Vận dụng quan hệ phân phối thu nhập cá nhân trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa vào tập đoàn điện lực Việt Nam.

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.23 MB, 212 trang )

(1)Lêi cam ®oan Tôi xin cam đoan, đây là kết quả nghiên cứu độc lập của riêng tôi. Các số liÖu vµ t− liÖu nªu trong luËn ¸n lµ trung thùc. C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu trong luËn ¸n ch−a ®−îc c«ng bè trong bÊt kú c«ng tr×nh nµo. NÕu sai, t«i hoµn toµn chÞu tr¸ch nhiÖm.. T¸c gi¶ luËn ¸n. §Ëu §øc Khëi.. 1.

(2) Môc lôc Trang Më ®Çu………………………………………………………….5 Ch−¬ng 1: Lý luËn vÒ ph©n phèi thu nhËp trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng………………………………...13 1.1. Những vấn đề lý luận cơ bản về phân phối thu nhập……………..13 1.2.. Kinh tÕ thÞ tr−êng vµ ph©n phèi thu nhËp trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng……………………………………………...25. 1.3. C¸c lý luËn vÒ ph©n phèi trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng.…………...42 1.4.. Kinh nghiÖm cña Trung Quèc vÒ thùc hiÖn ph©n phèi thu nhËp trong c¸c doanh nghiÖp………………………...………..63. Ch−¬ng 2. Thùc tr¹ng ph©n phèi thu nhËp trong EVN: Đặc điểm , tính chất và tác động phân phối thu nhập đến phát triển ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn………………………………..72 2.1.. Tính chất của hoạt động kinh tế trong EVN trong thời kỳ đổi mới vừa qua…………………………………….72. 2.2. Thùc tr¹ng ph©n phèi thu nhËp c¸ nh©n trong EVN……………..109 2.3.. TÝnh chÊt ph©n phèi thu nhËp vµ những vấn đề phân phối thu nhập trong EVN…………………...127. Ch−¬ng 3. TiÕp tôc §æi míi vµ hoµn thiÖn ph©n phèi thu nhËp trong EVN…………………………………………..139 3.1.. Bèi c¶nh ph¸t triÓn cña c«ng nghiÖp ®iÖn ViÖt Nam và sự cần thiết đổi mới kinh tế trong doanh nghiệp điện………...139. 3.2. Tiếp tục đổi mới trong ngành công nghiệp điện…………………150 3.3.. Quan điểm và giải pháp đổi mới, hoàn thiện ph©n phèi thu nhËp cho c¸ nh©n trong EVN……………………..174 KÕt luËn…………………………………………………......203 danh môc c«ng tr×nh cña t¸c gi¶ ..…….………..207 Tµi liÖu tham kh¶o……………………………………..208 2.

(3) Danh môc biÓu Sè thø tù. Trang. BiÓu 2.1. KÕt qu¶ s¶n xuÊt kinh doanh cña EVN …………..………….....107. BiÓu 2.2. §¬n gi¸ tiÒn l−¬ng giao cho c¸c c«ng ty ®iÖn lùc…………….....113. BiÓu 2.3. Biểu tổng hợp đơn giá tiền l−ơng giao cho các nhà máy điện…...116. BiÓu 2.4. §¬n gi¸ tiÒn l−¬ng n¨m 2003 cña c¸c c«ng ty TVXD ®iÖn……..117. BiÓu 3.1. Những chỉ số kinh tế của thời kỳ đổi mới…….…………………140. BiÓu 3.2. Mức độ đóng góp của các lĩnh vực kinh tế vào tăng tr−ởng…….142. BiÓu 3.3. Nhu cÇu c«ng suÊt c¸c nhµ m¸y ®iÖn cÇn ®−a vµo vËn hµnh giai ®o¹n 2005-2010…………………………………..144. BiÓu 3.4. L−íi ®iÖn truyÒn t¶i dù kiÕn x©y dùng…………………………..145. BiÓu 3.5. Kế hoạch phát triển hệ thống l−ới phân phối điện đến 2010….....146. 3.

(4) Danh môc C¸C CH÷ VIÕT T¾T. CNH. C«ng nghiÖp ho¸. CNTB. Chñ nghÜa T− b¶n. CNXH. Chñ nghÜa XX héi. CPI. ChØ sè gi¸ c¶. §CS. §¶ng Céng s¶n. EVN. Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam. FDI. §Çu t− trùc tiÕp n−íc ngoµi. H§H. Hiện đại hoá. HTX. Hîp t¸c xX. L§. Lao động. WTO. Tæ chøc th−¬ng m¹i thÕ giíi. 4.

(5) Më ®Çu. 1, Tính cấp thiết của đề tài. §æi míi kinh tÕ, chuyÓn kinh tÕ tõ kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, phi thÞ tr−êng sang kinh tÕ thÞ tr−êng vµ héi nhËp nÒn kinh tÕ vµo nÒn kinh tÕ toµn cÇu lµ một sự thay đổi căn bản trong ph−ơng thức sản xuất, kết cấu kinh tế và con ®−êng ph¸t triÓn kinh tÕ. Mô hình kinh tế kế hoạch hoá tập trung phi thị tr−ờng tr−ớc đây có một đặc tr−ng næi bËt: i, Kinh tÕ Nhµ n−íc víi c¸c doanh nghiÖp Nhµ n−íc chiÕm vÞ trÝ chủ đạo, hơn nữa là lực l−ợng kinh tế bao trùm, xuyên suốt chi phối toàn bộ tiến tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ; ii, C¬ chÕ bao cÊp, hµnh chÝnh, chØ huy. CÊu tróc vµ c¬ chế kinh tế này đX làm cho bộ máy kinh tế sơ cứng, trì trệ, thiếu động lực. Bởi vậy, chuyển sang kinh tế thị tr−ờng, ở một ý nghĩa nhất định, là thay đổi căn bản trong cơ chế kinh tế và giải tính chất Nhà n−ớc trong hoạt động kinh tế trở thành tÊt yÕu. Điện lực là một lực l−ợng sản xuất quyết định, một yếu tố kỹ thuật đặc tr−ng của nền đại công nghiệp. Bởi vậy, để chuyển nền kinh tế từ kinh tế nông nghiÖp sang kinh tÕ c«ng nghiÖp ph¸t triÓn, ®iÖn khÝ ho¸ toµn nÒn kinh tÕ, x¸c lập một nền tảng kỹ thuật cho nền đại công nghiệp trở nên cần thiết. Tuy nhiên, trong m« h×nh kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, víi tÝnh c¸ch lµ mét lùc l−îng s¶n xuất của nền đại công nghiệp, điện lực đX không có đ−ợc một hình thái kinh tế thích hợp để phát triển. Những −u tiên đặc biệt của Nhà n−ớc về đầu t−, về cơ chÕ vµ chÝnh s¸ch ®X kh«ng thay ®−îc c¬ chÕ néi sinh tù ®iÒu chØnh thÝch hîp lµ cơ chế thị tr−ờng cho điện lực phát triển. Năm 1994, trong tiến trình đổi mới của nÒn kinh tÕ, Nhµ n−íc ®X cã chñ tr−¬ng thµnh lËp c¸c tËp ®oµn kinh tÕ m¹nh víi hình thức là các Tổng công ty. Chủ tr−ơng này nhằm thay đổi cơ chế quản lý, thị tr−ờng hoá các ngành công nghiệp, dịch vụ và kinh doanh hoá các hoạt động sản xuÊt – dÞch vô trong c¸c doanh nghiÖp Nhµ n−íc. Trong bèi c¶nh nµy, n¨m 1995, Tổng công ty điện lực Việt Nam đ−ợc thành lập theo Quyết định số 562 TTg ngày 10/10/1994 và hoạt động theo điều lệ do Chính phủ ban hành trong Nghị 5.

(6) định số 14/CP ngày 27/01/1995. Tới nay, hoạt động của Tổng công ty điện lực Việt Nam đX trải qua trên 10 năm. Câu hỏi đặt ra ở đây là sự đổi mới trong cơ chÕ kinh tÕ, tõ c¬ chÕ quan liªu bao cÊp cña m« h×nh kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung sang mô hình kinh tế thị tr−ờng làm thay đổi ra sao quan hệ và cơ chế phân phối thu nhập trong Tổng công ty điện lực? Các quan hệ và cơ chế phân phối đó đX thích øng víi hÖ kinh tÕ thÞ tr−êng hay ch−a? Do vËy, ®X gióp g× cho viÖc gi¶i tÝnh chÊt Nhà n−ớc, do đó kinh doanh hoá của hoạt động kinh tế của doanh nghiệp và thị tr−êng ho¸ ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn? Tr¶ lêi nh÷ng c©u hái nµy, mét mÆt, gióp chúng ta làm sáng tỏ vấn đề cần một cơ chế, một chế độ phân phối nào để tạo ra động lực cho ngành công nghiệp điện phát triển trong quan hệ đáp ứng đ−ợc yêu cầu phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế. Mặt khác, để trả lời câu hỏi này, cần vËn dông nh÷ng lý luËn ph©n phèi thu nhËp c¸ nh©n nµo cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. Phân phối thu nhập là một khâu của quá trình tái sản xuất, đồng thời là một quan hÖ kinh tÕ trung t©m hîp thµnh nÒn t¶ng, hay hÖ thèng quan hÖ kinh tÕ lµm h×nh th¸i tÊt yÕu cho lùc l−îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn. Bëi vËy, khi chuyÓn tõ c¬ chÕ ph©n phèi cña hÖ thèng kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung sang c¬ chÕ ph©n phèi cña hệ thống kinh tế thị tr−ờng, để hiểu về quá trình thay đổi trong quan hệ và nhất là trong việc xác định cơ chế, chế độ phân phối thu nhập đòi hỏi phải xuất phát từ góc độ lý luận kinh tế chính trị học để phân tích. Hơn nữa, hai hệ thống kinh tế này khác nhau căn bản, thậm chí đối lập nhau, trong đó chứa đựng những vấn đề phức tạp và nhạy cảm, liên quan đến lợi ích kinh tế, đến động lực của sự phát triÓn, v× vËy, chØ trªn c¬ së vËn dông nh÷ng lý luËn ph©n phèi cña hÖ thèng kinh tế mới có thể làm sáng tỏ những vấn đề phân phối thu nhập nói chung, phân phối thu nhập cho cá nhân nói riêng trong việc đổi mới cơ chế phân phối thu nhập, hình thành chế độ phân phối thu nhập thích ứng với yêu cầu phát triển của kinh tế thị tr−ờng. Từ những ý nghĩa này, chủ đề nghiên cứu “Vận dụng lý luận phân phèi thu nhËp c¸ nh©n trong c¬ chÕ thÞ tr−êng vµo Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam” trë nªn cÇn thiÕt vµ cã ý nghÜa c¶ vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn.. 6.

(7) 2, T×nh h×nh nghiªn cøu. Phân phối thu nhập là vấn đề trung tâm của một hệ thống kinh tế, vì vậy, nó trở thành một trong những đối t−ợng cơ bản của kinh tế học chính trị nói riêng và cña kinh tÕ häc nãi chung. Kinh tÕ häc thêi kú s¬ khëi, kinh tÕ häc cæ ®iÓn vµ kinh tế học hiện đại xuất phát từ bối cảnh lịch sử phát triển kinh tế khác nhau đX gi¶i quyÕt vÒ mÆt lý luËn ph©n phèi thu nhËp, hay ph¶n ¸nh vÒ mÆt lý luËn quan hệ phân phối, quy luật cơ chế và chế độ phân phối thu nhập thích ứng với từng hệ thèng kinh tÕ, víi tõng tr¹ng th¸i ph¸t triÓn kinh tÕ kh¸c nhau. Kinh tÕ häc s¬ khởi với tr−ờng phái trọng th−ơng, kinh tế học cổ điển và kinh tế học hiện đại là kinh tÕ häc cña tiÕn tr×nh kinh tÕ thÞ tr−êng, thÝch øng víi c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña tiÕn tr×nh kinh tÕ thÞ tr−êng. Dï cã sù kh¸c nhau trong c¸ch tiÕp cËn, trong ph−ơng pháp nghiên cứu và cách giải quyết những vấn đề lý luận đặt ra trong phát triển kinh tế, do trình độ phát triển quy định, song kinh tế học ở các giai đoạn phát triển của kinh tế đều xoay quanh vấn đề cơ bản của kinh tế thị tr−êng: con ng−êi s¶n xuÊt vµ ph©n phèi cña c¶i nh− thÕ nµo, trªn c¬ së quan hÖ, quy luËt, c¬ chÕ kinh tÕ nµo, do vËy, lîi Ých kinh tÕ cña nh÷ng ng−êi tham gia trong hệ thống sản xuất, và từ đó, động lực kinh tế đ−ợc hình thành ra sao? K.Mark và F.ăngghen đX phân tích về mặt lý luận đạt tới trình độ kinh điển vÒ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt t− b¶n. C¸c «ng ®X v¹ch ra quy luËt kinh tÕ néi t¹i cña ph−ơng thức sản xuất t− bản. Trong cấu trúc lý luận đồ sộ của bộ “T− Bản”, gồm ba phÇn chÝnh, th× phÇn cuèi cïng h×nh thµnh nªn tËp ba cña bé “T− B¶n”, K.Mark giµnh ph©n tÝch vÒ quan hÖ, quy luËt vµ c¬ chÕ ph©n phèi thu nhËp cña ph−ơng thức sản xuất t− bản. ở một ý nghĩa nhất định, phân phối thu nhập là vấn đề lý luận tổng quát xuyên suốt toàn bộ bộ “T− Bản”, nên quyển ba của bộ “T− Bản” có tựa đề “Toàn bộ quá trình sản xuất t− bản chủ nghĩa”. Có thể nói, bộ “T− B¶n” lµ lý luËn vÒ ph©n phèi thu nhËp cña kinh tÕ thÞ tr−êng t− b¶n chñ nghÜa. Nöa cuèi thÕ kû XX, nghiªn cøu vÒ ph©n phèi ®−îc tËp trung chñ yÕu vµo vấn đề phân phối lại, do đó về vấn đề công bằng trong phân phối, cụ thể là vấn 7.

(8) đề tăng tr−ởng và công bằng, và xem đây là đặc tr−ng của sự phát triển hiện đại, vấn đề về vai trò của Nhà n−ớc đối với phân phối nguồn lực nhằm tăng tr−ởng, ổn định, hiệu quả và công bằng. Bởi vậy, đặc điểm của những nghiên cứu về ph©n phèi thu nhËp trong thêi kú nµy lµ ®−îc khu«n trong ph¹m vi quan hÖ t¨ng tr−ởng và công bằng, quan hệ giữa tác động của Nhà n−ớc vào nền kinh tế cùng việc thực hiện chức năng phát triển tức hiệu quả, ổn định và công bằng. Trung Quốc, một n−ớc đang chuyển đổi cũng đặc biệt chú ý đến lý luận phân phối. Tác giả Lý Bân có công trình nghiên cứu khá đồ sộ về phân phối: “Lý luËn chung cña CNXH”, bµn vÒ nh÷ng nguyªn lý, nguyªn t¾c, néi dung vµ h×nh thøc ph©n phèi trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng mang mµu s¾c Trung Quèc. ở Việt Nam, trong những năm sau đổi mới, đX có nhiều công trình nghiên cøu vÒ ph©n phèi: - L−ơng Xuân Quỳ: Xây dựng quan hệ sản xuất định h−ớng XHCN và thực hiÖn tiÕn bé, c«ng b»ng xX héi ë ViÖt Nam. - Nguyễn Phú Trọng: Kinh tế thị tr−ờng định h−ớng XHCN ở Việt Nam, quan niÖm, gi¶i ph¸p ph¸t triÓn. - Mai Ngäc C−êng - §ç §øc B×nh: Ph©n phèi thu nhËp trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. - Ph¹m §¨ng QuyÕt: + Mét sè quan ®iÓm vÒ ph©n phèi thu nhËp trong nÒn kinh tế thị tr−ờng định h−ớng XHCN. + Kinh tÕ thÞ tr−êng vµ c«ng b»ng trong ph©n phèi. - NguyÔn C«ng Nh−: + Vấn đề phân phối thu nhập trong các loại hình doanh nghiÖp ë ViÖt Nam. + Phân tích thống kê thu nhập của ng−ời lao động trong c¸c lo¹i h×nh doanh nghiÖp ë ViÖt Nam. 8.

