Giáo án Ngữ văn 8: Hịch tướng sĩ – Trần Quốc Tuấn

<span class='text_page_counter'>(1)</span>HỊCH TƯỚNG SĨ – TRẦN QUỐC TUẤN I. Giíi thiÖu t¸c gi¶ - t¸c phÈm 1. T¸c gi¶ (SGK, tr. 53) * Trần Quốc Tuấn là người có phẩm chất cao đẹp: yêu nước, thương dân, quên hiềm khích riêng vì quyền lợi quốc gia dân tộc, yêu người hiền, trọng tử sĩ. - Là người có tài năng, văn võ song toàn, có công lao lớn trong c¸c cuéc kh¸ng chiÕn chèng Nguyªn lÇn 2 (1285), lÇn 3 (1287 1288). 2. T¸c phÈm * Hoàn cảnh ra đời: - Trước khi xảy ra cuộc kháng chiến chống quân Nguyên lần thứ 2, trong không khí sôi sục chiến đấu của nhân dân ta (hội nghị Diên Hång 1284, cê nghÜa cña TrÇn Quèc To¶n). - Theo Biên niên lịch sử cổ trung đại Việt Nam,bài hịch được c«ng bè vµo th¸ng 9 - 1284 t¹i cuéc duyÖt binh ë §«ng Th¨ng Long nhằm mục đích thức tỉnh lòng yêu nước căm thù giặc, cổ vũ tinh thần kháng chiến, sẵn sàng chiến đấu, quyết thắng trả thù xâm lược của binh sÜ. * ThÓ lo¹i: hÞch - Hịch là thể văn nghị luận thời xưa, có tính chất cổ động, thuyết phục, thường dùng để kêu gọi chống thù trong, giặc ngoài. Cũng có khi hịch được dùng để hiểu dụ, răn dạy thần dân và người dưới quyền - Mục đích của hịch là khích lệ tinh thần, tình cảm. Một bài hịch thường có kết cấu chặt chẽ, lý lẽ sắc bén, dẫn chứng thuyết phục, giäng v¨n hïng hån, ®anh thÐp. - Thông thường bài hịch kêu gọi đánh giặc gồm có 4 phần chính: phần mở đầu nêu vấn đề; phần thứ hai nêu truyền thống vẻ vang trong sách sử để gây tin tưởng; phần thứ 3 nhận định tình hình để gây lòng căm thù giặc, phân tích phải trái để làm rõ đúng sai; phần kết thúc đề ra chủ trương cụ thể và kêu gọi đấu tranh. * §Æc ®iÓm t¸c phÈm: - Hịch tướng sĩ về cơ bản giống kết cấu chung của thể hịch nhưng có sự thay đổi linh hoạt. Tác giả không nêu phần đặt vấn đề riêng vì toàn bộ bài hịch là nêu vấn đề và giải quyết vấn đề. - Bµi hÞch ®­îc viÕt b»ng v¨n biÒn ngÉu, ng«n ng÷ kh«ng nÆng về khoa trương mà gần gũi, thân tình có sức thuyết phục sâu sắc. * Bè côc: Đoạn 1: từ đầu đến “còn lưu tiếng tốt” -> nêu những gương trung thần nghĩa sĩ trong sử sách để khích lệ ý chí lập công danh, xả thân vì nước.. Lop8.net.

