Sáng kiến kinh nghiệm ''Phát triển năng lực tư duy trí tuệ của học sinh vùng cao trong dạy học Vật lí lớp 8 - Nguyễn Đức Hiệp

<span class='text_page_counter'>(1)</span>PhÇn thø nhÊt A. Đặt vấn đề:. Bộ môn Vật lý là một bộ môn rất quan trọng ở trong trường THCS. Vật lí trang bị và bước đầu hoàn chỉnh những kiến thức khoa học kiến thức thực tiễn. Học sinh được rèn luyện về phẩm chất đạo đức được bồi dưỡng về thế giới quan duy vËt biÖn chøng, mª tÝn dÞ ®oan, t­ duy khoa häc, më réng tÇm nh×n hiÓu biÕt khoa häc. Trong qu¸ tr×nh häc tËp bé m«n VËt lÝ víi häc sinh vïng cao d©n téc thiÓu sè phÇn lín c¸c em cßn gÆp khã kh¨n. NhiÒu khi häc sinh ch­a biÕt gäi tªn mét hiện tượng hay mô tả phân tích, giải thích một hiện tượng Vật lí. Lý do cơ bản là phÇn lín häc sinh ch­a cã ký n¨ng giao tiÕp, t­ duy cßn h¹n chÕ, viÖc vËn dông khoa häc cßn yÕu. Tõ nh÷ng h¹n chÕ trªn cña häc sinh, t«i nghÜ trong qu¸ tr×nh d¹y häc ph¶i làm như thế nào để học sinh có thế học tốt được bộ môn Vật lí từ đó phát triển ®­îc n¨ng lùc t­ duy ng«n ng÷ cña c¸c em. VËy ph¶i lµm g× ? Lµm nh­ thÕ nµo để học sinh nắm được và phát triển được năng lực tư duy khoa học của học sinh vïng cao, khi d¹y VËt lý THCS. §ã chÝnh lµ lÝ do t«i viÕt s¸ng kiÕn kinh nghiÖm vÒ: “Ph¸t triÓn n¨ng lùc t­ duy trÝ tuÖ cña häc sinh vïng cao trong d¹y häc VËt lÝ líp 8”. B. Mục đích:. Tìm phươmg pháp dạy học phù hợp với học sinh vùng cao dân tộc thiểu số nh»m ph¸t triÓn n¨ng lùc t­ duy, trÝ tuÖ cña häc sinh qua d¹y häc VËt lÝ líp 8. C. Lý do và ý nghĩa đề tài:. Trong quá trình dạy học phương pháp dạy của người thầy và học của người trò là vấn đề mà tất cả những người thầy đều quan tâm. Nếu có được phương pháp phù hợp với đặc trưng bộ môn thì chất lượng dạy của thầy và học của trò được n©ng nªn râ rÖt. §èi víi bé m«n VËt lÝ lµ mét bé m«n khoa häc thùc nghiÖm, nghiªn cøu các hiện tượng sự vật trong tự nhiên, tìm ra quy luật của chúng, có nhiều ứng. Lop8.net. -1-.

<span class='text_page_counter'>(2)</span> dông trong cuéc sèng. Nh­ng víi häc sinh vïng cao, d©n téc thiÓu sè l¹i lµ hÕt søc khã kh¨n. Víi mÆt b»ng kiÕn thøc thÊp, kü n¨ng giao tiÕp cßn h¹n chÕ, Ýt ®­îc tiÕp xóc víi th«ng tin kiÕn thøc khoa häc th× viÖc d¹y häc VËt lý cßn nhiÒu nan gi¶i. Nội dung bài viết này tôi trình kinh nghiệm bản thân đã đạt được trong quá trình dạy học bộ môn Vật lí trường THCS có được qua giảng dạy học sinh lớp 8 trường THCS Sín Chéng - SiMaCai. D. nhiÖm vô nghiªn cøu:. Tìm phương pháp dạy học hiệu quả phát triển năng lực tư duy của học sinh qua d¹y häc VËt lÝ.. Lop8.net. -2-.

