Tiềm năng phát triển du lịch của chùa Am Các (huyện Tĩnh Gia, tỉnh Thanh Hóa) - Trường Đại học Công nghiệp Thực phẩm Tp. Hồ Chí Minh

<span class='text_page_counter'>(1)</span><div class='page_container' data-page=1>

68

<b>TIỀM NĂNG PHÁT TRIỂN DU LỊCH CỦA CHÙA AM CÁC </b>

<b>(HUYỆN TĨNH GIA, TỈNH THANH HÓA) </b>

<b>Phạm Tấn</b>

<b>PGS.TS Trần Văn Thức2</b>

<i><b>Tóm tắt:</b> Núi và chùa Am Các là một quần thể di tích - danh thắng độc đáo ở vùng đất </i>
<i>phía Nam tỉnh Thanh Hóa. Cho đến nay, do sự hủy hoại của thiên nhiên và biến động lịch sử, </i>
<i>các kiến trúc cổ của ngơi chùa khơng cịn. Tuy nhiên, núi và chùa Am Các vẫn ẩn chứa nhiều </i>
<i>giá trị lịch sử - văn hóa bước đầu được khẳng định qua các đợt khảo sát, nghiên cứu, khai </i>
<i>quật khảo cổ học và vơ số hiện vật cịn lại. Nếu biết khai thác, Núi và chùa Am Các có nhiều </i>
<i>tiềm năng phát triển du lịch, sẽ trở thành một điểm du lịch tâm linh, du lịch sinh thái lớn </i>
<i>không chỉ của xứ Thanh mà của cả nước. </i>

<b>Từ khóa: </b>Núi và chùa Am Các; giá trị văn hóa - lịch sử; phát triển du lịch.

Từ xưa, núi Am Các đã được liệt vào hàng danh sơn của xứ Thanh, nước Việt. Sách <i>Đại </i>

<i>Nam nhất thống chí</i> của Quốc sử quán triều Nguyễn đã ghi chép cụ thể như sau: “Núi Am

Các: Ở xã An Sơn cách huyện Ngọc Sơn 18 dặm về phía Tây Bắc, hình núi quanh co, có chín
ngọn rất cao, sản ra thứ trúc hoa, nhân dân hay trồng chè, cũng được nhiều lời”3_{. Tiếp đó,}

sách <i>Đồng Khánh địa dư chí</i> (1886 - 1888) cũng chép tương tự: “Núi Am Các: Ở phía Tây
Bắc huyện hạt. Thế núi cong phẳng, có 9 đỉnh nhơ cao. Trên núi có lồi tre hoa, dân chúng thì
phần nhiều trồng nghề chè xanh”4_{. Đây là một dãy núi lớn, rất bề thế, chạy dài theo hướng từ}

Tây Bắc đến Đông Nam qua các xã Phú Lâm, Phú Sơn, Nguyên Bình, Định Hải và Các Sơn

(thuộc vùng đất trung du, bán sơn địa phía Tây huyện Tĩnh Gia ngày nay). Dãy núi dài gần
20km, riêng phần núi có ngơi chùa cổ (mà dân địa phương vẫn gọi là chùa Am Các) thuộc về
địa phận của xã Định Hải. Vùng đất này ở thời cuối Lê, đầu Nguyễn thuộc tổng Vân Trường,
huyện Ngọc Sơn, phủ Tĩnh Gia, còn ở thời Đồng Khánh (1886 - 1888) gần cuối thời Nguyễn
thuộc về xã Yên Thái, tổng Yên Thái, huyện Ngọc Sơn, phủ Tĩnh Gia. Từ cuối năm 1953 đến
nay, vùng núi có chùa Am Các mới ổn định trong địa bàn của xã Định Hải, huyện Tĩnh Gia.

Ở thời Đồng Khánh (1886 - 1888), xã Yên Thái của tổng Yên Thái bao gồm các thôn,
trang như: thôn Yên Tôn, thôn Cổ Trinh, thôn Song, thôn Kiểu, thôn Lan, thôn Trúc, thôn
Đạo, trang Ngọc Tĩnh, trang Phú Nhuận, thôn Cổ Bản, thôn Các, thôn Ngọ, thôn Khả Lam,
thôn Nhân Lễ, thôn Quần Điềm, thôn Đồng Nặc, thôn Đồng Miệt, thôn Nhân Lễ Thượng,
thôn Hậu. Các thôn, trang cịn lại của tổng n Thái là: thơn Trúc Cảnh, thôn Quỳnh Thượng,
thôn Nhân Mỹ, thôn Để Bồn, thôn Phượng Đam, thôn Đức Cảm, thôn Xuyết Tân, thôn Trung
Mỹ, thôn Cát Hào, thôn Đông, thôn Thượng Phúc, thôn Để, thôn Tào, thôn Bái Thượng, thôn
Đa Lộc, thôn Trung Áng, thôn Đồng Hương, thôn An Phú, thôn Hào Vinh, thôn Hưng Lễ,
thơn Kỳ Lộng, thơn Sơn Trà, xã Hồnh Phố, thơn Bài, thơn Bồng5

. 25 thơn - xã cịn lại của
tổng Yên Thái này là thuộc địa bàn của các xã Thanh Thủy, Thanh Sơn hiện nay.