<span class='text_page_counter'>(2)</span> Đoạn 2: từ “huống chi” đến “cũng vui lòng” -> từ “các ngươi” cho đến “không muốn vui vẻ phỏng có được không?” + từ “các ngươi” đến “muốn vui vẻ phỏng có được không?” -> nêu mối ân tình giữa chủ và tướng, phê phán những biểu hiện sai tráI trong hàng ngũ tướng sĩ + từ “nay ta bảo thật” đến “không muốn vui vẻ phỏng có được không?” -> khẳng định những hành động đúng nên làm để tướng sÜ thÊy râ ®iÒu hay, lÏ ph¶i Đoạn 4: Nêu nhiệm vụ cấp bách và khích lẹ tinh thần chiến đấu. * ChiÕu vµ hÞch - Gièng: cïng lµ mét lo¹i v¨n b¶n c«ng khai cïng lµ thÓ v¨n nghÞ luËn, kÕt cÊu chÆt chÏ, lËp luËn s¾c bÐn, cã thÓ viÕt b»ng v¨n xu«i, v¨n vÇn hoÆc v¨n biÒn ngÉu. - Khác: Khác nhau về mục đích, chức năng: Chiếu dùng để ban bố mệnh lệnh. Hịch là để cổ vũ, thuyết phục, kêu gọi, mục đích là kích động tinh thần, tình cảm III. §äc - hiÓu v¨n b¶n 1. Nêu gương sử sách - Nêu gương trong sử sách Trung Quốc, những tấm gương cả tướng sĩ nhà Nguyên khích lệ lòng căm thù, khích lệ lòng hy sinh dũng cảm, ý chí lập công danh của tướng sĩ. -> Đây là những tấm gương quên mình cứu chủ, những trung thần nghĩa sĩ bỏ mình vì nước - Nêu những tấm gương của nhà Tống, nhà Nguyên: Trần Quốc Tuấn có hàm ý so sánh ông đối với tướng lĩnh có kém gì vậy mà một bên quên mình vì chủ, một bên nhìn chủ nhục... Trần Quốc Tuấn đã gợi cho tướng sĩ phải suy nghĩ, gương hy sinh của người thì như vậy, cßn ta nh­ thÕ nµo? - Cách nêu gương: vừa có tướng lĩnh cao cấp, những bề tôi, có người bình thường, có gương đời xưa, có gương rất gần. Cách nêu gương như vậy khích lệ được nhiều người, ai cũng có thể lập được c«ng danh, l­u tªn trong sö s¸ch. 2. Téi ¸c cña giÆc vµ t©m sù cña TrÇn Quèc TuÊn: * Tè c¸o téi ¸c cña giÆc: + Gọi giặc là cú diều, dê chó, hổ đói + Hành động: đi lại nghênh ngang, xỉ mắng, bắt nạt, đòi ngọc lôa, thu b¹c vµng, vÐt cña kho -> Tác giả lột tả tội ác của giặc bằng hành động thực tế qua cảnh diễn đạt bằng hình ảnh ẩn dụ để thấy được kẻ thù thì tham lam, tàn bạo, ngang ngược. Thấy được nỗi căm giận và lòng khinh bỉ giặc của TQT. Đồng thời tác giả cũng chỉ ra nỗi nhục khi chủ quyền đất nước bị xâm phạm. -> §o¹n v¨n cã giäng ®iÖu cao dÇn, cµng lóc cµng gay g¾t h¬n. * Lòng yêu nước, căm thù giặc được thể hiện qua những lời tâm sự,. Lop8.net.

<span class='text_page_counter'>(3)</span> béc b¹ch: - Hành động: quên ăn, quên ngủ đau đớn đến thắt tim, thắt ruột. - Thái độ: uất ức, căm thù khi chưa trả được thù, sẵn sàng hy sinh để rửa mối nhục cho đất nước => §©y lµ nh÷ng c©u v¨n chÝnh luËn thÓ hiÖn t©m huyÕt cña t¸c gi¶, khắc hoạ thật sinh động hình tượng người anh hùng yêu nước đau xót đến quặn lòng trước cảnh tình đất nước. Căm thù giặc đến bầm gan tím ruột, mong rửa