học sinh có một quy luật chặt chẽ, nhờ đó mà học sinh có thể tự lực giải quyết các bài tập kể cả những bài tập khó, vì đã có sự chuẩn bị ở các bài tập dÔ. ViÖc häc sinh hoµn thµnh tèt c¸c bµi tËp ë nhµ kh«ng nh÷ng chØ gióp c¸c em nắm vững tri thức đã học cũng như rèn luyện kỹ năng, kỹ xảo cần thiết, mà còn gióp c¸c em chuÈn bÞ tèt nhÊt cho viÖc tiÕp thu kiÕn thøc míi. V× thÕ bªn c¹nh những bài làm phục hồi, luyện tập và sáng tạo trên cơ sở kiến thức đã học cần ph¶i giao cho häc sinh nh÷ng bµi lµm mang nh÷ng yÕu tè chuÈn bÞ cho viÖc tiÕp thu chi thức mới. Có như vậy mới đảm bảo được việc tiếp thu một cách tích cực, tự lực đối với những tri thức mới. Ta cã thÓ giao bµi tËp vÒ nhµ cho häc sinh b»ng nhiÒu h×nh thøc : + Giao bµi tËp trong thêi gian truy bµi ®Çu giê. + Giao bµi tËp sau tiÕt häc. + Giao bµi tËp theo hÖ thèng bµi tËp SGK, SBT, s¸ch tham kh¶o … + Giao bài tập theo dạng, theo chuyên đề . Một biện pháp quan trọng nữa để đảm bảo công tác hướng dẫn học ở nhà. Lop8.net. 18.

<span class='text_page_counter'>(17)</span> có kết quả là cần có những biện pháp kiểm tra, động viên, khích lệ kịp thời và phï hîp : + KiÓm tra vë ghi, vë bµi tËp. + Cho ®iÓm khuyÕn khÝch nh÷ng häc sinh cã nhiÒu cè g¾ng hoÆc chuyÓn biÕn trong häc tËp, .... VI. KÕt qu¶ thùc hiÖn.. Từ việc hướng dẫn học sinh phương pháp giải một bài tập vật lý nêu trên, trong năm học tôi thấy đa số học sinh đã vận dụng một các linh hoạt vào việc gi¶i bµi tËp, häc sinh cã kh¶ n¨ng t­ duy tèt h¬n, cã kü n¨ng vËn dông kiÕn thøc vµo gi¶i bµi tËp tèt h¬n, linh ho¹t h¬n. Cụ thể thông qua khảo sát chất lượng học sinh sau khi “Hướng dẫn học sinh phương pháp giải bài toán Vật lý – THCS” tôi thu được kết quả như sau:  Kết quả so sánh đối chứng. * Kết quả khảo sát trước khi thực hiện đề tài. Líp. Giái. SÜ sè. SL. Kh¸ %. SL. TB %. SL. YÕu - KÐm %. SL. %. * Kết quả khảo sát sau khi thực hiện đề tài. Líp. SÜ sè. Giái SL. Kh¸ %. SL. TB %. SL. YÕu %. SL. %. C- kÕt luËn. I. bµi häc kinh nghiÖm. Trong quá trình giảng dạy bộ môn Vật lí ở trường THCS việc hình thành cho học sinh phương pháp, kỹ năng giải bài tập Vật lí là hết sức cần thiết, để từ đó giúp các em đào sâu, mở rộng những kiến thức cơ bản của bài giảng, vận. Lop8.net. 19.

<span class='text_page_counter'>(18)</span> dông tèt kiÕn thøc vµo thùc tÕ, ph¸t triÓn n¨ng lùc t­ duy cho c¸c em, gãp phÇn nâng cao chất lượng giáo dục, cụ thể là : + Gióp häc sinh cã thãi quen ph©n tÝch ®Çu bµi, h×nh dung ®­îc c¸c hiÖn tượng Vật lí xảy ra trong bài toán sau khi tìm hướng giải. + Trong một bài tập giáo viên cần hướng cho học sinh nhiều cách giải (nÕu cã thÓ ). §Ó kÝch thÝch sù høng thó, say mª häc tËp cho häc sinh rÌn thãi quen t×m tßi lêi gi¶i hay cho mét bµi to¸n VËt lÝ. + Kh¾c s©u cho häc sinh n¾m ch¾c c¸c kiÕn thøc bæ trî kh¸c. Cã nh­ vËy viÖc gi¶i bµi tËp VËt lÝ cña häc sinh míi thuËn lîi vµ hiÖu qu¶. §Ó lµm ®­îc ®iÒu nµy: - Giáo viên cần tự bồi dưỡng nâng cao nghiệp vụ chuyên môn, thường xuyên trao đổi, rút kinh nghiệm với đồng nghiệp. - Nắm vững chương trình bộ môn toàn cấp học. - Giáo viên cần hướng dẫn học sinh nghiên cứu kỹ các kiến thức cần nhớ để ôn tập, nhớ lại kiến thức cơ bản, kiến thức mở rộng, lần lượt nghiên cứu kỹ các phương pháp giải bài tập sau đó giải các bài tập theo hệ thống từ dễ đến khó, so sánh các dạng bài tập để khắc sâu nội dung kiến thức và cách giải. Trên cơ sở đó học sinh tự hình thành cho mình kỹ năng giải bài tập. Trên dây là một số kinh nghiệm mà bản thân tôi đã rút ra được từ thực tế qua quá trình giảng dạy bộ môn Vật lí ở trường THCS nói chung, cũng là kinh nghiệm rút ra được sau khi thực hiện đề tài này nói riêng. II. KÕt luËn chung. Dạy học nhằm góp phần quan trọng để hình thành nhân cách con người lao động mới, sáng tạo, thích nghi với xã hội ngày càng phát triển. Do vậy phương pháp dạy học bộ môn phải thực hiện được các chức năng nhận thức, phát triển và giáo dục, tức là lựa chọn phương pháp dạy học bộ môn sao cho học sinh n¾m v÷ng tri thøc, kü n¨ng, kü x¶o vµ vËn dông tri thøc vµo thùc tiÔn. Đặc biệt Vật lí là một môn khoa học thực nghiệm đòi hỏi phát huy cao độ tính tích cực, độc lập sáng tạo của học sinh trong quá trình lĩnh hội tri thức. Chính vì vậy lựa chọn phương pháp dạy học bộ môn vật lí, người giáo viên cần. Lop8.net. 20.

<span class='text_page_counter'>(19)</span> căn cứ vào phương pháp đặc thù của khoa học lấy hoạt động nhận thức của học sinh lµm c¬ së xuÊt ph¸t. Sau thời gian nghiên cứu tìm hiểu, được sự quan tâm giúp đỡ của ban giám hiệu nhà trường cũng như tổ chuyên môn tôi đã thực hiện thành công việc: “ Hướng dẫn học sinh phương pháp giải bài tập vật lí Cấp THCS” với mong muèn: ph¸t triÓn n¨ng lùc duy rÌn luyÖn kü n¨ng, kü x¶o cho häc sinh trong viÖc học tập bộ môn Vật lí. Nhằm nâng cao chất lượng bộ môn nói riêng, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục nói chung.. Lop8.net. 21.

<span class='text_page_counter'>(20)</span>