(9) - TrÇn ThÞ H»ng: VÒ ph©n phèi thu nhËp ë n−íc ta hiÖn nay. - Tèng V¨n §−êng: §æi míi c¬ chÕ ph©n phèi thu nhËp vµ tiÒn l−¬ng ë ViÖt Nam. - §¨ng Qu¶ng: KÝch cÇu vµ ph©n phèi thu nhËp. - Nguyễn Công Nghiệp: Vấn đề phân phối nhằm đảm bảo phát triển kinh tế và thực hiện công bằng xX hội trong nền kinh tế thị tr−ờng định h−ớng XHCN. (§Ò tµi cÊp Nhµ n−íc KX 01-10. 2005). Những công trình nghiên cứu trên, về quy mô, có bốn công trình lớn, đó là: Công trình của GS.TS. L−ơng Xuân Quỳ, đề tài cấp Nhà n−ớc, giai đoạn 19962001; Công trình của GS.TS. Nguyễn Công Nghiệp, đề tài cấp Nhà n−ớc, giai ®o¹n 2001-2005; C«ng tr×nh cña NguyÔn C«ng Nh−, quy m« mét cuèn s¸ch; vµ c«ng tr×nh cña GS.TS. Mai Ngäc C−êng vµ GS.TS. §ç §øc B×nh còng víi quy m« mét cuèn s¸ch. Nh÷ng c«ng tr×nh cã quy m« kh¸ lín nµy bµn vÒ ph©n phèi thu nhËp cã tÝnh hÖ thèng. Nh÷ng c«ng tr×nh cßn l¹i lµ nh÷ng bµi b¸o, ®¨ng t¹p chÝ bµn vÒ nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c nhau cña ph©n phèi thu nhËp. Nh×n chung, những nghiên cứu về phân phối ở Việt Nam có hai đặc điểm: i, Tập trung nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn của mối quan hệ giữa tăng tr−ởng và công bằng trong nền kinh tế thị tr−ờng. ở đây phân phối đ−ợc xem xét ở góc độ xX hội cña ph©n phèi. ii, Cã vµi c«ng tr×nh nghiªn cøu ph©n phèi thu nhËp trong ph¹m vi doanh nghiệp, nh−ng những công trình này chủ yếu phân tích, đánh giá thực tr¹ng vµ ®−a ra gi¶i ph¸p hoµn thiÖn ph©n phèi thu nhËp trong doanh nghiÖp. Nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ thu nhËp nªu trªn cã nhiÒu ý kiÕn, quan ®iÓm phï hîp cã gi¸ trÞ vÒ mÆt lý luËn vµ thùc tiÔn, t¸c gi¶ kÕ thõa trong viÖc gi¶i quyết những vấn đề nghiên cứu trong đề tài luận án, đồng thời cũng thấy đ−ợc nh÷ng khÝa c¹nh h¹n chÕ cÇn ph¶i xem xÐt vµ kh¾c phôc. Nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ph©n phèi nªu trªn ch−a trùc tiÕp vËn dông những lý luận phân phối của nền kinh tế thị tr−ờng vào việc giải quyết vấn đề phân phối trong một doanh nghiệp trong bối cảnh đang chuyển đổi từ hệ kinh tế kế hoạch hoá tập trung sang hệ kinh tế thị tr−ờng, d−ới góc độ kinh tế chính trị. 9.

(10) 3, Mục đích và nhiệm vụ của luận án. * Mục đích của luận án. - Lµm râ nh÷ng lý luËn ph©n phèi thu nhËp trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, hình thành những lý luận cho việc xem xét sự hình thành quan hệ, cơ chế, chế độ ph©n phèi thu nhËp trong mét doanh nghiÖp cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. - Vận dụng lý luận về phân phối thu nhập, phân tích, đánh giá, định dạng kiÓu ph©n phèi thu nhËp trong Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam. Nªu râ nguyªn nhân và ý nghĩa của kiểu phân phối thu nhập đó đối với phát triển ngành công nghiÖp ®iÖn. - Luận giải những ph−ơng h−ớng và những giải pháp cho việc tiếp tục đổi míi c¬ chÕ ph©n phèi thu nhËp trong Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam. * NhiÖm vô. - HÖ thèng ho¸ c¸c lý luËn vÒ ph©n phèi, h×nh thµnh c¬ së lý luËn cho viÖc xem xét, đánh giá sự đổi mới quan hệ, cơ chế và chế độ phân phối. - Đánh giá đúng tính chất phân phối trong Tổng công ty điện lực Việt Nam, định dạng kiểu phân phối và phân tích rõ nguyên nhân cơ bản của kiểu phân phối trong Tổng công ty điện lực Việt Nam cũng nh− tác động của kiểu phân phối đó đến hoạt động kinh doanh, đến sự phát triển của ngành công nghiệp điện. - Đề xuất ph−ơng h−ớng và những giải pháp cần thiết để hình thành một cơ chÕ ph©n phèi thu nhËp thÝch hîp gióp cho Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam chuyển nhanh sang chế độ kinh doanh theo cơ chế thị tr−ờng và thúc đẩy ngành c«ng nghiÖp ®iÖn ph¸t triÓn thÝch hîp víi yªu cÇu ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng giai ®o¹n hiÖn nay. 4, Giíi h¹n cña luËn ¸n. * VÒ thêi gian: LuËn ¸n nghiªn cøu ph©n phèi thu nhËp cña Tæng c«ng ty điện lực Việt Nam từ khi Tổng công ty đ−ợc thành lập đến nay.. 10.

(11) * Về phạm vị địa bàn: Luận án phân tích phân phối thu nhập của Tổng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam trong mèi quan hÖ víi sù ph¸t triÓn cña ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn cña ViÖt Nam. * Về phạm vi vấn đề nghiên cứu: Nghiên cứu vấn đề phân phối cá nhân trong Tæng c«ng ty, trong mèi quan hÖ víi ph©n phèi chung cña c¶ n−íc. §iÒu này hàm nghĩa, đối t−ợng nghiên cứu chủ yếu của luận án là phân phối thu nhập c¸ nh©n trong ph¹m vi Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam. 5, C¬ së lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu. * C¬ së lý luËn cña luËn ¸n: - Lý luËn kinh tÕ chÝnh trÞ M¸c – Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ ph©n phèi vµ nh÷ng quan ®iÓm cña §¶ng vÒ ph©n phèi trong c¸c v¨n kiÖn §¹i héi, NghÞ quyÕt, c¸c chØ thÞ cña §¶ng. - Tham khảo lý luận phân phối của kinh tế học cổ điển, kinh tế học hiện đại vµ kinh tÕ häc ph¸t triÓn. * Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu: - Ph−¬ng ph¸p duy vËt lÞch sö cña chñ nghÜa M¸c – Lªnin. - Ph−¬ng ph¸p trõu t−îng ho¸ cña kinh tÕ chÝnh trÞ häc. - Ph−¬ng ph¸p lÞch sö – logÝc. - Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch – tæng hîp. - Ph−¬ng ph¸p thèng kª – so s¸nh. 6, §ãng gãp cña luËn ¸n. - Trªn c¬ së hÖ thèng ho¸ lý luËn vÒ ph©n phèi thu nhËp, lµm râ lý luËn phân phối thu nhập của nền kinh tế thị tr−ờng, đặc biệt, trên cơ sở lý luận về ph©n phèi cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, nhËn thøc l¹i nguyªn t¾c ph©n phèi theo lao động trong nền kinh tế thị tr−ờng.. 11.

(12) - Trên cơ sở đánh giá thực trang kinh doanh và phân phối thu nhập trong EVN, luËn ¸n lµm râ sù t−¬ng thÝch gi÷a c¬ chÕ kinh doanh vµ c¬ chÕ ph©n phèi, từ đây đ−a ra nhận xét tổng quát, để hình thành chế độ phân phối theo lý luận phân phối của hệ kinh tế thị tr−ờng, điều quyết định là đổi mới, chuyển hẳn hoạt động kinh tế của doanh nghiệp sang kinh doanh theo cơ chế thị tr−ờng, đồng thời thùc hiÖn ph©n phèi thu nhËp theo c¬ chÕ thÞ tr−êng, lµ mét phÇn tÊt yÕu cña viÖc biến hoạt động kinh tế trong doanh nghiệp thành hoạt động kinh doanh theo cơ chÕ thÞ tr−êng. - Luận giải những cơ sở cho quá trình chuyển hoạt động kinh tế của doanh nghiệp sang kinh doanh theo cơ chế thị tr−ờng, đồng thời đề xuất một số giải ph¸p vµ ®iÒu kiÖn chñ yÕu cho viÖc h×nh thµnh vµ thùc hiÖn c¬ chÕ ph©n phèi cña mét doanh nghiÖp kinh doanh theo c¬ chÕ thÞ tr−êng. 7, KÕt cÊu cña luËn ¸n. - Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, danh môc tµi liÖu tham kh¶o, néi dung luËn ¸n ®−îc chia thµnh 3 ch−¬ng: Ch−¬ng 1. Lý luËn vÒ ph©n phèi thu nhËp trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng Ch−¬ng 2. Thùc tr¹ng ph©n phèi thu nhËp trong EVN: §Æc ®iÓm , tÝnh chÊt và tác động phân phối thu nhập đến phát triển ngành công nghiệp điện Ch−¬ng 3. TiÕp tôc §æi míi vµ hoµn thiÖn ph©n phèi thu nhËp trong EVN. 12.

(13) Ch−¬ng 1 Lý luËn vÒ ph©n phèi thu nhËp trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. 1.1. Những vấn đề lý luận cơ bản về phân phối thu nhập. 1.1.1. Thu nhËp vµ ph©n phèi thu nhËp – mét kh©u c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt. * §Ó hiÓu b¶n chÊt cña ph©n phèi thu nhËp, vÞ trÝ vµ vai trß cña nã trong toàn bộ quá trình tái sản xuất, đồng thời hiểu đ−ợc cái gì quyết định phân phối còng nh− ph©n phèi diÔn ra theo nh÷ng quy luËt, nguyªn t¾c nµo vµ víi nh÷ng h×nh thøc ra sao, tr−íc hÕt ta cÇn lµm râ kh¸i niÖm thu nhËp vµ sù h×nh thµnh thu nhËp ra sao. Trong “Phª ph¸n c−¬ng lÜnh G«ta”, K.Marx phª ph¸n ph¸i Lassalle vÒ ph©n phèi thu nhËp. Theo K.Marx, c¸i sai lÇm c¬ b¶n cña Lassalle lµ ë hai ®iÓm c¬ bản: Một là, ông ta đX không hiểu về quá trình lao động sản xuất và ph−ơng thức sản xuất ra của cải vật chất, xét ở góc độ tái sản xuất; Hai là, không hiểu đ−ợc cấu trúc của của cải vật chất và thu nhập do lao động sản xuất tạo ra. Từ hai sai lÇm nµy, ph¸i Lassalle ®X ®−a ra c−¬ng lÜnh sai lÇm vÒ ph©n phèi. Theo K.Marx, sản phẩm đ−ợc sản xuất ra trong một thời kỳ nhất định gồm hai phần cơ bản: a, Phần bù đắp những hao phí về t− liệu sản xuất trong quá trình sản xuất. Đây là phÇn kh«i phôc, hay t¸i s¶n xuÊt ra nh÷ng t− liÖu s¶n xuÊt cÇn thiÕt cho chu kú s¶n xuÊt tiÕp theo. b, PhÇn cña c¶i míi ®−îc s¸ng t¹o ra. PhÇn cña c¶i míi s¶n xuÊt ra nµy chÝnh lµ thu nhËp. PhÇn cña c¶i míi ®−îc s¸ng t¹o ra nµy gåm hai phÇn chÝnh: phÇn tÊt yÕu vµ phÇn thÆng d−. PhÇn tÊt yÕu thÝch øng víi nhu cÇu khôi phục sức lao động và tái sản xuất ra đời sống của ng−ời sản xuất; Phần thÆng d− lµ phÇn tÝch lòy cho t¸i s¶n xuÊt më réng. VËy thu nhËp víi tÝnh c¸ch lµ ph¹m trï kinh tÕ, lµ phÇn cña c¶i míi ®−îc s¶n xuÊt do c¸c ngµnh, c¸c lÜnh vùc hoạt động của nền kinh tế dùng để khôi phục lại sức lao động, tái sản xuất ra đời sèng cña ng−êi s¶n xuÊt vµ tÝch lòy t¨ng thªm vèn vËt chÊt cho s¶n xuÊt, hay 13.

(14) thùc hiÖn t¸i s¶n xuÊt më réng. Tuú vµo søc s¶n xuÊt, cÊu tróc cña thu nhËp cã sự thay đổi thích ứng. Trong thời đại của làn sóng nông nghiệp, sức sản xuất thấp nªn thu nhËp chØ thÝch øng víi nhu cÇu sinh tån cña ng−êi s¶n xuÊt, tøc chØ s¶n xuÊt ra ®−îc phÇn tÊt yÕu. Sù tiÕn ho¸ cña kinh tÕ chÝnh lµ qu¸ tr×nh t¨ng lªn cña sức sản xuất, do đó không những ng−ời ta nới rộng đ−ợc giới hạn của phần tất yếu trong quan hệ với việc nâng cao mức và trình độ tiêu dùng, do đó thay đổi viÖc tho¶ mXn nh÷ng nhu cÇu sèng, mµ cßn t¹o ra vµ t¨ng kh«ng ngõng phÇn thÆng d− bªn trong thu nhËp lªn. XÐt trong toµn bé tiÕn tr×nh kinh tÕ, víi tÝnh c¸ch lµ nguån tÝch lòy, hay chøc n¨ng tÝch lòy t¸i s¶n xuÊt më réng, phÇn thÆng d− trong thu nhập là phần quyết định toàn bộ sự phát triển của kinh tế và của xX héi. F.¨ngghen ®X tõng chØ ra, toµn bé v¨n minh cña nh©n lo¹i lµ x©y dùng trªn sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña thÆng d− kinh tÕ. Cã thÓ nãi, thÆng d− kinh tÕ lµ chỉ số của phát triển và nhân loại b−ớc vào thời đại phát triển, chính là bằng việc x¸c lËp ph−¬ng thøc s¶n xuÊt vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng thÆng d− lªn. K.Marx ®X từng khẳng định: Nếu không có một năng suất nào đó của lao động thì sẽ không có một thời gian rỗi nh− thế cho ng−ời lao động; Nếu không có một thời gian dôi ra nh− thế thì cũng không có lao động thặng d− và do đó cũng kh«ng cã nhµ t− b¶n, vµ l¹i cµng kh«ng cã chñ n«, nam t−íc phong kiến, nói tóm lại, không có giai cấp đại sở hữu[43,11]. Ngµy nay, kinh tÕ häc ®X ®i s©u vµ hiÓu t−êng tËn vÒ thu nhËp vµ cÊu tróc cña thu nhËp, còng nh− ph−¬ng ph¸p ®o l−êng vµ ph¶n ¸nh thu nhËp c¶ vÒ l−îng và về chất, đồng thời hiểu đ−ợc những quy luật thu nhập đ−ợc sản xuất ra và tăng lªn nh− thÕ nµo. §Æt trong qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt, sau s¶n xuÊt, tøc thu nhËp ®−îc s¶n xuÊt ra, là trao đổi và phân phối. Phân phối với tính cách là một phạm trù kinh tế, có hai khÝa c¹nh c¬ b¶n: a, Ph©n bæ c¸c nguån lùc gi÷a c¸c ngµnh, c¸c lÜnh vùc s¶n xuÊt; b, Ph©n chia thu nhËp gi÷a nh÷ng ng−êi tham gia vµo qu¸ tr×nh t¹o ra thu. 14.