_{Chủ tịch, Tổng thư ký Hội Khoa học Lịch sử Thanh Hóa}

2_{Hiệu trưởng Trường Đại học Văn hóa, Thể thao và Du lịch Thanh Hóa}

3_{Quốc sử quán triều Nguyễn (2006), Đại Nam nhất thống chí, tập 2, Nxb Thuận Hóa, Huế, tr 304.}
4_{Đồng Khánh địa dư chí, Nxb Thế giới, 2003, tr 1118.}

</div>
<span class='text_page_counter'>(2)</span><div class='page_container' data-page=2>

69

Trong tất cả các thôn của tổng Yên Thái thời Đồng Khánh, có duy nhất một thơn mang
tên Các. Vì vậy, dãy núi đi qua thơn Các nên mới có tên là Các Sơn (tức núi Các).

Sở dĩ, sử sách xưa ghi chép tên dãy núi này là Am Các, bởi theo các nhà nghiên cứu thì
trên núi này xưa kia từng là địa điểm mà các đạo sĩ lập am để tu tiên ở đó.

Như vậy, phía Tây, Tây Bắc của huyện Tĩnh Gia (tức huyện Ngọc Sơn thời Lê -
Nguyễn) có một dãy núi cao, dài như một bức tường thành đồ sộ mọc lên ở ngay chính dải
đồng bằng nhỏ hẹp phía Nam tỉnh Thanh Hóa, cách bờ biển phía Đơng chỉ từ 5 - 7 km. Từ
phía Tây Bắc đến Đơng Nam đã có tới các thơn, trang cư trú một cách khá tập trung. Điều đó
chứng tỏ vùng đồng bằng trước núi rất gần với biển Đông này đã được con người tìm đến để
khai phá từ rất sớm, tạo ra những làng xóm cổ truyền với mật độ dày đặc.

Địa phận của xã Định Hải và Các Sơn ngày nay cùng phần lớn các làng ven núi Am Các
đều được xếp là vùng bán sơn địa và trung du của tỉnh Thanh Hóa. Ở phía Tây - mặt sau của
núi là sự liền mạch với vùng đồi núi trùng điệp, liên tiếp của huyện miền núi Như Thanh và
một phần đồi núi của huyện Nông Cống. Riêng xã Định Hải - chỗ núi Am Các vịng qua có
chiều dài tới 6 km. Từ đường quốc lộ 1A đi qua trung tâm xã để đến được vùng chân núi, mà
phía trái là hồ Hao Hao và bên phía phải là một dịng suối chảy từ trên núi để đổ về phía hồ.
Từ đó sẽ có một con đường mới mở để lên chùa trên sườn núi. Đi bằng ô tô, xe máy, hoặc leo
bộ trên con đường vòng vèo, mỗi lúc một cao lên, nhưng ai cũng cảm thấy sảng khoái bởi
cảnh đẹp kỳ thú của núi, rừng xung quanh. Hai bên đường lên chùa là rừng thông lá nhọn, các
cánh rừng tái sinh ở phía lưng chừng và đỉnh núi đã phủ kín một màu xanh thẫm cho cả vùng
núi non kỳ vĩ.

Đặc điểm của dãy núi Am Các là có độ dốc cao, các ngọn núi được phân bố dày đặc,
liên tiếp. Riêng trên địa bàn xã Định Hải, khoảng núi Am Các (nơi có chùa Am Các và rừng
núi liền mạch) mà địa phương quản lý đã chiếm tới 480 ha, được xác định điểm khởi đầu từ
xã Phú Lâm đến điểm kết thúc ở làng Các (xã Các Sơn). Vì dãy núi chạy từ Tây Bắc đến
Đông Nam, cho nên núi Am Các trên địa phận Định Hải ở phía Tây giáp với núi thuộc địa bàn