<span class='text_page_counter'>(3)</span> PhÇn thø hai Néi dung cô thÓ. 1. Những nội dung và phương pháp cơ bản tổ chức thực hiện theo yêu cầu của đề tài: Để học sinh học tốt bộ môn mình phụ trách người thầy phải xác định được phương pháp dạy của mình sao cho phù hợp với đặc trưng bộ môn. Cụ thể ở đây lµ bé m«n VËt lÝ. Trong quá trình giảng dạy Vật lí lớp 8 tôi đã chọn và sử dụng phương pháp dạy học: “Đặt và giải quyết vấn đề”. Bởi phương pháp này dạy cho học sinh tư duy một cách khoa học, biện chứng và sáng tạo, rèn luyện phương pháp nhận thức, khả năng tự học biết được mỗi hiện tượng xảy ra đều có nguyên nhân của nó. Từ đó học sinh hiểu rõ, nhớ lâu, có khả năng biến kiến thức thành niềm tin. Dạy học “đặt và giải quyết vấn đề” gây ở học sinh trí tò mò tâm trạng không thoả m·n víi vèn kiÕn thøc cò, nhu cÇu vµ høng thó t×m hiÓu kiÕn thøc míi. Trong qu¸ tr×nh d¹y häc vÞ trÝ vµ vai trß cña häc sinh ®­îc n©ng cao, häc sinh trë thµnh chñ thể của quá trình học tập. Giáo viên là người tổ chức, hướng dẫn học sinh đi đúng hướng. Dạy học và giải quyết vấn đề gồm các bước: - Đặt vấn đề ( xây dựng tình huống có vấn đề ). - Giải quyết vấn đề. - VËn dông vµ cñng cè kiÕn thøc míi. Bước 1: Đặt vấn đề: Đặt vấn đề là trong quá trình giảng dạy, phải trình bày tài liệu sao cho các vấn đề học tập nảy sinh từ sự tất yếu hay từ sự xâm nhập ngày càng sâu hơn của hiện tượng được nghiên cứu và quy luật của chúng, hay giải quyết một nhiệm vụ thực tiễn nào đó mà học sinh có thể hiểu được. Bản thân cai mới trong kiến thức xắp học là điều kiện cần nhưng chưa đủ để gây sự quan tâm của học sinh với tài liệu học tập. Cơ sở của việc đặt vấn đề là kiến thức mới và “mối quan hệ bất. Lop8.net. -3-.

<span class='text_page_counter'>(4)</span> thường” giữa kiến thức cũ và kiến thức mới (mâu thuẫn nhận thức). Kết thúc phải bằng câu hỏi nêu vấn đề. *Ví dụ 1: Khi dạy bài “Công cơ học” tôi đã đặt vấn đề như sau: “Công” là một danh từ thường được dùng đời sống hằng ngày. Khi làm một bài tập hay kéo một cái xe, nói chung khi làm bất cứ một việc gì ta đều nói “phải tốn công”. Khái niệm công đó khác với khái niệm “công” trong cơ học trong cơ häc kh«ng cã nghÜa hÑp h¬n. Kh¸i niÖm “c«ng” trong c¬ häc kh¸c víi kh¸i niÖm công trong đời sống như thể nào ? Bài học ngày hôm nay sẽ giải đáp câu hỏi đó. *VÝ dô 2: Khi d¹y môc: “TÝnh dÉn nhiÖt cña c¸c chÊt” trong bµi “DÉn nhiÖt”. Tôi đặt vấn đề như sau: Từ thí nghiệm ở mục 1 biết sắt dẫn nhiệt nhưng chÊt nµo dÉn nhiÖt tèt h¬n. T¹i mòi dïi l¹i ®­îc lµm b»ng s¾t, c¸n ®­îc lµm b»ng gỗ ? Mục 2 sẽ trả lời câu hỏi đó. Bước 2: Giải quyết vấn đề, phát hiện kiến thức mới. Giáo viên hướng dẫn học sinh chủ động giải quyết vấn đề và phát hiện kiến thức theo con đường quy nạp bằng cách: Hướng dẫn học sinh các hiện tượng Vật lí tiến hành các thí nghiệm Vật lí. Dựa trên cơ sở đó hướng dẫn học sinh phân tích, tổng hợp, so sánh các hiện tượng quan sát được để phát hiện kiến thức. Với những bài học có thí nghiệm đơn giản, dụng cụ làm thí nghiệm dễ kiếm. Tôi tổ chức thí nghiệm đồng loạt do học sinh tiến hành. Trở lại hai ví dụ trên, để minh hoạ hướng dẫn học sinh cách giải quyết vấn đề: *VÝ dô 1: Bµi “C«ng c¬ häc”: - Gi¸o viªn giíi thiÖu víi häc sinh c¶ líp mét sè thÝ dô thùc hiÖn c«ng c¬ häc b»ng tranh minh ho¹: 1) Người thợ xây kéo thùng vữa lên cao để xây nhà. 2) Một người đẩy một chiếc xe chở hàng. 3) Con bß kÐo xe. Hái:. Để đưa thùng vữa nên cao người thợ xây phải làm gì ?. Lop8.net. -4-.