(15) nhập. Xét về mặt l−ợng, phân phối thu nhập là việc xác định tỷ lệ mỗi nhân tố s¶n xuÊt, mçi ng−êi tham gia t¹o ra thu nhËp ®−îc nhËn trong tæng thu nhËp. §Ó hiÓu ®−îc thùc chÊt ph©n phèi thu nhËp, xÐt vÒ mÆt néi dung cña qu¸ trình sản xuất, ta cần xem sự phân bổ và phân chia đó diễn ra trên cơ sở nào. Nếu đặt trong t−ơng quan với sản xuất, phân phối thu nhập là phân phối kết qu¶ cña s¶n xuÊt. ë ®©y, ph©n phèi lµ kh©u tiÕp theo cña s¶n xuÊt. Víi tÝnh c¸ch lµ kÕt qu¶ cña s¶n xuÊt, ph©n phèi phô thuéc vµo s¶n xuÊt vµ cÊu tróc cña ph©n phối là do cấu trúc của sản xuất quyết định. ở đây, việc phân bổ các nguồn lực cho c¸c ngµnh, c¸c lÜnh vùc… nh− thÕ nµo vµ ph©n chia thu nhËp ra sao gi÷a những ng−ời tham gia vào quá trình tạo ra thu nhập đ−ợc quyết định bởi cấu trúc cña s¶n xuÊt vµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt. Cã thÓ nãi, ph©n bæ vµ ph©n chia thu nhËp lµ theo nh÷ng quy luËt néi t¹i cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. Nãi kh¸c ®i, ph©n bæ vµ ph©n chia cña c¶i nãi chung, thu nhËp nãi riªng xÐt cho cïng, kh«ng ph¶i lµ những định đoạt chủ quan của những ng−ời tham gia vào quá trình tạo ra thu nhập. Phân phối thu nhập là một quá trình đ−ợc quyết định sâu sa bởi các quy luËt cña b¶n th©n viÖc s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt. K.Marx viÕt: Đối với t− bản thì ngay từ đầu nó nhận đ−ợc hai tính quy định: 1, Là nhân tố sản xuất; 2, Là nguồn của thu nhập, là nhân tố quyết định những hình thức phân phối nhất định. Vì vậy lợi tức và lợi nhuận biểu hiÖn ra víi t− c¸ch nh− vËy trong s¶n xuÊt, trong chõng mùc chóng lµ những hình thức trong đó t− bản tăng thêm và phát triển, do đó là nh÷ng yÕu tè s¶n xuÊt b¶n th©n t− b¶n. Víi tÝnh c¸ch lµ nh÷ng h×nh thức phân phối, lợi tức, lợi nhuận giả định phải có t− bản, coi là nhân tè cña s¶n xuÊt. Chóng lµ nh÷ng ph−¬ng thøc ph©n phèi dùa trªn tiÒn đề coi t− bản là nhân tố của sản xuất. Chúng cũng đồng thời là ph−ơng thøc t¸i s¶n xuÊt ra t− b¶n[44,606]. K.Marx ®X coi: 15.

(16) Nh÷ng quan hÖ ph©n phèi vµ ph−¬ng thøc ph©n phèi chØ thÓ hiÖn ra lµ mÆt tr¸i cña nh÷ng nh©n tè s¶n xuÊt. Mét c¸ nh©n tham gia vµo s¶n xuất d−ới hình thức lao động làm thuê, thì lại tham dự vào sản phẩm, vµo kÕt qu¶ cña s¶n xuÊt d−íi h×nh thøc tiÒn c«ng. C¬ cÊu cña ph©n phối hoàn toàn do cơ cấu của sản xuất quyết định. Bản thân sự phân phèi lµ s¶n vËt cña s¶n xuÊt, kh«ng nh÷ng vÒ mÆt néi dung, v× ng−êi ta chØ cã thÓ ®em ph©n phèi nh÷ng kÕt qu¶ cña s¶n xuÊt th«i, mµ vÒ c¶ hình thức, vì ph−ơng thức tham gia nhất định vào sản xuất quy định hình thái đặc thù của phân phối, quy định hình thái theo đó, ng−ời ta tham dự vào phân phối. Thật ảo t−ởng hoàn toàn khi xếp ruộng đất vào s¶n xuÊt vµ ®−a t« vµo ph©n phèi, v.v…[44,609] Theo K.Marx, ph©n phèi s¶n phÈm ®X cã nguån gèc trong ph©n phèi c¸c ®iÒu kiÖn vËt chÊt cña s¶n xuÊt. Bëi vËy, xem xÐt s¶n xuÊt vµ ph©n phèi t¸ch rêi nhau lµ mét sai lÇm. «ng viÕt: Rõ ràng phân phối sản phẩm chỉ là kết quả các sự phân phối đó, sự ph©n phèi nµy ®X bao hµm trong b¶n th©n qu¸ tr×nh s¶n xuÊt quyÕt định. Xem xét sản xuất một cách độc lập với sự phân phối đó, sự phân phối bao hàm trong sản xuất, thì rõ ràng đó là một sự trừu t−ợng trống rçng, cßn ph©n phèi s¶n phÈm th× tr¸i l¹i, ®X bao hµm trong sù ph©n phèi ngay tõ ®Çu ®X lµ mét yÕu tè cña s¶n xuÊt[44,609]. Sù ph©n tÝch cña K.Marx vÒ s¶n xuÊt vµ mèi quan hÖ biÖn chøng nh©n qu¶ gi÷a s¶n xuÊt vµ ph©n phèi cho ta thÊy: a, S¶n xuÊt vµ ph©n phèi lµ nh÷ng mÆt nội tại không tách rời nhau, quy định lẫn nhau trong quá trình tái sản xuất; b, NÕu xÐt s¶n xuÊt vµ ph©n phèi nh− hai qu¸ tr×nh t−¬ng t¸c lÉn nhau, th× quan hÖ biÖn chøng cña chóng lµ ë chç, ph©n phèi chÞu sù chi phèi néi t¹i bëi c¸c yÕu tè s¶n xuÊt thÝch øng. Kh«ng cã s¶n xuÊt vµ c¸c yÕu tè s¶n xuÊt th× ®−¬ng nhiªn kh«ng cã c¸i ph©n phèi, vµ kh«ng cã ph−¬ng thøc ph©n phèi thÝch øng. Nh−ng phân phối là hình thức qua đó các yếu tố của sản xuất đ−ợc tái sản xuất ra một cách có quy luật. Ta biết rằng, sản xuất có những tiền đề, điều kiện và các yếu tố 16.

(17) s¶n xuÊt thÝch øng. Trong qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt, ph©n phèi mét mÆt lµ ®iÓm kÕt thóc cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt cò, song l¹i lµ ®iÓm xuÊt ph¸t cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt mới. Với tính cách là hình thái qua đó các yếu tố sản xuất, các tiền đề và điều kiện sản xuất đ−ợc tái sản xuất ra, phân phối không còn là một khâu thụ động, chÞu sù chi phèi mét chiÒu cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt trùc tiÕp n÷a, tr¸i l¹i nã trë thành nền tảng, trên đó sản xuất đ−ợc diễn ra với tính cách là một quá trình liên tôc, hay nãi kh¸c ®i, t¸i s¶n xuÊt ®−îc thùc hiÖn. VËy lµ, ph©n phèi thu nhËp lµ một khâu, một nhân tố mang tính xuyên suốt và quyết định của quá trình tái sản xuÊt. 1.1.2. Ph©n phèi thu nhËp lµ mét quan hÖ s¶n xuÊt c¬ b¶n. V× s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt kh«ng ph¶i lµ nh÷ng hµnh vi riªng lÎ, mµ lµ một hoạt động mang tính xX hội, bởi vậy, sản xuất đX diễn ra trong những quan hệ xX hội nhất định. K.Marx đX từng chỉ ra: “trong sản xuất xX hội ra đời sống của mình, con ng−ời ta có những quan hệ nhất định, tất yếu, không phụ thuộc vµo ý muèn cña hä – tøc kh«ng nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt, nh÷ng quan hÖ nµy phï hợp với một trình độ phát triển nhất định của các lực l−ợng sản xuất vật chất của hä”[44,637]. Quan hệ sản xuất là quan hệ giữa ng−ời và ng−ời trên đó của cải đ−ợc sản xuất ra và vận động không ngừng với tính cách là một quá trình tái sản xuất. Với nghÜa tæng qu¸t, quan hÖ s¶n xuÊt nh− vËy kh«ng chØ bã hÑp trong qu¸ tr×nh s¶n xuất trực tiếp, mà là quan hệ giữa ng−ời với ng−ời, hay quan hệ xX hội trong đó của cải vận động không ngừng. ở đây, quan hệ sản xuất theo nghĩa tổng quát là quan hÖ kinh tÕ. T− duy cña K.Marx vÒ tÝnh hai mÆt cña s¶n xuÊt, mÆt lùc l−îng s¶n xuÊt, hay néi dung vËt chÊt cña s¶n xuÊt, vµ mÆt xX héi, hay h×nh th¸i xX héi cña s¶n xuÊt, cho ta thÊy: c¸c quan hÖ s¶n xuÊt, hay c¸c quan hÖ kinh tÕ, víi tÝnh cách là hình thái xX hội của sức sản xuất, là cái cấu thành nền tảng trên đó sức s¶n xuÊt th¨ng tiÕn vµ ph¸t triÓn. K.Marx còng tõng chØ ra, trong mét nÒn kinh tÕ tự nhiên, “mỗi gia đình nông dân gần nh− tự cấp tự túc hoàn toàn, sản xuất ra đại bộ phận những cái mình tiêu dùng và do đó kiếm t− liệu sinh hoạt cho mình bằng 17.

(18) cách trao đổi với tự nhiên nhiều hơn là giao tiếp với xX hội”[44,615]. Trong nền kinh tÕ nµy, s¶n xuÊt vµ ph©n phèi, s¶n xuÊt vµ tiªu dïng lµ nh÷ng quan hÖ trùc tiÕp n»m trong mét cÊu tróc khÐp kÝn. Do quá trình sản xuất diễn ra với các khâu trong một chuỗi vận động không ngừng, nên quan hệ sản xuất cũng biểu hiện ra d−ới những hình thái nhất định: quan hệ của con ng−ời với con ng−ời trong sản xuất, trong trao đổi và trong phân phèi cña c¶i. ThÝch øng víi nh÷ng kh©u cña qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuất mang những tính chất nhất định và có chức năng nhất định khiến cho của cải đ−ợc sản xuất ra và vận động không ngừng. Trªn ®©y ta ®X thÊy, sù ph©n phèi s¶n phÈm kh«ng ph¶i lµ mét kh©u t¸ch rêi trong quá trình sản xuất và hơn nữa, sự phân phối sản phẩm đX đ−ợc quy định bëi sù ph©n phèi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, tøc ph©n phèi vÒ c¸c ®iÒu kiÖn vËt chất, hay phân phối t− liệu sản xuất trong quá trình sản xuất, do đó, phân phối chØ lµ mÆt sau cña viÖc ph©n phèi c¸c yÕu tè s¶n xuÊt. Tõ mèi quan hÖ g¾n bã, nhân quả sâu sa này cho ta thấy, phân phối không chỉ đơn thuần là hành vi phân chia cña c¶i, mµ lµ mét quan hÖ kinh tÕ mang tÝnh träng t©m, hîp thµnh c¸i chØnh thÓ cña mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt. Mét lµ, ph©n phèi s¶n phÈm cña c¶i, vÒ c¨n b¶n, ph©n phèi thu nhËp lµ mét quan hệ kinh tế phản ánh một trình độ phát triển nhất định của sức sản xuất, của kinh tÕ hay lµ mét quan hÖ kinh tÕ tÊt yÕu cña mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt định. Ta biết rằng, ở Việt Nam, phân phối ruộng đất mang tính bình quân công xX ®X chi phèi tiÕn tr×nh kinh tÕ cho mXi tíi c¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945, vµ sau này đ−ợc tái lập ở những mức độ và hình thái biến t−ớng trong kinh tế tập trung hîp t¸c xX thêi kú thèng trÞ cña m« h×nh kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, phi thÞ tr−êng. MÆc dï, ®X tõ l©u, quan hÖ ph©n phèi nµy ®X trë nªn lçi thêi vµ bÞ tÊn c«ng bëi c¸c qu¸ tr×nh kinh tÕ phong kiÕn, song nã vÉn sèng dai d¼ng. Nguån gèc chÝnh lµ kinh tÕ tù nhiªn sinh tån, n¨ng suÊt thÊp. §Ó duy tr× sù sinh tån cña d©n c− trong xX héi, mµ chñ yÕu lµ n«ng d©n trong c¸c th«n lµng, th× viÖc ph©n phối bình quân ruộng đất, do đó quan hệ sở hữu ruộng đất công cộng đồng thôn 18.

(19) làng trở nên cần thiết. ở đây, quan hệ phân phối ruộng công, do đó phân phối thu nhËp b×nh qu©n lµ mét tÊt yÕu, lµ mét quy luËt cña kinh tÕ tù nhiªn, sinh tån. Nh×n qua, ta cã c¶m t−ëng, ph©n phèi ruéng c«ng lµ quan hÖ chi phèi kinh tÕ sinh tồn, nh−ng từ sâu sa, thì chính kinh tế sinh tồn lại quy định đến phân phối b×nh qu©n vµ quan hÖ b×nh qu©n. Ph©n phèi b×nh qu©n lµ mét quy luËt kinh tÕ cña mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cña nÒn kinh tÕ tù nhiªn, sinh tån. Còng nh− vËy, quy luËt ph©n phèi cña ph−¬ng thøc s¶n xuÊt phong kiÕn, cña ph−ơng thức sản xuất t− bản cũng vậy, địa tô phong kiến, lợi nhuận t− bản và địa tô t− bản, là những cách thức phân phối thu nhập đặc tr−ng của ph−ơng thức sản xuÊt phong kiÕn, t− b¶n. Cã thÓ nãi, ph©n phèi thùc chÊt lµ thùc hiÖn vÒ mÆt kinh tÕ quyÒn së h÷u, nã cÊu t¹o thµnh quan hÖ s¶n xuÊt c¬ b¶n vµ g¾n víi quy luËt kinh tÕ c¬ b¶n cña mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, hay nãi kh¸c ®i, quy luËt kinh tÕ c¬ b¶n ®−îc biÓu hiÖn vµ tån t¹i trong c¸c quan hÖ ph©n phèi,thu nhËp. Hai là, quan hệ phân phối là quan hệ kinh tế thể hiện tập trung cao độ của quan hÖ s¶n xuÊt. Sù tËp trung nµy thÓ hiÖn ë nh÷ng khÝa c¹nh sau: i, ë mét ý nghĩa nhất định, phân phối là thực hiện về mặt kinh tế của các yếu tố tham gia vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, hay qu¸ tr×nh t¹o ra thu nhËp. Bëi vËy, ph©n phèi lµ c¬ sở từ đó hình thành nên quy luật kinh tế cơ bản của một ph−ơng thức sản xuất. Thực hiện về mặt kinh tế quyền sở hữu các yếu tố sản xuất chính là mục đích cuối cùng, tối th−ợng của hoạt động kinh tế. Đến l−ợt mình,phân phối gắn liền với việc hình thành động lực kinh tế của một ph−ơng thức sản xuất. Từ quy luật kinh tÕ c¬ b¶n vµ tõ ph−¬ng thøc ph©n phèi, ng−êi ta cã thÓ thÊy ®−îc nh÷ng động lực thúc đẩy kinh tế và do đó thấy đ−ợc bản chất và tính chất của một ph−ơng thức sản xuất nhất định. ii, ở một ý nghĩa nhất định, phân phối dẫn trực tiếp đến việc phân chia và hình thành lợi ích kinh tế. Ta biết rằng, hoạt động kinh tÕ cña con ng−êi lµ qu¸ tr×nh theo ®uæi lîi Ých kinh tÕ, mµ xÐt cho cïng lµ qu¸ tr×nh theo ®uæi viÖc t¨ng thu nhËp trong viÖc ph©n phèi thu nhËp. §iÒu nµy cho thÊy, kh©u ph©n phèi, hay quan hÖ ph©n phèi lµ ®iÓm héi tô, hay trung t©m cña mọi hoạt động kinh tế. Trong chuỗi các khâu của quá trình tái sản xuất, ng−ời ta 19.