Phú Sơn, ở phía Bắc giáp với núi của xã Các Sơn, phía Đơng (dưới chân núi) giáp làng Phú
Long và hồ Hao Hao (của xã Định Hải), và phía Nam giáp với núi của xã Nguyên Bình. Núi
Am Các nối liền với núi E - là núi chung của 3 xã Định Hải, Ninh Hải và Hải Nhân. Tồn bộ
phía Đông Nam cũng là núi tiếp núi. Núi Bằng và núi Trạn được nối với núi Bộc, núi Các, núi
Sắn để tạo thành một dãy vòng cung bao bọc phía Tây và Nam của xã Định Hải. Ngồi ra,
còn rất nhiều núi nhỏ khác như núi Đá Chồng (cịn gọi là núi Con) và núi Cao ở phía Bắc xã
Định Hải - nơi giáp ranh với xã Hùng Sơn đã tạo ra cho nơi đây một địa hình hiểm trở, nhiều
hang động và cảnh quan thiên nhiên kỳ tú của xứ Thanh và nước Việt Nam.

</div>
<span class='text_page_counter'>(3)</span><div class='page_container' data-page=3>

70

khác. Điều đó, cũng góp phần làm cho dãy núi Am Các có nhiều khe, suối nhỏ, góp phần làm
cho hồ Hao Hao dưới chân núi lúc nào cũng nhận được nguồn nước bổ sung.

Do những đặc điểm trên, trên địa bàn của dãy núi Am Các nói riêng và vùng đồi núi
phía Tây Nam của tỉnh nói chung đều là vùng có rừng tự nhiên phát triển tốt với nhiều loại gỗ
quý như: lim, lát, sến, gụ… và nhiều loài thú lớn như voi, hổ, báo… Tuy nhiên, do sức khai
thác và tàn phá của con người mà những cánh rừng ngun sinh đã khơng cịn được như xưa
nữa. Nhưng trong vài thập kỷ trở lại đây, nhờ sự chú ý và quan tâm của nhà nước cùng các
ngành, các cấp có liên quan, rừng khu vực này đang được tái sinh. Hàng trăm, hàng ngàn
hecta rừng phía Tây Nam của tỉnh nói chung và Am Các nói riêng đã được trồng mới với các
loại cây như thông, bạch đàn… Đến nay, tất cả đều cao tốt, che kín khắp các vùng đất trống
đồi trọc. Đi trên con đường lên núi, được ngắm các hàng thông lá nhọn, du khách dễ liên
tưởng như đang đi trên không gian của rừng thơng Đà Lạt, và lên cao, nhìn thấy rừng tái sinh
lại có cảm giác như ở trong khơng gian của rừng và núi Yên Tử. Tất cả đều rất lãng mạn, nên
thơ và nên nhạc.

Núi Am Các sớm được ghi tên vào hàng danh sơn của đất nước bởi sự cao lớn và hình
thế đặc biệt của nó. Đồng thời, ở dãy núi này, Lê Quý Đôn (trong sách <i>Vân đài loại ngữ</i>) và
các tác giả của bộ sách địa chí dưới triều Nguyễn đều có ghi chép đến loại cây trúc hoa và cây

chè đã sản sinh rất nhiều ở vùng này. Đây là những loại cây độc đáo mà người dân trong
vùng, trong tỉnh đã từng khai thác, chế biến để phục vụ nhu cầu đời sống. Hiện nay, dù rừng
tự nhiên đã có nhiều thay đổi, song giống trúc hoa và cây chè đặc sản như sử sách đã ghi chép
vẫn còn mọc rất nhiều. Nhân dân các làng, xã dãy núi Am Các vẫn còn trồng giống chè này ở
vườn nhà, vừa để uống, vừa để bán.