<span class='text_page_counter'>(5)</span> Trả lời: Để đưa thùng vữa nên cao người thợ xây phải tác dụng vào thùng vữa. mét lùc kÐo (qua d©y). Hái:. Để đưa xe hàng tới chỗ cần thiết người thợ phải làm gi ?. Tr¶ lêi: T¸c dông vµo xe mét lùc ®Èy. Hái:. Con bò phải làm gì để có thể kéo xe ?. Tr¶ lêi: Con bß ph¶i t¸c dông lùc kÐo vµo xe.. Sau khi ph©n tÝch xong yªu cÇu häc sinh ®iÒn vµo dÊu (...) trong b¶ng: TT. VÝ dô. Hiện tượng. Nguyªn nh©n. 1.. Thî x©y kÐo thïng v÷a. Thïng v÷a bÞ ®­a lªn cao. Người thợ xây tác dụng lực kéo. 2.. Người thợ đẩy xe hàng. .............................................. ................................................. 3.. Con bß kÐo xe. .............................................. .................................................. Hái: Tõ b¶ng h·y cho biÕt trong c¸c thi dô thùc hiÖn c«ng c¬ häc trªn cã đặc điểm gì giống nhau. Kết hợp các câu trả lời của học sinh để đi đến kết luận: Có hai đặc điểm gièng nhau: - Cã lùc t¸c dông. - Có dịch chuyển dưới tác dụng của lực đó. Giáo viên nói: Hai đặc điểm đó không chỉ có trong 3 thí dụ thực hiện công c¬ kÓ trªn. Gi¸o viªn lÊy thªm thÝ dô, ph¶n thÝ dô vµ ph©n tÝch. Yªu cÇu häc sinh lÊy thÝ dô vµ chØ ra lùc t¸c dông, qu·ng ®­êng dÞch chuyÓn trong mçi thÝ dô. Giáo viên nói: Hai đặc điểm đó để có công cơ học, nó giúp ta phân biệt công trong đời sống và khái niệm công cơ học. Thiếu một trong hai điều kiện trên th× kh«ng cã c«ng c¬ häc. Từ đó đi đến kết luận: Công cơ học có khi: - Cã lùc t¸c dông vµo vËt.. Lop8.net. -5-.

<span class='text_page_counter'>(6)</span> - Vật chuyển dời do tác dụng của lực đó. *VÝ dô 2: D¹y môc: “TÝnh dÉn nhiÖt cña c¸c chÊt” trong bµi “dÉn nhiÖt”. Tôi đã tiến hành giải quyết vấn đề bằng cách tổ chức cho học sinh trong lớp làm thí nghiệm đồng loạt theo bàn (một bàn có hai học sinh) Dông cô thÝ nghiÖm: Cho mçi bµn: Một đèn cồn; một ống nghiệm; 1 que tre. Hai đoạn dây: Một bằng đồng, một bằng sắt có kích thước giống nhau. ThÝ nghiÖm 1: VÒ tÝnh dÉn nhiÖt cña thuû tinh vµ kh«ng khÝ. - Yêu cầu học sinh lấy ngón tay trỏ nút miệng ống thuỷ tinh và hơ đáy ống vào ngọn lửa đèn cồn. Hái: C¸c em c¶m thÊy nãng nhiÒu kh«ng ? Tr¶ lêi: Ngãn tay nãng lªn rÊt Ýt. Hái: Cã nhËn xÐt g× vÒ tÝnh dÉn nhiÖt cña èng thuû tinh vµ kh«ng khÝ trong èng. Tr¶ lêi: Thuû tinh vµ kh«ng khÝ dÉn nhiÖt kÐm. ThÝ nghiÖm 2: VÒ tÝnh dÉn nhiÖt cña gç, tre. - Yêu cầu hơ nóng một đầu que ngọn lửa đèn cồn, tay nắm đầu kia của que tre. Hái: §Çu que em cÇm cã nãng lªn nhiÒu kh«ng ? Tr¶ lêi: Nãng lªn rÊt Ýt. Hỏi: Từ đó có thể kết luận gì về tính dẫn nhiệt cña gç, tre. Tr¶ lêi: Tre gç dÉn nhiÖt kÐm. Thí nghiệm 3: So sánh tính dẫn nhiệt của đồng, sắt. - Yêu cầu nối hai đoạn dây đồng, sắt có kích thước như nhau vào hai cột của hai gi¸ thÝ nghiÖm trªn mçi ®o¹n cã g¾n nh÷ng mÈu s¸p nhá. Hỏi: Thấy sáp ở dây đồng hay dây sắt chảy ra. Lop8.net. -6-.