(20) hình dung trao đổi và phân phối là nhũng khâu trung gian của hoạt động kinh tế. Nh−ng xét cho cùng, sản xuất và tiêu dùng là những hoạt động tạo ra và tiêu dùng trực tiếp của cải. Nh−ng vấn đề quyết định của kinh tế chính là lợi ích. Nếu lîi Ých kh«ng ®−îc thùc hiÖn th× s¶n xuÊt, së h÷u trë nªn v« nghÜa vµ tiªu dïng còng kh«ng thÓ tiÕp diÔn. Trªn ®©y ta ®X thÊy ph©n phèi ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt, hay quan hÖ chiÕm h÷u, së h÷u t− liÖu s¶n xuÊt lµ c¸i chi phèi trùc tiÕp qu¸ tr×nh s¶n xuất. Nh−ng điều quyết định lại nằm ở việc thực hiện quyền sở hữu về mặt kinh tÕ. Bëi vËy, ph©n phèi, xÐt tæng thÓ l¹i lµ mét kh©u vµ mét quan hÖ kinh tÕ träng tâm và quyết định. Cũng có thể nói, phân phối là khâu sôi động và nhạy cảm nhất trong toàn bộ hoạt động kinh tế. Động lực cũng nằm trong khâu phân phối và xung đột cũng nằm trong khâu phân phối. Ba lµ, ph©n phèi thu nhËp lµ kh©u t¸i s¶n xuÊt c¸c quan hÖ kinh tÕ cña mét ph−ơng thức sản xuất. ở một ý nghĩa nhất định, phân phối là việc thực hiện về mặt kinh tế quan hệ sở hữu và do đó, phân phối trực tiếp hình thành nên lợi ích vµ môc tiªu theo ®uæi cña mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt. Ng−îc l¹i, khi quan hÖ së h÷u ®−îc thùc hiÖn vÒ mÆt kinh tÕ, th× cã nghÜa lµ c¸c yÕu tè kinh tÕ, hay néi dung vật chất của một quan hệ kinh tế nhất định đX đ−ợc tái sản xuất ra và kèm theo, quan hÖ kinh tÕ thÝch øng cña c¸c yÕu tè s¶n xuÊt ®−îc s¶n xuÊt ra. ë ®©y, quy luËt thùc hiÖn vÒ mÆt kinh tÕ cña quan hÖ së h÷u, hay lîi Ých kinh tÕ thÝch ứng chính là đời sống hay chỉnh thể kinh tế của một ph−ơng thức sản xuất nhất định. Nếu t− bản không thực hiện đ−ợc ở hình thái kinh tế của mình là lợi nhuận và ruộng đất không thực hiện đ−ợc hình thái kinh tế của mình là địa tô thì t− bản còng biÕn mÊt vµ quyÒn së h÷u còng kh«ng cßn tån t¹i vÒ mÆt kinh tÕ. Do tính chất tập trung cao độ của quan hệ sản xuất, phân phối thu nhập đX trë thµnh träng t©m cña hÖ thèng quan hÖ s¶n xuÊt cña mét ph−¬ng thøc s¶n xuất. K.Marx đX nhận xét rất xác đáng về D.Ricardo khi ông này cho rằng, không phải sản xuất, mà phân phối mới là đối t−ợng của kinh tế chính trị học: Chính vì vậy mà Ricardo, ng−ời muốn hiểu nền sản xuất hiện đại trong cơ cấu xX hội nhất định của nó, và là nhà kinh tế học chủ yếu về sản 20.

(21) xuất, đX khẳng định rằng, không phải sản xuất mà phân phối là đối t−ợng của kinh tế chính trị học hiện đại. Do đó, một lần nữa ng−ời ta thÊy râ nh÷ng ®iÒu phi lý cña c¸c nhµ kinh tÕ häc coi s¶n xuÊt lµ mét ch©n lý vÜnh cöu trong khi hä g¹t lÞch sö vµo trong lÜnh vùc ph©n phèi[44,609]. 1.1.3. Chñ thÓ tham gia ph©n phèi vµ ph−¬ng thøc ph©n phèi. Một trong những vấn đề cơ bản của phân phối thu nhập là các chủ thể tham gia ph©n phèi. ë ®©y, cã hai khÝa c¹nh vÒ chñ thÓ tham gia ph©n phèi: §ã lµ ng−êi tham gia vµo viÖc nhËn nh÷ng phÇn thÝch øng trong tæng thu nhËp vµ ng−ời quyết định việc phân phối. Vì cấu trúc chủ thể tham gia quá trình sản xuất, hay qu¸ tr×nh t¹o ra thu nhËp gåm c¸c c¸ nh©n riªng lÎ, c¸c chñ hé, c¸c céng đồng và nhà n−ớc, vì thế ng−ời tham gia phân phối cũng bao gồm những chủ thể thích ứng này. Nh−ng điều quyết định về chủ thể tham gia phân phối thu nhập không phải là cá nhân, là hộ gia đình, cộng đồng hay nhà n−ớc, mà là cách thức nh÷ng chñ thÓ tham gia vµo viÖc s¶n xuÊt ra hay t¹o ra thu nhËp nh− thÕ nµo. Nhìn qua, tuồng nh− địa vị của các chủ thể tham gia phân phối là nhân tố quyết định. Nh−ng một câu hỏi khác đặt ra, cái gì đX quyết định địa vị của những chủ thể tham gia phân phối. Câu trả lời đ−ợc tìm thấy ở địa vị của họ trong hệ thống sản xuất, tức trong hệ thống sản xuất ra thu nhập. Các câu hỏi lại luôn đ−ợc đặt ra, và cứ thế, đáp án cuối cùng tìm thấy là ở trình độ phát triển của sức sản xuất, do đó của kinh tế, và rốt cuộc ở ph−ơng thức sản xuất. “Cái cối xay quay bằng tay ®−a l¹i xX héi cã lXnh chóa, c¸i cèi xay ch¹y b»ng h¬i n−íc ®−a l¹i xX héi cã nhµ t− b¶n”[45,187]. ë ®©y, cã hai ®iÒu cÇn nhÊn m¹nh: i, Trong hÖ thèng kinh tÕ, c¸c c¸ nh©n, hay con ng−êi cô thÓ “lµ hiÖn th©n cña nh÷ng ph¹m trï kinh tÕ, lµ kẻ đại biểu cho những quan hệ và những lợi ích giai cấp nhất định”[42,15], vì vậy, víi tÝnh c¸ch lµ con ng−êi kinh tÕ, hä tham gia vµo s¶n xuÊt vµ ph©n phèi thu nhập trên cơ sở những quan hệ kinh tế nhất định mà họ khoác lấy. ii, Những quan hÖ kinh tÕ mµ c¸c c¸ nh©n kho¸c lÊy trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ ph©n phèi khiến họ đ−ợc xếp vào các tầng lớp, các giai cấp nhất định, do đó, địa vị của họ 21.

(22) đ−ợc xác định trong một ph−ơng thức sản xuất nhất định. Nói khác đi, địa vị của các chủ thể tham gia sản xuất và phân phối đ−ợc quyết định bởi ph−ơng thức sản xuÊt ®ang chi phèi vµ do vËy, viÖc tham gia vµo s¶n xuÊt vµ ph©n phèi cña c¸c chủ thể do ph−ơng thức sản xuất quyết định. Trong nền kinh tế thị tr−ờng, “đối víi nhau, nh÷ng con ng−êi chØ tån t¹i víi t− c¸ch lµ nh÷ng chñ hµng ho¸. Nãi chung, trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu, chóng ta sÏ thÊy r»ng nh÷ng chiÕc mÆt n¹ kinh tế đặc tr−ng của họ chỉ là hiện thân của các quan hệ kinh tế mà họ đại biểu khi đứng tr−ớc mặt nhau”[42,105]. Đ−ơng nhiên, cũng chính ph−ơng thức sản xuất quyết định chế độ và ph−ơng thức phân phối. Mỗi một ph−ơng thức sản xuất có một chế độ phân phối và một ph−ơng thức phân phối thu nhập thích ứng. Ta thấy rằng, chế độ ruộng công làng xX ở đồng bằng sông Hồng tr−ớc 1945 còn rất phổ biến, mặc dù từ lâu nó đX trở thành lỗi thời và cản trở sự phát triển, song vẫn đ−ợc duy trì đáng kể, vì chế độ phân phối bình quân về ruộng đất đó nhằm phân phối khẩu phần l−ơng thùc tèi thiÓu trong quan hÖ duy tr× sù sinh tån cña ng−êi n«ng d©n tiÓu n«ng ë ®©y. Søc s¶n xuÊt bÞ k×m hXm kh«ng v−ît qua ®−îc cöa ¶i tÊt yÕu, trong chõng mực nhất định đX trở thành cái níu kéo một chế độ phân phối đX trở nên lỗi thời. Ta cũng đX thấy các cuộc khởi nghĩa nông dân nhằm lật đổ chế độ phân phối phong kiến. Nh−ng đứng trên nền tảng một ph−ơng thức sản xuất thích ứng với trình độ phát triển thấp kém của sức sản xuất, những thủ lĩnh của phong trào khởi nghĩa cũng không thể sáng tạo ra một chế độ và ph−ơng thức phân phối khác để thay cho ph−ơng thức phân phối cũ mà họ nhằm lật đổ. Khẩu hiệu “C−ớp của ng−êi giµu chia cho ng−êi nghÌo” kh«ng ph¶i lµ mét c−¬ng lÜnh kinh tÕ, l¹i cµng không thể là nền móng cho một chế độ phân phối của một ph−ơng thức sản xuất. Sau một thời gian, các thủ lĩnh thắng lợi, lại đội mũ miện và thay cho triều đình cũ là một triều đình đồng dạng, chỉ có những nhân vật cụ thể là thay đổi thôi. Cơ cÊu ph©n phèi xÐt cho cïng kh«ng thÓ v−ît qua c¬ cÊu cña s¶n xuÊt, cña ph−¬ng thức phát triển tất yếu của sức sản xuất. Sự sụp đổ của CNXH Xô Viết, xét cho cùng là sự sụp đổ của một chế độ phân phối, trong khi nhằm tới phồn vinh và công bằng, thì nó lại chứa đựng những quan hệ phân phối lỗi thời: bình quân, 22.

(23) bao cấp, bảo đảm xX hội và xin cho. Những quan hệ này xét cho cùng là phi kinh tÕ vµ chèng l¹i sù ph¸t triÓn. Nh− vËy, c¸ nh©n ®−îc xem xÐt trong luËn ¸n nµy ®−îc nh×n nhËn ë hai gãc độ: là những cá thể riêng biệt tham gia trong hệ thống kinh tế, và các chủ thể kinh tế độc lập trong hệ thống kinh tế. Trong hệ thống kinh tế, một cá nhân đóng nhiÒu vai trß kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n, trong hÖ thèng kinh tÕ thÞ tr−êng, ng−êi lao động là chủ thể của sức lao động; họ có thể là ng−ời làm thuê khi sức lao động đ−ợc bán cho một chủ doanh nghiệp nào đó; nh−ng họ có thể là một chủ doanh nghiệp tập thể khi họ là cổ đông của một công ty. Cũng ng−ời đó, họ mất sức lao động và không có một món tiền d− thừa để có thể trở thành cổ đông của một c«ng ty, ng−êi nµy ®−¬ng nhiªn ph¶i sèng nhê ng−êi kh¸c, hoÆc ng−êi th©n, cộng đồng, hoặc nhờ cứu trợ của Nhà n−ớc. Vậy cá nhân xét trong luận án này không nhất định là ng−ời lao động hay bất kỳ một t− cách cụ thể nào, mà xét với tÝnh c¸ch chung lµ chñ thÓ trong mét hÖ thèng kinh tÕ, tïy tÝnh chÊt chñ thÓ vµ tùy địa vị của họ trong hệ thống kinh tế mà họ đ−ợc xác định là ai. Vậy, các cá nh©n xÐt ë ®©y lµ nh÷ng chñ thÓ kinh tÕ, lµ c¸c chñ hµng ho¸ tham gia trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, kinh doanh, hay nãi chung trong viÖc s¶n xuÊt ra thu nhËp. 1.1.4. ý nghÜa cña ph©n phèi thu nhËp trong tiÕn tr×nh kinh tÕ – x· héi. Với tính cách là một khâu quyết định xuyên suốt toàn bộ quá trình tái sản xuất và là quan hệ kinh tế trọng tâm, phân phối có những vai trò và ý nghĩa đặc biệt đối với tiến trình phát triển kinh tế – xX hội. 1, Phân phối là quá trình tái sản xuất ra tiền đề, điều kiện và các yếu tố s¶n xuÊt vµ c¸c quan hÖ kinh tÕ tÊt yÕu cho tiÕn tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ. §iÒu nµy hµm nghÜa, sù ph©n phèi thÝch øng víi c¸c quy luËt kinh tÕ chi phèi trong ph−ơng thức sản xuất và hợp lý, đáp ứng đ−ợc các yêu cầu của tiến trình kinh tế – xX héi, ph©n phèi gãp phÇn h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn mét hÖ thèng kinh tÕ thÝch hîp cho kinh tÕ ph¸t triÓn. Tr¸i l¹i, ph©n phèi kh«ng thÝch øng víi c¸c quy luËt kinh tế, không hợp lý trong quan hệ với việc đáp ứng đ−ợc các yêu cầu nảy sinh trong hoạt động kinh tế, phân phối sẽ trở thành vật cản nặng nề đối với tiến trình 23.

