Bài soạn Bạch vân gia huấn

Ngời làng Trung Am, nay là Cổ Am, huyện Vĩnh Bảo, Hải Phòng.
Cụ sinh ngày 07 tháng 08 năm 1491, mất ngày 08 tháng 12 năm 1585.
Cụ sinh ra trong một gia đình có truyền thống hiếu học, lớn lên trong lúc
nhà Lê suy, loạn lạc khắp nơi, nhà Mạc lên ngôi, tình hình tạm ổn cụ mới đi thi,
lúc đó cụ đã 43 tuổi, kì thi nào cụ cũng đỗ đầu. Nhà Mạc rất kính phục tài đức
của cụ nên đã phong chức Trình Quốc Công. Thấy thế sự khó lờng, dân tình
khốn khổ, cụ từ quan về viết sách.
Cụ về với dân làm đợc nhiều việc tình nghĩa, viết để lại cho đời nhiều thơ
văn kiệt tác, nh: Trình Quốc Công thi tập, Bạch vân gia huấn, Sấm kí tiên đoán
sự việc rất đúng sau 500 năm.


1
Lợng Đức Thánh rộng nh biển cả
Truyền dạy cho thiên hạ điều hay
Làm điều thiện, hởng phúc dày
Bất nhân thất đức, có ngày tai ơng
Mềm dẻo tốt hơn cơng cờng
Lỡi mềm còn mãi, răng thờng gãy đi
Chớ cậy mình dài chê ngời ngắn
Đừng dối lòng, đừng oán trời
Lặng im mà ngẫm sự đời
Tình ngời thoang thoảng, vơi vơi thì bền
Đừng quên bạn nghèo hèn xa cũ
Vợ cháo rau xin chớ phụ tình
Vật ngon, ăn quá, bệnh sinh
Vui chơi quá trớn ắt thành tai ơng
Giàu sang lắm, lắm đờng bổng lộc
Cây trồng lại, hẳn gốc bị thơng
Sáng là chàng cuốc ruộng nơng

Biết đâu chiều đã công đờng có khi
Làm tớng đâu phải vì dòng dõi
Thân nam nhi chí phải tự cờng

2
Thiên thứ nhất bàn về hiếu hạnh
Sống ở đời phải nghĩ trớc sau
Trăm hoa lấy hiếu làm đầu
Vạn điều ác cũng khơi màu từ tham
Dành sách cho cháu con là quý
Nhng dễ gì chúng đã đọc cho
Dành vàng cho chúng đầy kho
Chắc đâu chúng đã giữ cho lâu bền
Chi bằng tích đức thờng xuyên
Mới là cái kế lâu bền về sau
Hoạ hay phúc biết đâu mà giả
Do con ngời định cả đấy thôi
Ngẫm xem quy luật đất trời
Trồng đậu đợc đậu, da thời ra da
Lới trời rỗng, tha mà không lọt
Không bao giờ bỏ sót chính tà
Biết xấu thì tránh cho xa
Biết lỗi sữa lỗi, ấy là điều hay
Trớc khoan nhợng sau dày quả phúc
Trớc mở mang sau đợc phúc lành
Chớ chơi với kẻ bất minh
Của phi nghĩa chớ biến thành của ta
Lòng chớ nghĩ gian tà, hiểm độc
Chân đi không bớc bậy, dậm quàng
Nghe lời nói thẳng rõ ràng

Thấy nơi chính nghĩa đàng hoàng thì theo
Ngời siêng năng thêm nhiều tuổi thọ
Kẻ chơi bời đa số chết non
Sự đời chậm chắc thì hơn
Tình ngời thoang thoảng mà hơn quá nồng
Sự giàu sang nếu không đáng hởng
Có hởng rồi cũng chẳng ra sao
Cha già đã hởng lộc cao
Hẳn rằng rồi cũng mau mau hết đời
Kẻ mu mô hại ngời, ngời hại
Nuôi hận thù mãi mãi không thôi
Ngời quân tử chẳng hoài hơi
Chẳng cần lí sự tranh lời hơn thua