nhục đến mất ngủ, quên ăn, vì nghĩa lớn mà coi thường xương tan, thịt nát. => Hai ®o¹n v¨n ®­îc thÓ hiÖn víi hai giäng ®iÖu kh¸c nhau. NÕu ë trên là giọng trách cứ gay gắt thì đến đây lại có giọng tâm tình, thủ thỉ. Sự thay đổi giọng điệu đó tác động mạnh đến tư tưởng của người nghe. =>Trần Quốc Tuấn là một tấm gương yêu nước bất khuất có tác dụng động viên to lớn đối với tướng sĩ * Đoạn văn "Các người ở cùng ta... kém gì” nêu lên 2 mối quan hệ: quan hệ chủ tướng và quan hệ giữa những người cùng cảnh ngộ. - Quan hệ chủ tướng có tác dụng khích lệ tinh thần trung quân, ¸i quèc - Quan hÖ cïng c¶nh ngé: khÝch lÖ lßng ©n nghÜa, thuû chung của người chung hoàn cảnh. => Trần Quốc Tuấn đã khích động được ý thức trách nhiệm của mỗi người đối với lễ vua tôi cũng như tình cốt nhục. 3. Phê phán thái độ, hành động sai, chỉ ra hành động đúng * Hành động hưởng lạc, thái độ bàng quan trước vận mệnh đất nước. Những việc làm sai: vui chọi gà, đánh bạc, vui thú ruộng vườn, quyÕn luyÕn vî con, lo lµm giµu, ham s¨n b¾n, thÝch mãn ngon, mª tiÕng h¸t... * HËu qu¶: th¸i Êp, bæng léc, kh«ng cßn... x· t¾c tæ t«ng bÞ giµy xÐo. + T¸c gi¶ dïng c¸ch nãi th¼ng, gÇn nh­ sØ m¾ng: kh«ng biÕt nhôc, thÑn.. tøc, c¨m... + C¸ch nãi mØa mai chÕ giÔu. * Trần Quốc Tuấn chỉ ra những việc nên làm: đề cao tinh thần cảnh giác, chăm lo tập dượt cung tên * Dụng ý của tác giả: Làm cho tướng sĩ tức khí muốn mau chãng chøng minh tµi n¨ng, phÈm chÊt cña m×nh b»ng viÖc lµm thiÕt thực. Kích động tinh thần quyết chiến, quyết thắng kẻ thù xâm lược. * NghÖ thuËt lËp luËn: - So sánh: Tương phản giữa hai viễn cảnh (đầu hàng thì mất tất c¶, th¾ng lîi th× ®­îc c¶ chung vµ riªng). Sö dông tõ mang tÝnh chÊt phủ định và khẳng định khi so sánh. Lop8.net.

<span class='text_page_counter'>(4)</span> - Sử dụng điệp từ, điệp ý tăng tiến có tác dụng nêu bật vấn đề từ nhạt đến đậm, từ nông đến sâu, từng bước thấy đúng sai, nhận ra điều ph¶i tr¸i. 4. §o¹n kÕt Tác giả vạch hai con đường chính tà (sống - chết) để thuyết phục tướng sĩ. Thái độ của tác giả: dứt khoát, hoặc là địch, hoặc là ta, không có vị trí cho kẻ bàng quan trước thời cuộc. Phê phán thái độ bàng quan, do dự trong hàng ngũ tướng sĩ, động viên những người còn thờ ơ, do dự hãy đứng hẳn sang phía lực lượng quyÕt chiÕn, quyÕt th¾ng. Đoạn văn có tác dụng động viên tới mức cao nhất ý chí quyết tâm chiến đấu của mọi người. Ghi nhí Hịch tướng sĩ là một áng văn chính luận xuất sắc, có sự kết hợp gi÷a lËp luËn chÆt chÏ, s¾c bÐn víi lêi v¨n thèng thiÕt, cã søc l«i cuèn mạnh mẽ. Bài hịch đã phản ánh tinh thần yêu nước của nhân dân ta trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng ngo¹i x©m, thÓ hiÖn qua lßng c¨m thï giặc sâu sắc và ý chí quyết chiến, quyết thắng kẻ thù