(24) phát triển kinh tế. Mặt khác, phân phối là khâu tại đó hình thành những cơ sở cho quá trình phát triển mạnh mẽ sức sản xuất xX hội của lao động và nâng cao hiệu quả chung của hoạt động kinh tế. Có thể nói, phân phối giữ chiếc chìa khoá trong ph¸t triÓn kinh tÕ. 2, Phân phối là cơ sở trên đó hình thành quan hệ kinh tế và quy luật kinh tế c¬ b¶n cña ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, do vËy nã lµ quan hÖ kinh tÕ trung t©m vµ chứa đựng động lực của nền kinh tế. Đến l−ợt mình, ph−ơng thức phân phối phù hợp với quy luật kinh tế cơ bản của ph−ơng thức sản xuất sẽ tạo nên động lực đẩy nền kinh tế phát triển. Trái lại, phân phối không đáp ứng yêu cầu của quy luật kinh tế cơ bản sẽ triệt tiêu động lực, do đó, đặt kinh tế vào trạng thái trì trệ, ng−ng đọng. Có thể nói, chế độ phân phối và ph−ơng thức phân phối thích hợp và tiến bộ quyết định tính chất tiến bộ hay lỗi thời của một ph−ơng thức sản xuất. Phân phối chứa đựng đòn bẩy kinh tế mạnh mẽ nhất của phát triển kinh tế. 3, Ph©n phèi, thùc chÊt lµ thùc hiÖn vÒ mÆt kinh tÕ c¸c yÕu tè s¶n xuÊt, hay các yếu tố tạo ra thu nhập, vì vậy, phân phối là quan hệ trong đó các lợi ích kinh tế đ−ợc hình thành. Sự hoạt động kinh tế, xét cho cùng là quá trình con ng−ời theo ®uæi vµ gi¶i quyÕt c¸c lîi Ých kinh tÕ cña m×nh. Ph©n phèi lµ thùc hiÖn c¸c lợi ích kinh tế, đồng thời ở một ý nghĩa nhất định, là sự chia sẻ các lợi ích giữa c¸c chñ thÓ tham gia ph©n phèi. Trong quan hÖ ph©n phèi, c¸c quan hÖ kinh tÕ ®−îc tËp trung cao nhÊt vµ còng dÔ bÞ tæn th−¬ng nhÊt. Ph©n phèi, mét mÆt, gãp phÇn sö dông hîp lý thu nhËp ®X ®−îc t¹o ra trong quan hÖ víi viÖc n©ng cao mức thoả dụng chung của xX hội, và mặt khác, là cơ sở để điều hoà xX hội trong quan hệ với việc đạt tới một sự hài hoà, hình thành nền tảng cho một sự phát triển bền vững. ở đây, quan hệ phân phối không đơn thuần là quan hệ kinh tế, hay đúng ra, đó là quan hệ kinh tế tiếp giáp với các quan hệ xX hội và là quan hệ kinh tế chứa đựng trong đó những quan hệ xX hội. Có thể nói, quan hệ phân phối lµ quan hÖ kinh tÕ cã chøc n¨ng c¬ b¶n t¸i s¶n xuÊt ra nh÷ng c¬ së, ®iÒu kiÖn vµ c¸c yÕu tè s¶n xuÊt vµ lµ h×nh th¸i kinh tÕ cho søc s¶n xuÊt th¨ng tiÕn, ph¸t triÓn,. 24.

(25) và là quan hệ trên đó kinh tế vận động nh− một quá trình liên tục hay tái sản xuất, đồng thời, phân phối còn có chức năng xX hội, chức năng phát triển xX hội. 4, Do cã nh÷ng chøc n¨ng ®iÒu tiÕt kinh tÕ vµ ®iÒu hoµ xX héi, ph©n phèi cung cấp những công cụ kinh tế đắc lực nhất cho nhà n−ớc sử dụng trong việc quy luật kinh tế – xX hội trong quan hệ với việc đạt tới những mục tiêu mà xX hội vµ nhµ n−íc lùa chän. 1.2. Kinh tÕ thÞ tr−êng vµ ph©n phèi thu nhËp trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. 1.2.1. Kinh tÕ thÞ tr−êng. Cơ cấu và ph−ơng thức phân phối đ−ợc quyết định bởi một ph−ơng thức sản xuất nhất định. Bởi vậy, để hiểu về quy luật phân phối đặc thù, điều quyết định là hiểu về bản chất của ph−ơng thức sản xuất đặc thù. Trên đây là những vấn đề tổng quát về phân phối. Những vấn đề này cho ta những ý niệm chung về phân phối trong một nền sản xuất bất kỳ. Từ 1986, Việt Nam thực hiện đổi mới. Thực chất đổi mới là chuyển sang kinh tế thị tr−ờng và mở cửa hội nhập nền kinh tế vào nền kinh tế toàn cầu. Bởi vậy, để có cơ sở cho việc xem xét phân phối thu nhËp c¸ nh©n trong mét doanh nghiÖp, h×nh th¸i tæ chøc tÕ bµo trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, chóng ta cÇn ph©n tÝch kinh tÕ thÞ tr−êng víi tÝnh c¸ch lµ mét hÖ thèng kinh tÕ lµm nÒn t¶ng cho sù ph¸t triÓn vµ nh÷ng nguyªn lý ph©n phèi thu nhËp thÝch øng cña hÖ kinh tÕ thÞ tr−êng. Trong khung khæ cña luËn ¸n, chØ cã thÓ nªu nh÷ng nÐt chñ yÕu cña kinh tÕ thÞ tr−êng. 1.2.1.1. Quan hÖ gi¸ trÞ lµ quan hÖ kinh tÕ c¬ b¶n vµ quy luËt gi¸ trÞ lµ quy luËt kinh tÕ c¬ b¶n cña kinh tÕ thÞ tr−êng. Trong nền kinh tế thị tr−ờng, “của cải biểu hiện ra là một đống hàng hoá khæng lå, cßn tõng hµng ho¸ mét th× biÓu hiÖn ra lµ h×nh th¸i nguyªn tè cña cña c¶i Êy”[42,151]. §iÒu nµy hµm nghÜa: i, S¶n xuÊt cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng lµ s¶n xuất hàng hoá, tức sản xuất sản phẩm ra để bán. ở đây có thể hiểu nền kinh tế thị tr−êng tr−íc hÕt lµ nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸. ii, Khi s¶n phÈm mang h×nh th¸i hµng 25.

(26) ho¸ vµ s¶n xuÊt lµ s¶n xuÊt hµng ho¸ th× trong c¬ thÓ s¶n xuÊt ®X cã mét sù thay đổi cách mạng: “Lanh thì có hình dáng y nh− tr−ớc. Không một thớ lanh nào thay đổi, nh−ng bây giờ đX có một linh hồn xX hội mới nhập vào thể xác nó”[43,297]. Sự thay đổi cách mạng này chính là khi sản xuất biến thành sản xuất hàng hoá và sản phẩm của lao động chuyển thành hàng hoá thì nền sản xuất đX mang tÝnh xX héi hoµn toµn, hay xX héi ho¸ trong céi rÔ cña s¶n xuÊt ®X thµnh một tất yếu. Cái cội rễ của xX hội hoá là lao động đX đ−ợc phân đôi thành một qu¸ tr×nh hai mÆt: mÆt t− nh©n vµ mÆt xX héi, chÝnh víi tÝnh chÊt hai mÆt nµy cña lao động đX khiến cho sản phẩm của lao động biến thành hàng hoá, và lao động kết tinh trong hàng hoá thành giá trị. Có thể nói, lao động xX hội hoá, tức lao động chuyển thành lao động hai mặt, là sự chuyển biến, làm thay đổi bản chất lao động, do đó thay đổi bản chất của sản xuất xX hội, chuyển sản xuất từ sản xuất tự nhiên, trong đó con ng−ời trao đổi với tự nhiên là chủ yếu, trong đó sản xuÊt vµ tiªu dïng g¾n chÆt víi nhau trong mét kÕt cÊu khÐp kÝn, thµnh mét qu¸ trình xX hội, quá trình trao đổi, lấy trao đổi xX hội sản phẩm của lao động làm cơ së. Trong nÒn kinh tÕ hµng ho¸, quan hÖ gi¸ trÞ lµ quan hÖ kinh tÕ c¬ b¶n, lµ quan hệ trên đó con ng−ời quan hệ với nhau trong quá trình hoạt động kinh tế, tức quan hệ với nhau trong sản xuất, quan hệ trong trao đổi và quan hệ trong phân phèi. §−¬ng nhiªn, mét khi quan hÖ gi¸ trÞ trë nªn v÷ng ch¾c, trë thµnh nÒn t¶ng th× quy luËt gi¸ trÞ b¾t ®Çu ph¸t sinh vµ ph¸t huy t¸c dông. Quy luËt gi¸ trÞ lµ quy luật yêu cầu sản xuất và trao đổi hàng hoá trên cơ sở hao phí lao động xX hội cần thiết. Quy luật giá trị này cho ta quan niệm đúng về nguồn gốc của của cải và b¶n chÊt cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. ThËt vËy, nÕu cña c¶i mang h×nh th¸i hµng ho¸ vµ c¸i thùc thÓ kinh tÕ trong hµng ho¸ lµ gi¸ trÞ, th× nguån gèc cña cña c¶i trong nền kinh tế thị tr−ờng chính là lao động xX hội, lao động với hai thuộc tính, thuộc tính t− nhân và thuộc tính xX hội, và đời sống kinh tế của nền sản xuất xQ hội chính là sự vận động của giá trị: giá trị đ−ợc sản xuất ra và tăng lên không ngõng. 1.2.1.2. Cơ chế thị tr−ờng là cơ chế quyết định các vấn đề cơ bản của nền kinh tÕ. 26.

(27) Điều cốt lõi của thị tr−ờng chính là cơ chế trong đó giá cả hàng hoá đ−ợc xác định. ở đây có hai điều quyết định. Một là, cái gì quyết định giá cả. Là hình th¸i chuyÓn ho¸ cña gi¸ trÞ, gi¸ c¶ lµ biÓu hiÖn b»ng tiÒn cña gi¸ trÞ, v× thÕ gi¸ c¶ có nguồn gốc sâu sa ở giá trị, song cái quyết định trực tiếp của giá cả lại chính là cung vµ cÇu vÒ mét hµng ho¸. Do t−¬ng quan cung vµ cÇu cña hµng ho¸ quy định, giá cả hàng hoá tách rời giá trị và xoay quanh giá trị. K.Marx viết: §¹i l−îng gi¸ trÞ cña mét hµng ho¸ biÓu hiÖn mèi quan hÖ tÊt yÕu, vèn có của bản thân quá trình tạo ra hàng hoá đó với hàng hoá tiền, nằm ở bên ngoài hàng hoá. Những mối quan hệ trao đổi đó thể hiện đại l−ợng của giá trị hàng hoá, cũng nh− có thể biểu hiện những đại l−ợng lớn h¬n hay nhá h¬n mµ viÖc chuyÓn nh−îng hµng ho¸ th−êng mang l¹i trong những điều kiện nhất định. Do đó, khả năng có sự không nhất trí về l−ợng giữa giá cả và đại l−ợng giá trị, đX nằm ngay trong hình thái giá trị rồi. Điều đó không phải là một thiếu sót của hình thái ấy; trái l¹i, nã ®X lµm cho h×nh th¸i Êy trë thµnh mét h×nh th¸i thÝch hîp víi cái ph−ơng thức sản xuất trong đó quy tắc chỉ có thể thực hiện đ−ợc với t− cách là một quy luật của con số trung bình, tác động một cách mï qu¸ng cña t×nh tr¹ng v« quy t¾c mµ th«i”[42,136]. ë ®©y, gi¸ c¶ ®−îc h×nh thµnh lµ th«ng qua sù t−¬ng t¸c cña cung cÇu, do đó của thị tr−ờng. Nói khác đi, thị tr−ờng với sự t−ơng tác của hai lực l−ợng cung và cầu, hàng hoá và tiền tệ là cái quyết định trực tiếp đến sự hình thành của giá cả. Nói khác đi, cơ chế thị tr−ờng là cơ chế xác định giá cả. ở đây, sự tác động lÉn nhau gi÷a c¸c lùc l−îng thÞ tr−êng, tøc gi÷a s¶n xuÊt – tiªu dïng, gi÷a ng−êi bán và ng−ời mua, giữa hàng hoá và tiền trong việc xác định giá cả là mang hình th¸i c¹nh tranh. Sù c¹nh tranh ë ®©y hµm nghÜa, mét mÆt, lµ qu¸ tr×nh ®i tíi x¸c định giá cả, và mặt khác, từ đó, sản xuất và trao đổi là trên nguyên lý ngang giá, tức là theo giá cả thị tr−ờng. ở một ý nghĩa nhất định, nguyên lý ngang giá, do đó là cạnh tranh và quy luật cạnh tranh là biểu hiện của quy luật giá trị, sản xuất và trao đổi là trên cơ sở hao phí lao động xX hội cần thiết. Nh−ng đến l−ợt mình, 27.

(28) là khâu tại đó quy luật giá trị đ−ợc thực hiện, nguyên lý ngang giá và cạnh tranh l¹i lµ nh÷ng ®iÒu cèt tö cña c¬ chÕ thÞ tr−êng. Nã khiÕn cho c¬ chÕ thÞ tr−êng đ−ợc xác lập và trở thành cơ chế kinh tế trong đó giá trị vận động, tăng lên kh«ng ngõng. Hai là, khi giá cả đ−ợc xác định, thì giá cả có những chức năng cơ bản sau: i, Giá cả, một mặt, là cái đo l−ờng, hay xác định giá trị thị tr−ờng của hàng ho¸, mÆt kh¸c, qua gi¸ c¶, gi¸ trÞ cña hµng ho¸ ®−îc thùc hiÖn. Bëi vËy, gi¸ c¶ lµ cơ sở trên đó mua và bán đ−ợc thực hiện. ii, Giá cả là sự ngang bằng của cung và cầu, do vậy, thông qua sự định l−ợng giá trị của hàng hoá, giá cả đồng thời xác định mức khan hiếm của hàng ho¸. §Õn l−ît m×nh, th«ng qua sù khan hiÕm, ng−êi ta biÕt ®−îc sù di chuyÓn t−¬ng quan gi÷a cung vµ cÇu, vµ trªn c¬ së sù di chuyÓn cña cung vµ cÇu ng−êi ta di chuyÓn c¬ cÊu s¶n xuÊt, di chuyÓn h−íng ®Çu t−. Cã thÓ nãi, gi¸ c¶ lµ c¸i phong vÜ biÓu, ng−êi lÝnh chØ ®−êng cho ng−êi ta biÕt nªn s¶n xuÊt c¸i g×. Nãi khác đi, thông qua giá cả, cơ chế thị tr−ờng giải quyết một vấn đề cơ bản của một nền sản xuất: vấn đề sản xuất cái gì. Mọi sự can thiệp làm yếu sự cạnh tranh và làm méo giá cả đều làm tổn th−ơng trầm trọng cơ chế thị tr−ờng, do đó, làm háng c¬ chÕ ®iÒu tiÕt, ph©n bæ hîp lý c¸c nguån lùc cho kinh tÕ ph¸t triÓn, rèt cuộc khiến cho xX hội mất đi cơ sở giải quyết vấn đề cơ bản thứ nhất của nền kinh tÕ. iii, Giá cả là biểu hiện bằng tiền của giá trị, vì thế quy luật giá trị vận động lµ th«ng qua quy luËt gi¸ c¶. Trong s¶n xuÊt, c¸c chñ thÓ s¶n xuÊt cã møc hao phí lao động trong việc tạo ra hàng hoá là rất khác nhau, song khi trao đổi trên thị tr−ờng, hàng hoá đều bán theo giá thị tr−ờng. Điều này có nghĩa là, nếu chủ thể kinh tế nào có hao phí lao động xX hội thấp hơn hao phí lao động xX hội cần thiết, do đó khi bán hàng hoá theo giá cả thị tr−ờng họ không những thu đ−ợc về cho minh gi¸ trÞ cña hµng ho¸, mµ cßn nhËn ®−îc mét gi¸ trÞ cña d«i thªm, tøc giá trị siêu ngạch. ở đây, giá cả thị tr−ờng trở thành quy luật quyết định, ng−ời ta s¶n xuÊt nh− thÕ nµo hay b»ng ph−¬ng thøc s¶n xuÊt g×. 28.