Về ngôi chùa cổ trên núi Am Các, không biết tên chữ của chùa là gì, nhưng từ lâu, dân
gian vẫn quen gọi với cái tên quen thuộc, đó là chùa “Am Các” (hay chùa Các). Đây là ngơi
chùa cổ có từ rất lâu đời. Qua những dấu tích cịn lại, các nhà nghiên cứu và nhà khảo cổ học
đã có vài lần tổ chức điền dã, khảo sát tìm ra bằng chứng xác thực để khẳng định đây là ngơi
chùa ít nhất có từ thời Trần; tồn tại, phát triển đến tận thời Lê Trung Hưng và Nguyễn. Đây là
một quần thể di tích được tọa lạc từ thấp tới cao trên lưng sườn núi Am Các, bao gồm: Chùa
Trình - chùa Hạ, chùa Trung và chùa Thượng. Riêng ở chỗ sườn núi phía dưới “chùa Hạ” vẫn
cịn lưu giữ được khối đá cát kết tự nhiên khá to khắc hình Phật Quan âm ngự trên tòa sen như
một bức phù điêu đắp nổi. Đây là tác phẩm hiếm thấy trong hệ thống chùa còn lại ở trong tỉnh
và trong nước. Mặc dù mưa, gió, nắng, bão, thời gian làm xói mịn, nhưng bức phù điêu này
vẫn là một tác phẩm kiến trúc nghệ thuật cổ rất quý giá - một bằng chứng sinh động để chúng
ta có thể đốn định về đặc điểm kiến trúc và niên đại của ngơi chùa. Rất tiếc là phía sau và hai
bên khối đá có phù điêu ấy đều đã bị đất đá và cây rừng phủ lấp, nên chưa thể biết được ở đó
có kiến trúc gì khơng. Cịn ở phía trước khối đá phù điêu, các nhà khảo cổ đã làm phát lộ một
nền móng vịng cung (được xếp bằng các hịn đá mồ cơi) dài 15,3 m, rộng 2,8 m. Có lẽ, đó là
vỉa nền bảo vệ cho khối đá phù điêu. Theo tơi, đó có thể là khu vực phế tích của một ngơi
chùa cổ có trước cả chùa Hạ.

</div>
<span class='text_page_counter'>(4)</span><div class='page_container' data-page=4></div>
<span class='text_page_counter'>(5)</span><div class='page_container' data-page=5>

72

nơi đến theo học rất đơng”. Hiện nay, đã có khơng ít nhà nghiên cứu nghiêng về quan điểm
cho rằng quê quán của vị quốc sư Ngô Chân Lưu là ở huyện Tĩnh Gia ngày nay và ngôi chùa
cổ trên núi Am Các rất có thể là ngơi chùa mà vị quốc sư họ Ngơ đã từng khởi dựng và trụ trì
ở đó cho đến lúc viên tịch. Nhưng rất tiếc, cho đến nay vì chưa có điều kiện khảo sát và khai

quật khảo cổ một cách rộng rãi hơn ở toàn bộ khu vực chùa Am Các, cho nên chúng ta vẫn
chưa phát hiện được dấu vết kiến trúc của ngôi chùa cổ hồi thế kỷ X. Chỗ có khối đá khắc
hình tượng Phật và xung quanh đó, rất có thể có một kiến trúc chùa cổ (sớm hơn nhiều so với
chùa Hạ) còn bị vùi lấp bởi núi lở hoặc cây rừng đè trận (?). Đây chính là một ẩn số thú vị để
tiếp tục nghiên cứu, khảo sát.

Cách chùa Hạ khoảng 500 m theo đường đi lên đỉnh núi là chùa Trung. Phía trước chùa
là cả một khơng gian rộng lớn và khá bằng phẳng. Tuy nhiên, quy mô kiến trúc của chùa
Trung lại nhỏ hơn so với quy mô kiến trúc của chùa Hạ. Hiện tại, ở đằng sau và hai bên nền
móng chùa, vẫn cịn rất nhiều cây trúc hoa mọc xen lẫn trong những lùm cây hoang dại khác.

Chùa Thượng tọa lạc ở đỉnh cao nhất của ngọn núi Các. Ở đây, sư trụ trì và dân thập
phương đã cùng nhau xây dựng được một tháp chuông và 3 gian nhà để du khách thập
phương cầu cúng.

Ngoài hệ thống chùa Hạ, Trung, Thượng như vừa nêu, sư trụ trì và dân thập phương cịn
xây dựng thêm cả ngôi đền Mẫu để những người sùng Mẫu đồng hành cùng Phật giáo.

Tại điểm cao chùa Thượng, hoặc chỗ đền Mẫu mới dựng, du khách có thể chiêm
ngưỡng một khơng gian bao la hùng vĩ và thơ mộng của rừng núi điệp trùng, của hồ nước Hao
Hao hình cánh dơi, của đồng ruộng, xóm làng vùng ven biển. Những hơm trời quang mây và
trong trẻo, phóng tầm mắt về phía đơng, có thể thấy được biển cả và đảo Nẹ, đảo Mê cùng
những con thuyền lúc ra khơi, vào lộng. Nếu có điều kiện, từ trên núi, du khách sẽ được ngắm
bình minh lên từ phía biển hoặc lúc hồng hơn bng xuống… tất cả đều huyền ảo, linh diệu
như cõi tiên…