xâm lược. thaM kh¶o Trần Hưng Đạo tự liên hệ bản thân để làm gương cho tướng sĩ, vì rằng, muốn khơi bùng ngọn lửa yêu nước căm thù trong lòng tướng sĩ, trước hết, ông phải tự khơi bùng ngọn lửa đó trong lòng mình. Ông tự bộc bạch hết sức thành khẩn: "Ta thường tới bữa quên ăn, nửa đêm vỗ gối; ruột đau như cắt, nước mắt đầm đìa; chỉ căm tức chưa xả thịt lột da, nuốt gan uống máu quân thù..." (Nguyên văn: Dư thường lâm san vong thực, trung dạ phủ chẩm, thệ tứ giao di, tâm phúc như đảo, thường dĩ vị năng thùc nhôc tÈm b×, nhô can Èm huyÕt vi hËn d·...). §ã kh«ng ph¶i lµ c©u v¨n su«ng, viÕt ra cho kªu, mµ c¶ mét uÊt hËn trµo lªn tõ gan ruét cña b¶n th©n TrÇn H­ng §¹o, linh hån cuéc kh¸ng chiÕn chèng M«ng - Nguyªn lần thứ hai và thứ ba sau đó. Ngoài những hư từ và động từ phụ, có tính c¸ch ®­a ®Èy, nçi uÊt hËn cña t¸c gi¶ ®­îc kh¾c ho¹ qua nh÷ng c©u v¨n bốn từ một, liên tiếp, biểu hiện như những mũi dao vô hình dường như từ phía giặc đâm vào tim gan tác giả, nhưng nhờ có tinh thần yêu nước, căm thï s©u s¾c cña m×nh, l¹i ho¸ thµnh nh÷ng mòi dao cña m×nh, chuÈn bÞ phóng ngược trở ra nhất quyết xả thịt lột da toàn bọn giặc nước cho hả giËn... Tõ ®o¹n cuèi trong phÇn thø hai cña bµi hÞch, TrÇn H­ng §¹o chuyÓn sang nhận định tình hình tư tưởng và hoạt động của tướng sĩ lúc đó, mà «ng nghiªm kh¾c phª ph¸n nhiÒu mÆt: ®©y lµ mét ®o¹n v¨n träng t©m rÊt hay, ý văn có tình có lí, lời văn sắc bén, sôi động, đầy hình ảnh, âm thanh uyển chuyển nhờ có pha lối biền ngẫu. ở đoạn văn trên đây, tác giả đã. Lop8.net.

<span class='text_page_counter'>(5)</span> khơi dậy tình cảm sâu sắc, đồng cam cộng khổ giữa ông và tướng sĩ, đến đoạn này, tác giả vẫn tiếp tục khơi dậy tình cảm đó, nhưng chuyển sang phía căm thù giặc. Nước bị nhục, chủ bị nhục, giặc lăng loàn, giặc hống hách, thân làm tướng sĩ của triều đình một nước độc lập mà lại là đầy tớ của giặc, dù giặc nấp dưới danh nghĩa sứ bộ đi nữa, cũng đành đắp tai ngoảnh mặt làm ngơ để giết ngày tháng trong các lạc thú cá nhân như chọi gà, đánh bạc, uống rượu, nghe hát, hoặc nữa là vun vén gia đình, quyÕn luyÕn vî con hay sao? Cßn cã c¸i nhôc nµo to lín h¬n, ®au xãt h¬n bằng cái nhục quốc thể, dẫn đường cho cái nhục mất nước? Từ sự nhận định tình hình tư tưởng và hoạt động không hợp thời của tướng sĩ, nặng về mặt cầu nhàn và hưởng thụ cá nhân, thiếu tinh thần cảnh giác đối với mưu đồ đen tối và sâu xa của giặc, cũng như thiếu tinh thần trách nhiệm đối với vận mệnh và tiền đồ dân tộc, Trần Hưng Đạo đã dựng lên hai viễn cảnh: một viễn cảnh đen tối của nước mất nhà tan, một viễn cảnh sáng chói trong độc lập, tự do. Hai viễn cảnh trái ngược nhau, tất yếu sẽ diễn ra tình huống khác nhau mà nhân tố là do ta quyết định chứ không phải giặc quyết