(29) iv, Trong nền kinh tế thị tr−ờng, của cải thể hiện thành một đống khổng lồ hµng ho¸, vµ hµng ho¸ lµ h×nh th¸i nguyªn tè cña cña c¶i. §iÒu nµy hµm nghÜa: a, Các chủ thể kinh tế trong nền kinh tế thị tr−ờng đồng thời là các chủ thể hàng ho¸, vµ quyÒn së h÷u ë ®©y thùc chÊt lµ së h÷u hµng ho¸. b, ViÖc thùc hiÖn vÒ mÆt kinh tÕ cña quyÒn së h÷u hµng ho¸ cña c¸c chñ së h÷u chÝnh lµ thùc hiÖn gi¸ trị của hàng hoá. ở đây, một mặt, sự l−u thông hàng hoá, do đó, thị tr−ờng và cơ chế thị tr−ờng là cái quyết định việc thực hiện về mặt kinh tế quyền sở hữu; mặt kh¸c, h×nh th¸i thùc hiÖn quyÒn së h÷u chÝnh lµ gi¸ c¶ cña hµng ho¸ thÝch øng. §iÒu nµy cã nghÜa lµ, rèt cuéc viÖc ph©n chia vµ ph©n bè cña c¶i hay thu nhËp lµ trªn c¬ së thÞ tr−êng vµ lµ viÖc thùc hiÖn vÒ mÆt kinh tÕ quyÒn së h÷u chÝnh lµ thùc hiÖn gi¸ c¶ cña hµng ho¸ cña chñ së h÷u. Cã thÓ nãi, trong hÖ kinh tÕ thÞ tr−ờng, thị tr−ờng và giá cả là ph−ơng thức qua đó phân phối thu nhập đ−ợc thực hiÖn. Trong chøc n¨ng ph©n phèi nµy, gi¸ c¶ vµ thÞ tr−êng chÝnh lµ c¸i quyÕt định vấn đề tối cơ bản của nền kinh tế, vấn đề sản xuất cho ai hay vấn đề phân phèi thu nhËp. v, Th«ng qua gi¸ c¶, quy luËt gi¸ trÞ lµ quy luËt sµng läc, lo¹i bá nh÷ng ph−ơng thức sản xuất lỗi thời, những đơn vị sản xuất lạc hậu, đồng thời, thúc đẩy sức sản xuất và các quan hệ thích ứng ra đời, nói chung, thúc đẩy ph−ơng thức sản xuất mới ra đời và phát triển. Có thể nói, quy luật kinh tế thị tr−ờng là quy luËt cña qu¸ tr×nh cÊu tróc l¹i nÒn kinh tÕ, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh÷ng ph−¬ng thức sản xuất mới, do đó, là hệ kinh tế của sự phát triển. Nh− vËy, cã thÓ nãi gi¸ c¶ lµ ph¹m trï trung t©m cña kinh tÕ thÞ tr−êng vµ kinh tÕ thÞ tr−êng lµ bé m¸y kinh tÕ tù ®iÒu chØnh, vËn hµnh bëi c¬ chÕ thÞ tr−ờng, trong đó thị tr−ờng là cái quyết định những vấn đề cơ bản của của một nÒn kinh tÕ. 1.2.1.3. NÒn kinh tÕ thÞ tr−êng lµ nÒn kinh tÕ sinh lîi. H×nh th¸i cña c¶i cña kinh tÕ thÞ tr−êng lµ gi¸ trÞ. Khi tiÒn tÖ h×nh thµnh th× với tính cách là hình thái của giá trị, tiền tệ hình thái cơ bản trong đó của cải của nÒn s¶n xuÊt ®−îc biÓu hiÖn ra. Nh−ng trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, tiÒn tÖ kh«ng 29.

(30) chØ co nh÷ng chøc n¨ng trong qu¸ tr×nh l−u th«ng hµng ho¸, mµ cßn cã mét chøc năng quyết định khác, chức năng t− bản. Đ−ơng nhiên, tiền không phải là t− bản, song khi tiền vận động và tăng lên, thì tiền đX chuyển thành t− bản. Từ đây ta thấy rằng, kinh tế thị tr−ờng đX chứa đựng trong mình một quá trình cơ bản, quá trình tiền biến thành t− bản, và do đó chứa đựng quan hệ t− bản. “Giá trị trở thành giá trị tự vận động, thành những đồng tiền tự vận động, và với t− cách là nh− thế, nó trở thành t− bản”[42,203]. Và việc tiền đẻ ra tiền, việc sản xuất ra giá trị thÆng d−, tøc t− b¶n, ®−îc x¸c lËp kh«ng chØ v× nã diÔn ra trong hÖ thèng kinh tÕ thị tr−ờng, tức hệ thống kinh tế hoạt động khi sản phẩm lao động chuyển thành hàng hoá và lao động kết tinh trong hàng hoá mang hình thái giá trị, và toàn bộ sự vận động của kinh tế là diễn ra trên nền tảng cơ chế thị tr−ờng, theo nguyên lý ngang giá, mà điều quyết định hơn, t− bản là thực chất của kinh tế thị tr−ờng. V.Lênin từng chỉ ra, sản xuất hàng hoá hàng ngày hàng giờ đẻ ra chủ nghĩa t− bản. Còn K.Marx xác định: NÕu chóng ta so s¸nh qu¸ tr×nh t¹o ra gi¸ trÞ víi qu¸ tr×nh lµm t¨ng gi¸ trÞ, th× chóng ta sÏ thÊy r»ng qu¸ tr×nh lµm t¨ng gi¸ trÞ còng chØ lµ qu¸ trình tạo ra giá trị đ−ợc kéo dài quá một điểm nào đó mà thôi. Nếu quá trình tạo ra giá trị đ−ợc kéo dài đến cái điểm ở đó sức lao động do t− bản trả đ−ợc hoặc lại bằng một vật ngang giá mới, thì đó chỉ là một quá trình giản đơn tạo ra giá trị. Còn nếu nh− quá trình tạo ra giá trị vẫn tiếp diễn quá điểm đó, thì nó trở thành một quá trình làm tăng giá trÞ”[42,252] vµ Với t− cách là sự thống nhất quá trình lao động và quá trình tạo ra giá trÞ th× qu¸ tr×nh s¶n xuÊt lµ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt hµng ho¸. Víi tÝnh c¸ch là sự thống nhất giữa quá trình lao động và quá trình làm tăng giá trị th× qu¸ tr×nh s¶n xuÊt lµ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt t− b¶n chñ nghÜa, lµ h×nh th¸i t− b¶n chñ nghÜa cña nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸”[42,254].. 30.

(31) Sù ph©n tÝch cña K.Marx cho ta thÊy, mét mÆt, s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ thÆng d− lµ n»m trong mét hÖ thèng, mét qu¸ tr×nh, chóng kh¸c nhau vÒ mÆt l−îng; vµ mÆt kh¸c, xÐt cho cïng quan hÖ t− b¶n lµ quan hÖ néi t¹i cña hÖ thèng kinh tÕ thÞ tr−êng. Nh−ng khi quan hÖ t− b¶n n¶y sinh, th× tiÕn tr×nh kinh tÕ thÞ tr−êng ®X cã một sự thay đổi sâu sắc. Giờ đây, sản xuất không đơn thuần là sản xuất hàng hoá, do đó sản xuất ra giá trị, mà sản xuất ra giá trị thặng d−. Đ−ơng nhiên, sản xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d− trë thµnh c¸i chØnh thÓ chi phèi toµn bé tiÕn tr×nh kinh tÕ, do đó trở thành quy luật kinh tế cơ bản và trở thành mục tiêu thành động lực quyết định của quá trình kinh tế. Trong quan hệ t− bản, các chi phí khác nhau để sản xuất ra hàng hoá d−ới hình thái t− bản bất biến và t− bản khả biến đều đ−ợc coi là chi phí sản xuất, và gi¸ trÞ thÆng d− ®−îc s¶n xuÊt, xem lµ do t− b¶n sinh ra, ®−îc gäi lµ lîi nhuËn. ë ®©y, khi xem mäi hao phÝ d−íi d¹ng hao phÝ t− b¶n, mang h×nh th¸i lµ chi phÝ s¶n xuất, thì khi đó đX có một sự thay đổi căn bản về bản chất kinh tế của sản xuất: Một là, sản xuất xét d−ới góc độ của kinh tế thị tr−ờng là sản xuất ra thặng d−, s¶n xuÊt ra lîi nhuËn. Nãi kh¸c ®i, s¶n xuÊt hoµn toµn trót bá h×nh th¸i hiÖn vËt, do đó, sản xuất là tạo ra giá trị thặng d−, sản xuất ra lợi nhuận. Nếu một hoạt động nào đó, chỉ sản xuất ra một giá trị t−ơng ứng với chi phí sản xuất, thì không ®−îc gäi lµ s¶n xuÊt. Hai lµ, trong h×nh th¸i t− b¶n, hÖ thèng kinh tÕ lµ mét hÖ thống kinh doanh, trong đó t− bản đ−ợc đầu t− và sản xuất ra lợi nhuận. ở đây, quan hệ hàng hoá - tiền tệ là quan hệ cơ sở, còn quan hệ kinh tế quyết định đó là quan hệ chi phí – lợi nhuận. Ba là, trong hình thái t− bản, sự vận động kinh tế đ−ợc thúc đẩy bởi mục tiêu lợi nhuận và lợi nhuận đ−ợc đặt vào trong một cơ chế chuyÓn thµnh t− b¶n phô thªm vµ lµm cho s¶n xuÊt trë thµnh t¸i s¶n xuÊt më réng, hay nãi kh¸c ®i, tÝch lòy, chuyÓn thÆng d− thµnh t− b¶n phô thªm lµ mét quy luËt kinh tÕ néi t¹i cña t− b¶n. Tõ nh÷ng ®iÒu nªu trªn ®©y, ta thÊy kinh tÕ thÞ tr−êng víi néi dung t− b¶n lµ kinh tÕ sinh lîi, vµ theo ®uæi môc tiªu lîi nhuËn lµ mét quy luËt néi t¹i cña kinh tÕ thÞ tr−êng. 31.

(32) 1.2.1.4. NÒn kinh tÕ thÞ tr−êng lµ nÒn kinh tÕ cña c¸c doanh nghiÖp. Trong nền kinh tế thị tr−ờng, thực chất của hoạt động kinh tế là sự vận động và tăng lên không ngừng của giá trị và hoạt động kinh tế, xét cho cùng, không còn đơn thuần là sản xuất, mà là kinh doanh. Kinh doanh đó là việc đầu t− t− bản và làm cho giá trị t− bản tăng lên. Có thể nói, toàn bộ hoạt động kinh tế của nÒn s¶n xuÊt xX héi dùa trªn nÒn t¶ng hÖ kinh tÕ thÞ tr−êng lµ tæng thÓ c¸c qu¸ tr×nh kinh doanh. Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, c¸c qu¸ tr×nh kinh doanh ®−îc tæ chøc trong c¸c doanh nghiÖp. Doanh nghiÖp, ë ®©y lµ h×nh thøc tæ chøc kinh doanh, trong đó t− bản đ−ợc đầu t− và giá trị thặng d− đ−ợc sản xuất ra, hay giá trÞ ®−îc t¨ng lªn kh«ng ngõng. Nh− vËy, doanh nghiÖp kinh doanh theo ph−¬ng thøc ®Çu t− t− b¶n nh»m vµo lîi nhuËn trªn c¬ së c¬ chÕ thÞ tr−êng lµ doanh nghiÖp cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, lµ nÒn kinh tÕ ®−îc cÊu tróc bëi c¸c doanh nghiÖp kinh doanh theo c¬ chÕ thÞ tr−êng. Khi xem xÐt kinh tÕ thÞ tr−êng nh− mét hÖ thèng, ta xem c¸c chñ thÓ kinh tÕ thị tr−ờng là những đại biểu của các phạm trù kinh tế, vì thế các chủ thể kinh tế đX đ−ợc đặt ra ngoài đối t−ợng nghiên cứu. Nh−ng nói đến doanh nghiệp, nói đến kinh doanh th× chñ thÓ kinh tÕ lµ chñ doanh nghiÖp vµ chñ c¸c hµng hãa hîp thành t− bản vận động lại là các nhân vật kinh tế quyết định của nền kinh tế thị tr−êng. Kinh tÕ thÞ tr−êng cã qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. Trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn hiÖn đại, kinh tế thị tr−ờng đX chuyển từ kinh tế thị tr−ờng tự do thành kinh tế thị tr−ờng hiện đại với những đặc tính mới. Một là, kinh tế thị tr−ờng hiện đại là kinh tÕ thÞ tr−êng vÜ m«, tøc kinh tÕ víi tÝnh c¸ch lµ mét hÖ thèng ®−îc thiÕt lËp bởi các quan hệ vĩ mô. Hai là, kinh tế thị tr−ờng hiện đại là kinh tế thị tr−ờng hỗn hợp, hỗn hợp giữa kinh tế nhà n−ớc và kinh tế t− nhân. Trong đó, nhà n−ớc xuất hiện với tính cách là một chủ thể kinh tế đặc biệt, chủ thể kinh tế công, cung cÊp hµng ho¸ vµ dÞch vô c«ng céng. MÆt kh¸c, nhµ n−íc xuÊt hiÖn víi tÝnh c¸ch ng−êi tham gia ®iÒu tiÕt c¸c qu¸ tr×nh kinh tÕ. ë ®©y, khi nhµ n−íc víi hai tÝnh c¸ch, tÝnh c¸ch chñ thÓ kinh tÕ c«ng vµ ng−êi tham gia ®iÒu tiÕt kinh tÕ, nhµ 32.

(33) n−ớc có chức năng mới, chức năng phát triển hiệu quả, ổn định, công bằng và bÒn v÷ng. 1.2.2. Kinh tÕ thÞ tr−êng vµ ph©n phèi thu nhËp cho c¸ nh©n trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. 1.2.2.1. Thu nhËp trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, trªn nÒn t¶ng quan hÖ gi¸ trÞ, s¶n phÈm cña lao động mang hình thái hàng hoá và lao động tích lũy trong hàng hoá mang h×nh th¸i gi¸ trÞ. Trong h×nh th¸i hµng ho¸, cña c¶i, hay gi¸ trÞ cña hµng ho¸ cã cấu trúc: C + V + M. Trong đó c là hao phí lao động quá khứ, hay giá trị của t− liÖu s¶n xuÊt ®−îc di chuyÓn vµo trong hµng ho¸; V + M lµ gi¸ trÞ míi ®−îc s¶n xuÊt ra. Gi¸ trÞ míi ®−îc s¶n xuÊt ra V + M chÝnh lµ thu nhËp. Nãi kh¸c ®i, thu nhËp trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng lµ gi¸ trÞ míi ®−îc s¶n xuÊt ra. §iÒu nµy cho thÊy, gi¸ trÞ cña hµng ho¸ s¶n xuÊt ra trong mét n¨m, tøc gi¸ trÞ s¶n l−îng, hay gi¸ trÞ s¶n xuÊt, kh«ng ph¶i lµ thu nhËp, mµ chØ cã gi¸ trÞ míi ®−îc s¶n xuÊt ra tøc lµ gi¸ trÞ s¶n xuÊt l−îng trõ hao phÝ vÒ gi¸ trÞ t− liÖu s¶n xuÊt, míi lµ thu nhập. ở đây cũng cần chú ý, V + M, hay giá trị mới do hao phí lao động sông trong một thời gian nhất định tạo ra là thu nhập, là khái niệm chung về thu nhập. Nh−ng tăng tr−ởng trong mối t−ơng quan nhất định, mà phần giá trị nào đ−ợc gọi lµ thu nhËp vµ phÇn gi¸ trÞ nµo l¹i ®−îc gäi lµ chi phÝ s¶n xuÊt. Trong con m¾t cña nhµ t− b¶n, hay cña doanh nghiÖp th× kh«ng chØ cã C, tøc chi phÝ gi¸ trÞ t− liÖu s¶n xuÊt míi lµ chi phÝ s¶n xuÊt, mµ V, phÇn gi¸ trÞ míi t¹o ra thÝch øng víi tiền công, hay t− bản khả biến là chi phí sản xuất, bởi vậy, chi phí sản xuất đối víi nhµ kinh doanh lµ C + V, vµ cÊu tróc gi¸ trÞ cña s¶n l−îng hµng ho¸, hay doanh thu cña hä lµ chi phÝ s¶n xuÊt, C + V, hay lµ K céng víi P (lîi nhuËn). ë đây, thu nhập đối với nhà kinh doanh lại chỉ còn P, tức lợi nhuận. Đối với nhà kinh doanh, ngay mét phÇn lîi nhuËn nép cho nhµ n−íc d−íi d¹ng thuÕ, còng đ−ợc xem là chi phí sản xuất, do đó, khái niệm thu nhập đối với họ còn chật hẹp h¬n. Trong khi nhµ kinh doanh coi thuÕ lµ phÇn chi phÝ s¶n xuÊt trong c¸ch thøc hoạch toán của họ, thì thuế đối với nhà n−ớc thi đ−ơng nhiên là một nguồn thu 33.