<span class='text_page_counter'>(7)</span> nhanh h¬n. Trả lời: Sáp trên dây đồng chảy ra nhanh hơn. Hỏi: Từ đó có thể kết luận gì về tính dẫn nhiệt của đồng và sắt. Tr¶ lêi: §ång vµ s¾t cïng dÉn nhiÖt tèt nh­ng đồng dẫn nhiệt tốt hơn. Thí nghiệm 4: Về tính dẫn nhiệt của nước Đổ gần đầy nước và ống nghiệm và thả con cá nhỏ vào trong cầm nghiêng ống bằng kẹp hơ phần trên của ông cho tới khi nước sôi. Hỏi: Cá có chết vì nước không Tr¶ lêi: Kh«ng Hỏi: Điều đó chứng tỏ gì ? Có thể có kết luận gì về tính dẫn nhiệt của nước. Trả lời: Nước dẫn nhiệt kém. Sau đó giáo viên hướng dẫn học sinh tổng hợp kết quả các thí nghiệm để đi đến thí nghiệm trong sách giáo khoa. Bước 3: Vận dụng củng cố, kiến thức mới: Là giai đoạn cuối cùng của quá trình dạy học “đặt và giải quyết vấn đề”. Nh­ng nã cã vai trß rÊt quan träng, nh¾c l¹i mét c¸ch ng¾n gän tiÕn tr×nh c«ng việc trong giờ học nêu bật ra những điều căn bản, nêu câu hỏi kiểm tra lật ngược vấn đề, xoáy vào khía cạnh của nội dung cơ bản mà học sinh dễ nắm một cách hêi hît hoÆc sai lÖch. Trë l¹i hai vÝ dô trªn: *VÝ dô 1: Sau khi häc xong môc “c¸ch tÝnh c«ng” cña bµi “C«ng c¬ häc”. T«i cñng cè b»ng c¸c c©u hái sau: - Những điều kiện để có công học ? - §é lín cña c«ng c¬ häc phô thuéc vµo nh÷ng yÕu tè nµo ?. Lop8.net. -7-.