định. Hãy nói về viễn cảnh thứ nhất có thể xảy ra: viễn cảnh của nước mất nhà tan: "Lúc bấy giờ, ta cùng các ngươi sẽ bị bắt, đau xót biết chừng nào! Chẳng những thái ấp của ta không còn, mà bổng lộc của các ngươi cũng mất; chẳng những gia quyến của ta bị tan, mà vợ con các ngươi cũng khèn; ch¼ng nh÷ng x· t¾c tæ t«ng ta bÞ giµy xÐo, mµ phÇn mé cha mÑ c¸c ngươi cũng bị quật lên, chẳng những thân ta kiếp này chịu nhục, rồi đến trăm năm sau, tiếng dơ khôn rửa, tên xấu còn lưu, mà đến gia thanh các ngươi cũng không khỏi mang tiếng là tướng bại trận. Lúc bấy giờ dẫu các ngươi muốn vui vẻ phỏng có được không?". Viễn cảnh đen tối mà tác giả dựng lên, tuy diễn đạt ngắn gọn, nhưng đầy đủ, bao gồm các mặt từ hiện tại, và ngược lên dĩ vãng, suốt đến tương lai: việc hiện tại là việc của bản thân từng người đang sống, chủ soái thì có thái ấp, tướng sĩ thì có bổng lộc, và ai cũng có gia đình, vợ con, việc dĩ vãng là việc xã tắc tổ tông, phần mộ cha mẹ, còn việc tương lai là tiền đồ con em ta cùng với lời bình luận của họ đối với việc làm hay hoặc dở của ta, v.v. Nguyên nhân đưa đến viễn cảnh đen tối đó chính là những việc làm không hợp thời trước mắt của tướng sĩ đã nói ở trên, như chọi gà, đánh bạc, làm giàu, săn bắn, rượu chè, hát xướng... Tác giả vận dụng rất thích đáng lối điệp ngữ, điệp ý để làm nổi bật lối sóng đôi trong quan hệ tương phản giữa ta và giặc, hoặc lối sóng đôi trong quan hệ hoà đồng giữa bản thân Trần Hưng Đạo và tướng sĩ. Lối sóng đôi trong quan hệ tương phản gi÷a ta vµ giÆc ®­îc diÔn t¶ b»ng nh÷ng h×nh ¶nh trµo léng cã tÝnh chÊt hài hước như làm sao mà dùng cựa gà chọi để thay kiếm sắc, chọc thủng áo giáp của giặc, hay làm sao mà áp dụng mẹo vặt trong đánh bạc để thay cơ mưu đánh giặc, v.v. Thật là khôi hài! Bao nhiêu tâm trí của tướng sĩ. Lop8.net.

<span class='text_page_counter'>(6)</span> đáng lẽ phải tập trung vào việc chuẩn bị chống giặc, thì lại phung phí vào việc ăn chơi! Hiện tượng đó trước mắt có vẻ như không đáng quan ngại gì, nhưng hậu quả của nó dẫn đến sẽ bi đát không lường trước được, vì nếu giÆc tÊn c«ng, mµ phÝa ta kh«ng phßng bÞ, th× tÊt c¶ sÏ tan n¸t. T¸c gi¶ chuyển sang sử dụng lối sóng đôi phức tạp, dùng lối sóng đôi trong quan hệ hoà đồng giữa tác giả và tướng sĩ, xen vào lối sóng đôi trong quan hệ tương phản giữa ta và giặc, như về phía Trần Hưng Đạo: "Thái ấp của ta", "gia quyến của ta", "xã tắc tổ tông ta", "thân ta kiếp này", còn về tướng sĩ: "bổng lộc các ngươi", "gia thanh các ngươi"... Tất cả sẽ tan nát trong một trạng huống đau thương. Đây là một đoạn văn đậm tính chất trữ tình, nối tiÕp ®o¹n v¨n cã tÝnh chÊt trµo phóng kÕ cËn ë trªn. Tuy nhiªn, nÕu nh­ tù ta mµ gi¸c ngé, biÕt lo l¾ng vÒ tai ho¹ s¾p x¶y ra, như ngày đêm nằm