3
Có bệnh, biết phòng ngừa bệnh tật
Thì con ngời chắc hẳn sống lâu
Có việc biết bảo ban nhau
Cửa nhà êm ấm bền lâu tình ngời
Lấy vợ đâu kén đẹp ngời
Đợc ngời hiền đức thì đời mới vui
Mối quan hệ với ngời thân quyến
Dù xa gần nên đến thăm nhau
Quan lại không cứ thấp cao
Thanh liêm, cần mẫn, dân nào chẳng yêu
Tình bầu bạn giúp nhau mới đẹp
Chớ nên vì nhậu nhẹt mà chơi
Ngọc là vật quý ở đời
Cháu con hiếu thảo sáng ngời gia phong.
-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-

Thiên thứ hai, chức phận làm con
Phận làm con phải thông đạo hiếu
Phận làm dâu phải hiểu chữ trung
Trên ra lệnh, dới phục tùng
Cha làm việc tốt con cùng học theo
Của cải nhiều dùng lâu cũng hết
Chữ hiếu trung hởng mãi vô cùng
Bàn mu t lợi thì đừng
Biết điều chân chính nên cùng tham gia
Làm tốt chớ ba hoa, kể lể
Hoa sớm nở thì cũng sớm tàn
Cẩn thận đáng giá ngàn vàng
Phải suy nghĩ kĩ hãy làm mới nên
Ngời tốt hay xăn tay làm giúp
Giúp ai không lợi dụng ngời ta
Ngời biết lỗi sửa thì tha
Trị ngời có lỗi chớ mà quá nghiêm
Dạy điều thiện không nên cao quá
Để học trò có khả năng theo
Khoan hoà sẽ đợc tin yêu

4
Siêng năng cần mẫn ắt nhiều thành công
Nói thận trọng thì không có lỗi
Làm thận trọng đỡ hối về sau
Thế lực dù mạnh đến đâu
Nếu đem dùng hết ắt sau hại mình
Hoặc cậy thế tạo thành lợi lộc
Hẳn rằng sau cũng chẳng ra gì
Cứ đờng chính đạo mà đi

Hiếu, trung, nhân, nghĩa nghĩ suy mà làm
Thiên thứ 3 bàn về phú quý
Sự giàu sang ai chả ớc mong
Nhng giàu chẳng phải mất công
Là phi đạo đức hẳn không lâu bền
Ai sống cảnh nghèo hèn chẳng chán
Những bất lơng đuổi hẳn chúng đi
No cơm hẩm, thiết gì thịt cá
Vui cảnh nghèo, quên cả giàu sang
Ngời quyền quý lắm bạc vàng
Lấy gơng xử với bạc vàng mà soi
ở có đạo nhiều ngời giúp đỡ
Sống bất lơng ít kẻ thân tình
Thà nghèo giữ đợc thơm danh
Hơn giàu lắm chuyện, phẩm bình cời chê
Bọ ngựa rình con ve định bắt
Sẻ lại rình bọ ngựa phía sau
Tiếng tăm lừng lẫy càng nhiều
Tránh đâu kẻ xấu sinh điều ghét ghen
Nhiều tài cũng lắm phen khốn khổ
Nhiều công là cái hố suy bì
Nhớ rằng đừng cậy chẳng khoe
Phải luôn thận trọng chớ hề phô trơng
Nói với bạn việc hay ý thẳng
Phải ngời thâm họ chẳng nghe đâu
Nói với quan những chuyện thanh tao
Phải quan tham nhũng hẳn sau nó thù