<span class='text_page_counter'>(8)</span> - Có thể tính công bằng biểu thức nào ? Khi sử dụng biểu thức ấy để tính công những đơn vị tương ứng là những đơn vị nào ? - Bµi tËp nhá: NÕu biÕt lùc kÐo cµy cña con tr©u lµ F = 600N xiªn gãc víi luèng cµy vµ con tr©u kÐo cµy ®i ®­îc 20m th× cã tÝnh ®­îc c«ng thùc hiÖn bëi tr©u kh«ng ? (Cã h×nh vÏ minh ho¹). Qua cñng cè gi¸o viªn l­u ý ®­îc nh÷ng ý chÝnh cña bµi vµ lùc kÐo cña trâu xin góc với hướng dịch chuyển lên không thể tính công bằng công thức trên được. Cách tính công trong trường hợp xiên góc sẽ học ở lớp trên. *VÝ dô 2: Sau khi häc xong bµi “dÉn nhiÖt” cñng cè b»ng c©u hái: - DÉn nhiÖt lµ g×. Gi¶i thÝch c¬ chÕ cña sù dÉn nhiÖt. - Cho biÕt t¹i sao mòi dïi ®­îc lµm b»ng s¾t c¸n dïi ®­îc lµm b»ng gç. *Ví dụ 3: Sau khi dạy xong về “các loại máy cơ đơn giản” tôi đặt câu hỏi có tính tổng hợp vừa để củng cố học sinh và học sinh thấy được ứng dụng thực tiến của Vật lí trong đời sống: - Tìm xem ở máy khâu, người ta đã áp dụng những loại máy cơ đơn giản ở những bộ phận nào. Tác dụng của những máy cơ đơn giản trong những bộ phận đó. 2. KÕt qu¶ thùc hiÖn: a) §èi víi m«n d¹y: Khi sử dụng phương pháp dạy học “đặt và giải quyết vấn đề” giúp cho học sinh häc tèt m«n VËt lÝ cã høng thó víi m«n häc. BiÕt quan s¸t vµ biÕt gi¶i thÝch nguyên nhân của mỗi hiện tượng liên quan đến bài học. Ngay từ khi dạy những khái niệm cơ bản đầu tiên tôi đã chú ý học sinh, bản chất của các hiện tượng Vật lí, sử dụng chính xác các thuật ngữ Vật lí trong cách diễn đạt. Với những có khái niệm khó, ví dụ, thí nghiệm trừu tượng với học sinh, tôi đã manh giạn lựa chọng những ví dụ có trong thực tế địa phương gần gũi với học sinh, làm những thí nghiệm đơn giản.. Lop8.net. -8-.

<span class='text_page_counter'>(9)</span> *Ví dụ: Bài “Sự đông đặc và đóng chảy”: Có hiện tượng đông đặc và nóng chảy của mỡ, của nước đá,... Bài: “Sự bay hơi và ngưng tụ” có hiện tượng nấu rượu,... Bài: “Nguồn gốc của âm” Có hiện tượng gảy dây chun, gõ trống,... Qua việc dẫn dắt hướng dẫn học sinh học tập theo phương pháp đã thực hiện đạt được 95% học sinh hiểu bài; tự lấy được ví dụ, phân tích ví dụ về một hiện tượng vật lí giáo viên yêu cầu. KÕt qu¶ lµ: - Lấy ví dụ về hiện tượng Vật lí đạt : 95% - Mô tả phân tích được hiện tượng đạt: 40%. - Phải có hướng dẫn đạt. : 65%.. b) Víi tæ chuyªn m«n: Những kinh nghiệm để học sinh học tốt môn Vật lí đã được báo cáo trước tổ, tổ đã trao đổi và rút kinh nghiệm.. Lop8.net. -9-.

<span class='text_page_counter'>(10)</span> phÇn thø ba KÕt luËn.. 1. Kh¸i qu¸t kÕt qu¶ chÝnh: Trong quá trình giảng dạy tôi thấy: Để đạt được kết quả tốt và phát huy tính tích cực của học sinh thì học sinh phải được làm việc chủ động hoạt động, tìm kiếm kiến thức, giáo viên là người hướng dẫn, hướng học sinh đi đúng, tránh những cố gắng không cần thiết, giáo viên bao quát, giúp đỡ được mọi đối tượng häc sinh trong líp. 2. Phương hướng. Phát huy cao những kết quả đã đạt được trao đổi, rút kinh nghiệm cùng đồng nghiệp để không ngừng cải tiến, nâng cao hiệu quả lên lớp, chất lượng học tập bộ môn của học sinh, nhằm phát triển năng lực tư duy, ngôn ngữ từ đó giúp häc sinh ph¸t triÓn toµn diÖn./. Người viết. Ngưyễn đức Hiệp. Lop8.net. - 10 -.

<span class='text_page_counter'>(11)</span> môc lôc. PhÇn thø nhÊt. Trang -1-1-1-2-. A. Đặt vấn đề B. mục đích C. LÝ do vµ ý nghÜa D. NhiÖm vô nghiªn cøu PhÇn thø hai Néi dung cô thÓ. 1. Những nội và phương pháp cơ bản tổ chức thực hiện theo yêu cầu của đề tài 2. KÕt qu¶ thùc hiÖn. -3-8-. PhÇn thø ba KÕt luËn. 1. Kh¸i qu¸t kÕt qu¶ chÝnh 2. Phương hướng. - 10 - 10 - 11 -. Môc lôc. Lop8.net. - 11 -.

<span class='text_page_counter'>(12)</span>