Có thể nói, núi và chùa Am Các là một quần thể di tích - thắng cảnh đặc biệt và hấp dẫn
như danh thắng chùa Hương, Yên Tử. Nếu ai đã từng được đến đây tham quan và chiêm
ngưỡng đều có những cảm nhận rằng đây là vùng danh thắng hết sức độc đáo, nên thơ và nên
nhạc. Danh thắng này hiển hiện ngay ở vùng đồng bằng ven biển phía nam tỉnh Thanh Hóa

nên bất kể du khách gần, xa nào cũng có thể thăm thú một cách dễ dàng, nhanh chóng. Tuy
nhiên, để núi và chùa Am Các thu hút được đông đảo du khách gần, xa như chùa Hương, Yên
Tử… tỉnh, huyện, xã phải sớm vào cuộc lập ra một quy hoạch tổng thể, chi tiết cho việc bảo
tồn, tơn tạo di tích - thắng cảnh một cách hợp lý theo lịch trình, thời gian cụ thể. Hiện tại, với
sự tích cực vận động cơng đức của nhân dân trong, ngồi địa phương, sư trụ trì đã làm được
một số hạng mục như đường lên núi (được bê tơng hóa) cho các phương tiện ơ tơ, xe máy và
khách bộ hành lên xuống được dễ dàng, nhanh chóng hơn, cùng một số hạng mục ở chùa Hạ,
chùa Thượng, và đền Mẫu. Và cũng mới chỉ dừng ở đó mà núi và chùa Am Các đã bắt đầu thu
hút được rất nhiều du khách. Đấy mới chỉ là sự khởi đầu nhưng cũng rất đáng khích lệ, cần
phát huy hơn nữa.

_{Giáo hội Phật giáo Việt Nam (1990), Thiền uyển tập anh, đại sư Khuông Việt (933 - 1011), Nxb Văn học, Hà}

</div>
<span class='text_page_counter'>(6)</span><div class='page_container' data-page=6>

73
Hiện nay, bằng nhận thức trực quan, có thể thấy tiềm năng du lịch ở núi và chùa Am
Các là rất lớn, nhưng đầu tư để tôn tạo và khai thác thế nào cho bền vững quả là điều không
dễ dàng. Đây vừa là điểm du lịch tâm linh, nhưng cũng là điểm du lịch sinh thái. Vì vậy, trong
quy hoạch bảo tồn, tơn tạo phải chú trọng cả hai nội dung cơ bản đó. Ngồi quy hoạch về di
tích, phải quy hoạch cụ thể về sinh thái, cảnh quan của núi và rừng Am Các. Ngay hồ Hao
Hao dưới chân núi nếu đầu tư, tôn tạo một cách hợp lý cũng sẽ góp phần thu hút khách.

Riêng quần thể (hệ thống) chùa Am Các cũng cần phải được trùng tu, tôn tạo một cách
bài bản, khoa học, nhưng cũng phải rất linh hoạt để phù hợp với việc khai thác giá trị trong
phát triển du lịch.

Tóm lại, để núi và chùa Am Các thực sự trở thành một trọng điểm du lịch sinh thái và
tâm linh tiêu biểu ở trong tỉnh, trong nước, chính quyền và các ngành, các cấp có liên quan
cần vào cuộc để triển khai nhanh chóng những vấn đề cơ bản như đã nói ở trên.

<b>Tài liệu tham khảo </b>

[1]. Quốc sử quán triều Nguyễn (2006), <i>Đại Nam nhất thống chí</i>, tập 2, Nxb Thuận Hóa.
[2]. <i>Đồng Khánh địa dư chí</i>, Nxb Thế giới.

[3].Giáo hội Phật giáo Việt Nam (1990), <i>Thiền uyển tập anh</i>, đại sư Khuông Việt (933 -
1011), Nxb Văn học.

<b>POTENTIAL FOR TOURISM DEVELOPMENT OF AM CAC PAGODA </b>

<b>(TINH GIA DISTRICT, THANH HOA PROVINCE) </b>

<i><b> Pham Tan </b></i>
<i><b>Assoc.Prof. Dr. Tran Van Thuc </b></i>
<i><b>Abstract:</b> Am Cac mountain and pagoda belong to a unique complex of relics and </i>
<i>landscapes in the southern region of Thanh Hoa province. So far, due to the natural </i>
<i>destruction of nature and historical fluctuations, the ancient architecture of the temple is no </i>
<i>longer available. However, Am Cac mountain and pagoda still contain many historical - </i>
<i>cultural values that were initially confirmed through archaeological surveys, excavations and </i>
<i>many other artifacts. Am Cac mountain and pagoda always contain great potentials for </i>
<i>tourism development to become a spiritual and eco - tourism site in Thanh Hoa in particular </i>
<i>and nationwide in general. </i>

<b>Keywords: </b> <i>Am Cac mountain and pagoda</i>; <i>historical - cultural values</i>; <i>tourism </i>
<i>development. </i>

</div>

<!--links-->