5
Thiên thứ t nói về đại nghĩa

Lúc thi hành phải nghĩ cho sâu
Trung với nớc đặt lên đầu
Đạo cha con đợc xếp vào đạo luân
Trai tài biết thơng dân tuấn kiệt
Gái kiên trinh phải biết giữ mình
Ngời tài, nớc đợc thơm danh
Vợ giỏi, nh đợc ngọc lành trời cho
Gái bất chính thì cho chẳng lấy
Trai có tài mắc bẩy là ngu
Bất trung dễ mắc mu thù
Minh quân nh mù mới lấy làm quan
Con dân thờng chăm ngoan học giỏi
Cũng có ngày tiến tới làm quan
Con quan chẳng chịu học hành
Suốt đời cũng chỉ là anh dân thờng
Làm quan mới thấm ơn chế độ
Có nuôi con mới nhớ mẹ cha
Muốn lòng ngay thẳng thật thà
Luyện rèn ý chí mới là đầu tiên
Việc gia thất muốn yên mọi sự
Mọi ngời nên biết xử phận mình
Đừng mu lấy của bất minh
Chớ ghen ghét với ngời mình còn thua
Vợ ngời ta chớ đùa cợt nhả
Đừng dèm pha quấy phá hôn nhân
Một năm có một mùa xuân
Một ngày có một giờ Dần mà thôi
Cháy nhà có nớc liền dễ chữa
Xóm giềng gần giúp đỡ lẫn nhau
Trò đời lắm chuyện thơng đau

Anh em để mất lòng nhau thật buồn
Ngời xa bảo thói thờng vẫn vậy
Đàn bà thì khó dạy khó chiều
Quân tử phép tắc tuân theo
Tiểu nhân chẳng biết những điều lễ nghi
Thấy ai có vật gì quý giá
Chớ lân la tán gạ cầu xin
Công việc nào quá khó khăn
Đừng bắt ngời khác phải lăn vào làm
Muốn thành ngời phải xem mình trớc

6
Nếu tha mình tha đợc ngời ta
Phờng bất chính kẻ gian tà
Kết thân với chúng dễ mà tàn thân
Không minh bạch miếng ăn, lời nói
Nguyên nhân là tội lỗi hại mình
Tuổi trẻ lao động nhiệt tình
Khi già cuộc sống gia đình thảnh thơi
Trẻ mà lêu lổng chơi bời
Về già nhất định cuộc đời gian truân
Của cho con đâu cần vàng bạc
Mà cho con đợc học đợc hành
Cho muôn khoảnh ruộng tốt xanh
Chẳng bằng cho chúng nghề lành trong tay
Mu làm giàu thờng hay thất đức
Làm điều nhân khó đợc giàu sang
Thuốc hay khó chữa bệnh oan
Của nhặt đợc khó mở mang giàu bền
Bất nghĩa mà trở nên phú quý

Nh mây bay giọt nớc nổi trôi
Phúc sinh trong sạch lòng ngời
Đức sinh kiên nhẫn sống đời yêu thơng
Tham lam lắm ắt vơng tai hoạ
Sống bất nhân tội chẳng thoát đâu
Tiểu nhân chẳng giúp ai đâu
Bởi chừng lòng chúng nh đầu mũi kim
Chỗ gai gốc toàn tìm mu kế
Cốt hại ngời mong để lợi mình
Ngời quân tử có bất bình
Khéo mà xa lánh kẻo mang hận thù
Tình ngời vốn nh tờ giấy trắng
Nh cuộc cờ vốn chẳng giống nhau
Khéo mà ứng xử với nhau
Đừng làm ai đó phải cau đôi mày
Chớ mạt sát, day tay, mắm miệng
Để ngời ta phải nghiến hàm răng
Ngựa gầy nên kéo chẳng hăng
Ngời không hồ hởi phải chăng do nghèo
Sẵn tiền rợu thì nhiều bạn đấy
Lúc lâm nguy nào thấy một ai
Luật trời báo ứng chẳng sai
Không trớc mắt cũng lâu dài chứng minh

7
Thiên thứ năm tâm linh chí thiện
Phải giữ mình cho sáng tâm t
Vui nhất là bạn thi th
Việc đời khó nhất cũng là dạy con
Cha nghiêm nghị sinh con hiếu thảo