trên đống củi có lửa ngấm ngầm, hay biết cẩn thận như khi ăn canh nóng, để tâm trí vào việc luyện tập quân sự, bắn cung giỏi như Bàng Mông, Hậu Nghệ dám bắn cả mặt trời, ngày đêm quyết chí phục thù cho nhà cho nước, thề chặt cho được đầu Hốt Tất Liệt, hay phanh cho được thây Vân Nam Vương, nếu chúng và phe lũ dám dẫn xác đến đây, thì ta sẽ có một viễn cảnh trái ngược, không đen tối mà lại sáng chói: viễn cảnh của độc lập, tự do. Nếu đoạn văn trên kia nhằm phê phán thói tệ cầu nhàn và hưởng lạc của tướng sĩ đậm tính chất châm biếm, thì đoạn văn khích lệ tướng sĩ ch¨m lo luyÖn tËp qu©n sù nµy hÕt søc nghiªm chØnh vµ tha thiÕt, kh¬i dËy lòng căm thù giặc một cách mãnh liệt, chỉ bằng một vài động từ thôi như: bªu ®Çu Hèt TÊt LiÖt (kiªu Hèt TÊt LiÖt chi ®Çu), lµm r÷a thÞt V©n Nam Vương (hủ Vân Nam Vương chi nhục)... Và viễn cảnh thứ hai trái ngược với viễn cảnh thứ nhất sẽ hiện ra như sau: "Nh­ vËy, ch¼ng nh÷ng th¸i Êp cña ta m·i m·i v÷ng bÒn, mµ bæng lộc các ngươi cũng đời đời hưởng thụ; chẳng những gia quyến của ta được êm ấm gối chăn, mà vợ con các ngươi cũng được bách niên giai lão; chẳng những tông miếu của ta sẽ được muôn đời tế lễ, mà tổ tông các ngươi cũng được thờ cúng quanh năm; chẳng những thân ta kiếp này đắc chí, mà đến các ngươi trăm năm về sau tiếng vẫn lưu truyền; chẳng những danh hiệu của ta không bị mai một, mà tên họ các ngươi cũng sử sách lưu thơm. Lúc bấy giờ, dẫu các ngươi không muốn vui vẻ, phỏng có được kh«ng?". Trong ®o¹n v¨n nµy, t¸c gi¶ vÉn ¸p dông nghÖ thuËt h×nh ¶nh sãng đôi, nhưng có khác với lối sóng đôi có tính chất phức hợp trong đoạn văn tả viễn cảnh thứ nhất trên kia, vì rằng nghệ thuật hình ảnh sóng đôi ở đây chỉ đơn thuần trong quan hệ hoà đồng giữa bản thân Trần Hưng Đạo và tướng sĩ, trong khung cảnh đất nước thanh bình, hoàn toàn sạch bóng quân thù. Một hạnh phúc hoà đồng sẽ diễn ra, như về phía chủ soái, thì: thái ấp vững bền, vợ con sum họp, tông miếu nghi ngút khói hương, bản. Lop8.net.

<span class='text_page_counter'>(7)</span> thân đắc chí, danh hiệu lưu truyền; còn về phía tướng sĩ cũng vậy; bổng lộc đầy đủ, vợ con đề huề, tổ tông được thờ cúng, bản thân được ca ngợi, tên họ l­u truyÒn, v.v. NÕu nh­ ý v¨n trong ®o¹n t¶ viÔn c¶nh thø nhÊt cã ®Ëm tÝnh chÊt ®au thương của cảnh nước mất nhà tan, thì ý văn trong đoạn tả viễn cảnh thứ hai nµy l¹i chan chøa nçi niÒm s¶ng kho¸i, chan chøa tinh thÇn l¹c quan yêu đời trong khung cảnh đất nước thanh bình, khiến tướng sĩ có thể reo lên. Câu văn kết thúc đoạn này thật là đắc thể: "Lúc bấy giờ, dẫu các ngươi không muốn vui vẻ phỏng có được không?". Bïi V¨n Nguyªn (Gi¶ng v¨n, tËp I, NXB §¹i häc vµ Trung häc chuyªn nghiÖp, H., 1982). Lop8.net.

<span class='text_page_counter'>(8)</span>