(34) nhËp, h¬n n÷a lµ nguån thu nhËp chÝnh. Nh− vËy, trong mét t−¬ng quan nhÊt định, thu nhập đ−ợc nhìn nhận khác nhau. 1.2.2.2. C¬ chÕ ph©n phèi trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. * ë phÇn lý luËn vÒ kinh tÕ thÞ tr−êng (1.2.1), ta ®X thÊy: a, Trong nÒn kinh tế thị tr−ờng, của cải của xX hội mang hình thái hàng hoá, và sự vận động của kinh tế là sự vận động và tăng lên của giá trị. ở đây, các chủ thể kinh tế chính là c¸c chñ thÓ cña hµng ho¸. §iÒu nµy hµm nghÜa, trong nÒn kinh tÕ, ng−êi ta tham gia vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ t¹o ra gi¸ trÞ thu nhËp lµ víi tÝch c¸ch lµ chñ thÓ c¸c yÕu tè s¶n xuÊt, hay c¸c hµng ho¸ cña c¸c yÕu tè s¶n xuÊt. b, C¬ chÕ thÞ tr−êng lµ cơ chế quyết định ba vấn đề cơ bản của nền kinh tế: sản xuất cái gì, sản xuất bằng cách gì, và sản xuất cho ai. sản xuất cho ai chính là vấn đề phân phối, tức th«ng qua thÞ tr−êng, c¸c chñ thÓ hµng ho¸ yÕu tè s¶n xuÊt nhËn ®−îc gi¸ trÞ cña hµng ho¸ mµ m×nh lµ chñ thÓ. c, CÊu tróc cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt cña nÒn kinh tÕ thị tr−ờng là: t− bản, sức lao động và ruộng đất, thích ứng với ba loại hàng hoá này là ba chủ thể kinh tế chủ yếu: nhà t− bản (nhà kinh doanh), ng−ời lao động và chủ đất. Thông qua cơ chế thị tr−ờng, quan hệ t− bản, tức quan hệ sản xuất trong kinh tÕ thÞ tr−êng lµm cho gi¸ trÞ t¨ng lªn diÔn ra vµ c¸c chñ thÓ hµng ho¸ trong đó đ−ợc thực hiện vè mặt kinh tế quyền sở hữu của mình: t− bản – lợi nhuận; lao động – tiền công và ruộng đất – địa tô. Có thể nói, cơ chế thị tr−ờng không chỉ là cơ chế trong đó hàng hoá l−u thông, giá trị vận động và tăng lên, mà còn là cơ chế trong đó giá trị gia tăng, giá trị mới đ−ợc sáng tạo ra, đ−ợc ph©n phèi, hay ph©n phèi gi÷a c¸c chñ thÓ kinh tÕ ®−îc thùc hiÖn th«ng qua c¬ chÕ thÞ tr−êng. §ång thêi, sù ph©n phèi thu nhËp ë ®©y, thùc chÊt lµ viÖc thùc hiÖn gi¸ trÞ hµng ho¸ th«ng qua thÞ tr−êng. * Riêng địa tô, ở đây là địa tô của kinh tế thị tr−ờng. Điều này dựa trên cơ sở là, trong nền kinh tế thị tr−ờng, có những đối t−ợng không phải hàng hoá, tức không phải là sản phẩm của lao động, chẳng hạn ruộng đất, song trong cơ chế thị tr−ờng, chúng mang quan hệ thị tr−ờng, chúng có giá cả, đến l−ợt mình, có giá cả, chúng vận động với tính cách là hàng hoá. Cũng cần nhận thấy rằng, chỉ 34.

(35) trong hình thái hàng hoá, ruộng đất mới vận động nh− một yếu tố kinh tế. Đ−ơng nhiªn, víi tÝnh c¸ch hµng ho¸, khi tham gia vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, qu¸ tr×nh t¹o ra giá trị tăng thêm, ng−ời chủ ruộng đất nhận đ−ợc địa tô, giá cả của việc sử dụng ruộng đất trong một thời gian nhất định, vô luận chủ đất là cá nhân, một cộng đồng, hay của nhà n−ớc. ở đây, địa tô cũng giống nh− lợi tức, là giá thuê của một l−ợng tiền trong một thời gian nào đó, và vì vậy, giá cả ruộng đất, tức giá chuyển nh−ợng, hay bán ruộng đất là địa tô t− bản hoá. * §èi víi tiÒn l−¬ng, nh− phÇn lý luËn vÒ ph©n phèi thu nhËp (1.2.1) ta thÊy, tiền công là giá cả sức lao động. Ng−ời lao động chỉ bán sức lao động cho những nhà kinh doanh chứ không bán lao động và bán bản thân mình. Tr−ờng phái cổ điển cho rằng, tiền công bằng sản phẩm biên của lao động, và khi một khối l−ợng lao động nhất định đ−ợc sử dụng, độ thoả dụng của tiền công bằng độ phi thoả dụng biên của số l−ợng việc làm đó. Theo Keynes thì đây chỉ là tr−ờng hợp nhất định chứ không phải là nguyên tắc phổ biến, còn nguyên lý chung tổng quát cña tiÒn c«ng chÝnh lµ: “khèi l−îng viÖc lµm ë møc c©n b»ng tuú thuéc vµo (a) Hµm sè cung tæng hîp, f; (b) Khuynh h−íng tiªu dïng c, vµ (c) Khèi l−îng ®Çu t− D”. Tiền l−ơng đ−ợc quyết định ở mức cân bằng việc làm, mà mức cân bằng việc làm này lại tuỳ thuộc vào cung và cầu về lao động, mà cầu về lao động là ph¶n ¸nh s¶n phÈm t¨ng thªm trªn h¹n møc, hay b»ng s¶n phÈm biªn cña lao động, sản phẩm tăng thêm trên hạn mức của lao động lại phụ thuộc vào các yếu tố cùng hoạt động, đó là t− bản đầu t−, tài nguyên, kỹ thuật, công nghệ và chất l−ợng đầu vào của lao động – trình độ tay nghề, đào tạo, học vấn và giáo dục. ở đây, l−ợng t− bản đầu t−, l−ợng tài nguyên đ−a vào sản xuất, trình độ của lao động và kỹ thuật công nghệ áp dụng trong sản xuất hình thành nên mức cầu của lao động, do đó có ảnh h−ởng đến năng suất tăng thêm trên hạn mức (năng suất biªn) vµ tiÒn c«ng. Cung về lao động phụ thuộc vào quy mô dân số, tỷ lệ lao động trong dân số, số giờ làm việc bình quân trong một năm và tuổi lao động (hay số năm làm việc) của ng−ời lao động, c−ờng độ và năng suất của lao động. 35.

(36) Nh− vËy, tiÒn c«ng tr−íc hÕt phô thuéc vµo thÞ tr−êng, vµo cung vµ cÇu vÒ lao động, và nói chung vào quan hệ kinh tế vĩ mô. Nh−ng khi đạt tới điểm cân bằng, thì việc xác định tiền l−ơng trong một xí nghiệp, chính là dựa trên lý thuyÕt J.B Clark vÒ n¨ng suÊt t¨ng thªm trªn h¹n møc, tøc tiÒn l−¬ng ®−îc x¸c định bởi sản phẩm biên của lao động. Nh− vậy, tiền công, một mặt là do cung cầu của thị tr−ờng lao động và những quan hệ kinh tế vĩ mô quyết định; mặt khác, là do năng suất tăng thêm trên hạn mức quyết định. Mặt thứ hai, chính là các quá trình kinh tế trong nội bộ hoạt động kinh doanh của các doanh nghiệp chi phối đến tiền l−ơng. ở đây, căn cứ vào năng suất biên của lao động, các chủ doanh nghiệp quyết định mức tiền công. Điểm nhấn mạnh trong việc xác định sự khác biệt tiền công mang tính cạnh tranh giữa các nhóm lao động hay cá nhân lao động khác nhau. a, TiÒn c«ng cã sù chªnh lÖch phi c¹nh tranh gi÷a c¸c nghÒ kh¸c nhau. Sù chªnh lÖch l−¬ng gi÷a c¸c c«ng viÖc kh¸c nhau do sù kh¸c nhau v× tÝnh chÊt công việc gây nên: độc hại, nguy hiểm, bẩn thỉu, ít có tính lý thú, diễn ra trong thời gian không thích hợp với cuộc sống bình th−ờng (đêm, ngày lễ, ngày nghỉ). b, Tiền công có sự chênh lệch do chất l−ợng lao động tạo nên. Những công việc đòi hỏi tay nghề, trình độ hiểu biết, học vấn. Lao động phức tạp, là bội số của lao động giản đơn, là lao động có sức sản xuất cao, do vậy tạo ra giá trị lớn hơn, đồng thời cũng là loại lao động có đ−ợc đòi hỏi phải có chi phí lớn trong việc học tập, đào tạo. c, Tiền công đối với những lao động đặc biệt có tính sáng tạo và tài năng. Đây là tiền l−ơng đặc biệt. Nó cao khác th−ờng, vì nó tạo ra những hàng hoá và dÞch vô kh¸c th−êng, cã c«ng dông vµ gi¸ trÞ cùc lín: Nh÷ng kh¸m ph¸, nh÷ng ph¸t minh khoa häc, nh÷ng s¸ng chÕ c«ng nghÖ, nh÷ng t¸c phÈm nghÖ thuËt vµ những hoạt động thể thao v.v… mức luơng cao nh− vậy giữ một phần lớn là “tiền thuê kinh tế đơn thuần”. Tiền l−ơng này giống nh− giá thuê những mảnh đất ở những nơi đắc địa trong kinh doanh, là thứ “của độc” và cực hiếm.. 36.

(37) d, Tiền công của nhóm lao động không cạnh tranh. Những nhóm lao động này có mức chênh lệch cả khi cung cầu về lao động có sự khác biệt lớn và tiếp tôc tån t¹i. *VÒ h×nh thøc tr¶ c«ng, cã thÓ ¸p dông theo hai c¸ch chñ yÕu: Tr¶ c«ng theo ngày và trả công theo khối l−ợng công việc. Dựa trên định mức công việc, ng−ời ta có thể xác định đ−ợc l−ơng ngày, giờ và quy ra khối l−ợng công việc cho một mức l−ơng nhất định. Hai loại trả công này có những −u điểm và nh−ợc điểm nhất định, do vậy, chúng không loại trừ nhau, tùy những tr−ờng hợp nhất định, một trong hai hình thức này đ−ợc sử dụng. Ngoµi hai c¸ch tr¶ l−¬ng, tøc thùc hiÖn ph©n phèi cho c¸ nh©n ng−êi lao động, chủ thể của hàng hoá sức lao động ra, phân phối cho cá nhân ng−ời lao động còn đ−ợc thực hiện qua tiền th−ởng và bảo hiểm. Thực ra, tiền th−ởng và bảo hiểm là một phần tiền công đ−ợc tách ra nhằm những mục đích chi phối ng−ời lao động và những ràng buộc nhất định ng−ời lao động với chủ doanh nghiệp trong công việc và trong một đời lao động của mình. Bảo hiểm hình thành nên những cơ sở để ng−ời lao động tránh rủi ro, và có nguồn sống sau thời gian chấm dứt đời làm việc của mình, tức khi nghỉ h−u. Tiền th−ởng, chủ yếu nhằm khuyến khích sự khác biệt về kết quả lao động nhờ những nỗ lực và chất l−ợng lao động tăng thêm của ng−ời lao động trong quá trình tạo ra giá trị gia t¨ng. ViÖc sö dông tiÒn th−ëng nµy thuéc vÒ nghÖ thuËt qu¶n trÞ kinh doanh cña chñ doanh nghiÖp. Còng vÉn lµ tiÒn c«ng, song d−íi d¹ng tiÒn th−ëng, sÏ h×nh thành sự khuyến khích, tạo nên những động lực trong sản xuất kinh doanh. Mặt kh¸c, tiÒn th−ëng lµ phÇn s¶n phÈm cËn biªn t¨ng lªn nhê nç lùc chung cña ng−ời lao động. Năng suất này có thể hình thành nhất thời, hoặc mới xuất hiện lần đầu trong chu kỳ kinh doanh. Nếu năng suất này đ−ợc ổn định, nó sẽ đ−ợc chuyÓn thµnh tiÒn l−¬ng chÝnh thøc trong khung n©ng l−¬ng chung cña doanh nghiệp. ở một ý nghĩa nhất định, đó là phần giá trị siêu ngạch mà chủ doanh nghiệp dành ra để th−ởng cho ng−ời lao động.. 37.

(38) *Phóc lîi xD héi. PhÇn lý luËn ta ®X thÊy, trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn hiÖn đại, phúc lợi xX hội đX trở thành một phạm trù kinh tế và một phần tất yếu trong phân phối thu nhập. Hơn nữa, theo K.Marx, phần này, trong thời hiện đại ngày càng tăng lên và giữ vai trò quyết định ngày một tăng thêm. Gọi là phúc lợi vì phÇn thu nhËp nµy h×nh thµnh nhê sù ph¸t triÓn chung cña xX héi, vµ phóc lîi nµy ®−îc ph©n phèi qua hµng ho¸ vµ dÞch vô c«ng céng. Trªn ®©y ta ®X thÊy, ph©n phèi thu nhËp gi÷a c¸c chñ thÓ c¸c hµng ho¸ lµ nh©n tè s¶n xuÊt tham gia qu¸ tr×nh t¹o ra thu nhËp. §ã lµ ph©n phèi lÇn ®Çu. Sù phân phối thu nhập này thông qua thị tr−ờng và thông qua những quyết định trực tiếp giữa những chủ thể hàng hoá là yếu tố sản xuất, tức giữa chủ t− bản, chủ đất và chủ hàng hoá sức lao động. Trong điều kiện hiện đại, sự phát triển đX đem lại những biến đổi sâu sắc trong cấu trúc sản xuất và do đó cấu trúc phân phối: Tr−ớc hết, sức sản xuất tăng lên to lớn, do đó đX tạo ra giá trị gia tăng, hay thu nhập ngày một lớn khiến cho “chiếc bánh” đem ra phân phối đX trở nên lớn một cách đáng kể. Kết quả sự phát triÓn nµy ®X h×nh thµnh nªn mét quü phóc lîi xX héi to lín. Thø hai, sù ph¸t triÓn cã c¬ së ë sù ph¸t triÓn cña søc s¶n xuÊt xX héi, ë sù t¨ng lªn cña vèn xX héi, vèn con ng−êi. Nãi kh¸c ®i, sù ph¸t triÓn kh«ng cßn bã hÑp trong mèi quan hệ trực tiếp giữa t− bản – lao động – ruộng đất nh− tr−ớc đây, bởi vậy, đến l−ợt mình, cấu trúc sản xuất thay đổi, đòi hỏi phân phối phải đổi: hình thành quỹ phóc lîi xX héi trong t−¬ng quan víi yªu cÇu ph¸t triÓn cña c¸c nguån lùc xX héi, hay vèn xX héi, vèn con ng−êi. Quü phóc lîi nµy h×nh thµnh cßn lµ c¸ch gióp cho mçi tÇng líp d©n c− ®−îc tiÕp xóc vµ h−ëng ®−îc nh÷ng thµnh tùu cña sù ph¸t triÓn. ë mét ý nghÜa xX héi, nã t¨ng møc c«ng b»ng lªn vµ h×nh thµnh mét đặc tr−ng của sự phát triển hiện đại. Thứ ba, cấu trúc của hệ kinh tế thị tr−ờng cũng đX có sự thay đổi với sự xác lập nhà n−ớc là chủ thể kinh tế công và ng−ời ®iÒu tiÕt nªn kinh tÕ trong quan hÖ víi sù h×nh thµnh chøc n¨ng míi cña nhµ n−ớc, chức năng phát triển: hiệu quả, ổn định, và công bằng. Với chức năng phát triÓn, nhµ n−íc lµ ng−êi tËp trung mét nguån thu nhËp lín cña nÒn kinh tÕ vµ chi 38.