Mẹ nhân từ dạy bảo gái ngoan
Nhà lành hơng toả chí lan
ở đâu cũng thấy mùi hơng ngọt ngào
Gần nhà uế nh vào chợ cá
Buộc con ngời quen cảnh mùi tanh
Có nết tốt chẳng kiêu căng
Đức tốt làm mãi cho thành thói quen
Giàu chớ kiêu, chớ nên ích kỷ
Sang cũng đừng xa xỉ hơn ngời
Việc làm muốn tốt tuyệt vời
Ba lần cân nhắc hẳn hoi hãy làm
Suy tính kĩ bao hàm hai ý
Việc chung riêng thấu lý đạt tình
Từ xa vẫn sợ vẫn kinh
Lòng ngời nham hiểm nảy sinh khó lờng
Kẻ tiểu nhân vốn thờng xảo quyệt
Tìm mu mô tiêu diệt ngời ngay
Cho dù nham hiểm quắt quay
Không qua lẽ phải, chẳng xoay đạo trời
Bất nhân mà nhất thời nổi tiếng
Không ngời, thì trời diệt chẳng tha
Tự nhiên đợc của đầy nhà
Một là lộc lớn hai là họa to
Có lúc bại trời cho thắng cuộc
Hoặc đang nghèo lại đợc sang giàu
Thế gian yêu lắm ghét nhiều
Khen nhiều chê lắm bao điều bất an
Mừng nhiều lo lắm chẳng oan
Vinh nhiều nhục lắm thế gian thờng tình
Đừng cậy thế mà sinh kiêu ngạo

Chớ cậy quyền mà tạo lợi riêng
Làm một việc thiện cũng nên
Trừ một việc ác quả nhiên rất cần
Sinh sự thì bận tâm mệt sức
Nên nhún nhờng đạo đức thì hơn
Việc có chuẩn bị hãy làm
Việc không chuẩn bị chớ tham làm nhiều

8
Bao kinh nghiệm từ xa đã thấy
Sai một li đi mấy dặm đờng
Quả quyết đợc việc lẽ thờng
Do dự hỏng việc ấy gơng ở đời
Sắc chẳng mê ngời, ngời mê sắc
Rợu chẳng say ngời, ngời tự say
Đừng nên vui quá nói chày
Chớ vì sớng quá vung tay làm bừa
Quý chim phợng bởi yêu lông cánh
Trọng hiền tài ở cách nói năng
Gặp khi hoạn nạn khó khăn
Hành vi tế nhị nói năng lựa lời
Mời mắt trông và mời ngón trỏ
Thật thông minh sáng tỏ sâu xa
Quả đào ngời quý tặng ta
Ta lấy quả mận đem ra tặng ngời
Cung lạ chớ cầm chơi mà khốn
Ngựa không quên chớ cỡi mà gay
Qua ruộng da chớ sửa dày
Dới gốc mận chớ dơ tay sửa đầu
Coi chừng chốn nhà cao cửa rộng

Đừng cậy rằng tông tộc mình to
Họ to lắm chuyện tò mò
Cửa cao thờng dở lắm trò kiêu căng
Ngời tốt chơi, nói năng chân thật
Kẻ xấu chơi nh mật chết ruồi
Ngời tốt thiện chí thức thời
Khó khăn thuận lợi vẫn nuôi chí bền
Kẻ xấu thờng van xin lúc khó
Đợc việc rồi thì nó quên luôn
Mới hay muôn sự vui buồn
Những điều chí thiện phải luôn ghi lòng.

Thiên thứ sáu hai dòng thiện ác
Đừng theo phờng bạc ác tinh ma
Trăm năm trong cõi ngời ta
Dở hay báo ứng thật là công minh
Báo ứng có khi nhanh khi chậm
Nhà đói nghèo nào giám coi khinh
Việc làm phúc: nếu vô tình

9