(39) tiªu chung cho hµng ho¸, dÞch vô c«ng céng, t¨ng phóc lîi xX héi vµ h×nh thµnh sù an sinh xX héi. §−¬ng nhiªn, trong mèi quan hÖ víi viÖc nhµ n−íc tËp trung mét phÇn thÝch đáng thu nhập quốc dân và chi tiêu chúng cho hàng hoá, dịch vụ công cộng, tăng phóc lîi xX héi vµ thiÕt lËp sù an sinh xX héi; c¸c c¸ nh©n thµnh viªn cña xX héi lµ nh÷ng ng−êi ®−îc thô h−ëng nh÷ng hµng ho¸, dÞch vô c«ng céng, phóc lîi xX hội và an sinh xX hội, chính là một nguồn thu nhạp đáng kể. ở đây, việc phân phèi th«ng qua sù h×nh thµnh nguån thu cña nhµ n−íc vµ chi tiªu cña nhµ n−íc cho hµng ho¸, dÞch vô c«ng céng, phóc lîi vµ an sinh xX héi lµ mét néi dung ph©n phèi vµ lµ mét kªnh ph©n phèi trong quan hÖ víi viÖc ®−a l¹i thu nhËp cho c¸c c¸ nh©n, thµnh viªn cña xX héi. Lo¹i ph©n phèi nµy vÒ c¬ b¶n lµ ph©n phèi l¹i, ph©n phèi gi¸n tiÕp. Trong quan hÖ ph©n phèi nhµ n−íc – doanh nghiÖp, ng−êi d©n cã nh÷ng vÞ trí thay đổi: Đối với nhà n−ớc, thuế là nguồn thu, trong khi đó, đối với doanh nghiệp và công dân thì đó là những khoản chi, phần khấu trừ trong nguồn thu cña m×nh. Nh−ng trong viÖc nhµ n−íc chi tiªu nguån thu tõ thuÕ cho hµng ho¸, dÞch vô c«ng céng, h×nh thµnh phóc lîi vµ an sinh xX héi, th× ®©y lµ nh÷ng nguån chi, nh−ng c¸c doanh nghiÖp vµ c«ng d©n ®−îc thô h−ëng c¸c hµng ho¸, dÞch vô c«ng céng, phóc lîi xX héi vµ an sinh xX héi l¹i lµ nguån thu. Tuồng nh− có một sự luẩn quẩn. Thực ra đó là sự di chuyển các nguồn thu nhập để đáp ứng yêu cầu của sự phát triển, khi sự phát triển đó đX đạt tới trình độ xX hội hoá cao, do đó, cấu trúc của sản xuất và phân phối đX thay đổi. ở đây có hai điểm l−u ý: a, Tỷ lệ huy động của nhà n−ớc trong việc hình thành quỹ phúc lợi, an sinh bao nhiêu là hiệu quả, đồng thời chi nh− thế nào để đạt đ−ợc mức tho¶ dông tèi ®a. Lý thuyÕt vÒ ®−êng cong Laffer chØ ra mèi t−¬ng quan gi÷a: mức huy động thu nhập qua thuế của nhà n−ớc và thu nhập, tích lũy của doanh nghiệp và của cá nhân. Nếu tăng thuế quá mức sẽ ảnh h−ởng đến tích lũy, đến động lực kinh tế của doanh nghiệp, do đó sẽ ảnh h−ởng đến nguồn thu của nhà n−íc ë chu kú tiÕp theo, vµ viÖc tho¶ mXn nh÷ng nhu cÇu cña c¸ nh©n trong chi 39.

(40) tiªu cho cuéc sèng vµ tiÕt kiÖm cña hä. Còng cÇn thÊy r»ng, viÖc can thiÖp qu¸ mức của nhà n−ớc trong việc huy động, làm mất cân bằng trong kinh tế, sẽ gây nªn nh÷ng ¸ch t¾c trong kinh tÕ vµ t¹o ra nh÷ng chi phÝ giao dÞch kh«ng cÇn thiết. Chẳng hạn trong việc thu thuế của nông dân, sau đó trợ cấp qua giá cho họ, rèt cuéc, n«ng d©n l¹i mua n«ng phÈm víi gi¸ cao sau trî cÊp. Bëi vËy, trong t−ơng quan giữa hiệu quả và phúc lợi; giữa kinh tế và đạo đức, chính trị, có những đánh đổi, song luôn luôn dựa trên hai tiêu chí là hiệu quả và mức thoả dụng đạt đ−ợc của phân phối lại. b, Vấn đề huy động và chi tiêu của chính phủ trong quan hÖ víi hµng ho¸, dÞch vô c«ng céng, phóc lîi vµ an sinh xX héi lµ những quá trình phân phối đ−ợc quyết định bởi thị tr−ờng và nhà n−ớc. Điều này hµm nghÜa, ph©n phèi lÇn ®Çu lµ ph©n phèi gi÷a chñ thÓ cña ba yÕu tè s¶n xuÊt: t− bản, ruộng đất và lao động, là phân phối giữa các cá nhân chủ yếu diễn ra trong doanh nghiÖp. §ã lµ ph¹m trï kinh tÕ trong ph©n phèi. Nã tu©n theo quy luật kinh tế và thông qua cơ chế thị tr−ờng và đ−ợc xác định bởi những thể chế nhµ n−íc. Ph©n phèi l¹i diÔn ra chñ yÕu gi÷a nhµ n−íc – doanh nghiÖp, vµ gi÷a nhµ n−íc – c¸ nh©n. Ph©n phèi l¹i, do vËy, Ýt diÔn ra gi÷a doanh nghiÖp vµ c¸c cá nhân thành viên, hay ng−ời làm công trong đó. Trong nội bộ doanh nghiệp, việc xác định tiền công, nh− trên đX thấy, là do thị tr−ờng, cung cầu lao động quyết định và do năng suất tăng thêm trên hạn ngạch (cận biên) quyết định. Nh−ng việc xa thải công nhân và mức tiền l−ơng cụ thÓ, trong néi bé doanh nghiÖp cßn cã lùc l−îng c«ng ®oµn (hiÖp héi cña nh÷ng ng−ời lao động) tác động. ở một ý nghĩa nhất định, công đoàn là lực l−ợng giúp ng−ời lao động mặc cả giá cả sức lao động, dàn xếp đi đến thoả thuận giữa chủ doanh nghiệp và ng−ời lao động về l−ơng, về việc làm và những điều kiện làm viÖc v.v… Sù dµn xÕp ë ®©y gi÷a c«ng ®oµn vµ chñ doanh nghiÖp, ë mét ý nghÜa nhất định, cũng giống nh− việc mua bán các hàng hoá khác, là sự mặc cả giữa ng−ời bán và ng−ời mua, để đến một sự thoả thuận trong việc ngX giá về tiền công, giá cả sức lao động.. 40.

(41) Trong c¸c doanh nghiÖp, quan hÖ gi÷a tiÒn c«ng vµ lîi nhuËn cña chñ doanh nghiÖp lµ mét quan hÖ trÞ sè, t¨ng gi¶m thÝch øng: TiÒn c«ng t¨ng hay gi¶m, do vậy, lợi nhuận giảm hoặc tăng một cách t−ơng ứng. Trong đó tiền công, gồm tiền l−¬ng, tiÒn th−ëng vµ nh÷ng phóc lîi do quü doanh nghiÖp chi tr¶. Gép c¶ ba khoản này, chính là tiền công, hay phần thu nhập của ng−ời lao động đ−ợc h−ëng trong thu nhËp do doanh nghiÖp t¹o ra. ë ®©y ta nhËn thÊy, gi¶ sö phÇn thu nhập của ng−ời lao động, d−ới hình thức tiền công là một l−ợng nhất định, mà l−ợng này do năng suất biên quy định, thì tích lũy tăng hay giảm sẽ chi phối đến tiền th−ởng và phúc lợi tăng hay giảm. Trong nhiều giá tiền l−ơng, tiền th−ởng, phúc lợi mặc dù đều là tiền công, cái mà ng−ời lao động đ−ợc h−ởng, lại có chức năng khác nhau và ý nghĩa khác nhau, vì thế có tác động kinh tế và xX hội khác nhau. Điều này đ−ợc quyết định thế nào, một mặt do quy luật kinh tế quyết định, mặt khác do nghệ thuật quản trị của nhà kinh doanh chi phối, căn cứ vào lợi ích của doanh nghiệp, sự tác động của công đoàn và ý nghĩa, vai trò của tõng yÕu tè, trong tõng hoµn c¶nh ¸p dông. * Phân phối thu nhập theo cơ chế thị tr−ờng và phân phối theo lao động. Theo lý luận giá trị lao động, trong nền kinh tế thị tr−ờng, phân phối thn là phân phối theo cơ chế thị tr−ờng. Trong cơ chế này, giá trị là lao động kết tinh trong hàng hoá, vì vậy, suy cho cùng là phân phối theo lao động, lao động đX ®−îc vËt ho¸ trong c¸c hµng ho¸ ®Çu vµo cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt – kinh doanh. Tõ đây ta thấy, công thức tam vị nhất thể: T− bản – Lợi nhuận, Ruộng đất - Địa tô và Lao động – Tiền công, là thể hiện nguyên lý ngang giá của cơ chế thị tr−ờng. Riêng đối với hàng hoá sức lao động, việc tiền công là giá cả sức lao động, tức thu nhập của ng−ời lao động, là giá cả của sức lao động của họ, quan hệ này đ−ợc diễn ra trên thị tr−ờng. Nh−ng hàng hoá sức lao động đ−ợc sử dụng, chính là quá trình lao động. Chính quá trình này thể hiện giá trị sử dụng và qua đây, ng−ời sử dụng tốt lao động và điều chỉnh giá cả lao động, chủ doanh nghiệp dïng c¸c h×nh thøc tr¶ c«ng (theo s¶n phÈm, theo thêi gian, kho¸n gän) vµ mét hệ thống định mức lao động. Tuồng nh− đX có hai cơ chế phân phối thu nhập cho 41.

(42) cá nhân ng−ời lao động, cơ chế thị tr−ờng và cơ chế theo lao động. Thực ra chỉ cã mét c¬ chÕ mµ th«i: c¬ chÕ thÞ tr−êng. Mµ thÞ tr−êng xÐt cho cïng lµ c¬ chÕ hµng ho¸ - tiÒn tÖ, mµ hµng ho¸ - tiÒn tÖ lµ h×nh th¸i cña gi¸ trÞ, cßn gi¸ trÞ lµ kÕt tinh của lao động trong hàng hoá - tiền tệ. Việc dùng hệ thống định mức lao động, hay cá hình thái trả công là trong quan hệ với việc sử dụng sức lao động, qua đó, ng−ời chủ doanh nghiệp giám sát giá trị sử dụng sức lao động thích ứng với giá cả sức lao động trong quá trình sử dụng hàng hoá sức lao động. 1.3. C¸c lý luËn vÒ ph©n phèi trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. 1.3.1. Tr−êng ph¸i cæ ®iÓn. Tr−ờng phái cổ điển mà đại biểu là A.Smith, nhà kinh tế chính trị thời kỳ công tr−ờng thủ công, quan niệm “tiền công, lợi nhuận và địa tô là ba nguồn gốc ®Çu tiªn cña thu nhËp” vµ ph©n phèi thu nhËp thùc chÊt lµ ®em l¹i thu nhËp cho c¸c chñ së h÷u c¸c yÕu tè cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, hay qu¸ tr×nh t¹o ra thu nhËp. Nãi kh¸c ®i, ph©n phèi thu nhËp thùc chÊt lµ thùc hiÖn vÒ mÆt kinh tÕ quyÒn së hữu các yếu tố sản xuất. Ba yếu tố sản xuất chủ yếu là t− bản, ruộng đất và sức lao động, vì thế thích ứng với ba yếu tố này, t− bản – lợi nhuận (lợi nhuận doanh nghiệp cộng với lợi tức), ruộng đất - địa tô và lao động – tiền công, là công thức ph©n phèi, c«ng thøc “tam vÞ nhÊt thÓ” cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. D.Ricardo, đại biểu của tr−ờng phái cổ điển thời kỳ cách mạng công nghiÖp, cho r»ng do sù ph¸t triÓn cña søc s¶n xuÊt, sù ph©n phèi thu nhËp thµnh lợi nhuận, địa tô và tiền công có sự khác nhau. ông cho rằng, sự thay đổi trong mức tăng dân số, trong kỹ năng của ng−ời lao động, trình độ phân công chuyên môn hoá, của kỹ thuật sản xuất, của mức độ tích lũy t− bản và trong sự thay đổi của độ phì nhiêu ruộng đất đX khiến cho lợi nhuận, địa tô và tiền công thay đổi. D.Ricardo cho rằng, sự thay đổi trong phân phối có những t−ơng quan và phụ thuộc: Khi địa tô và lợi nhuận tăng lên thì tiền công giảm xuống, trong đó tiền công giảm xuống thì lợi nhuận tăng lên, còn địa tô lại không hề bị tác động. Nh−ng khi lợi nhuận tăng lên thì tích lũy tăng lên và địa tô và dân số sẽ tăng 42.

(43) theo. Điều này hàm nghĩa, sự phát triển của sản xuất t− bản dẫn đến sự tăng mức giàu có của t− bản, đồng thời tăng mức nhàn dụng, tức tạo thêm công ăn việc làm cho ng−ời lao động. Sở dĩ có sự thay đổi trong t−ơng quan giữa nhân tố sản xuÊt vµ thu nhËp nh− thÕ, v× cã c¸c yÕu tè t− b¶n cã chøc n¨ng kh¸c nhau. 1.3.2. Tr−êng ph¸i t©n cæ ®iÓn A. Marshall, đại biểu của tr−ờng phái tân cổ điển cho rằng, mỗi yếu tố sản xuất chỉ nhận đ−ợc phần thu nhập ngang bằng với mức đX bù đắp những chi phí cña riªng m×nh. §¸ng chó ý trong quan ®iÓm ph©n phèi cña tr−êng ph¸i t©n cæ ®iÓn lµ hä ®X xác định đ−ợc nguyên lý xác định tiền công trong t−ơng quan giữa sản phẩm lao động và nhu cầu về lao động. Hai định đề cơ bản của họ đX đ−ợc Keynes trình bµy trong “lý thuyÕt tæng qu¸t vÒ viÖc lµm, lXi suÊt vµ tiÒn tÖ” nh− sau: “1, Tiền công bằng sản phẩm biên của lao động. 2, Khi một khối l−ợng lao động nhất định đ−ợc sử dụng, độ thoả dụng của tiền công bằng độ phi thoả dụng biên của số l−ợng việc làm đó”[49,141]. Quan điểm tiền công đ−ợc quy định bởi sản phẩm cận biên của lao động đX đ−ợc John Bates Clark, thuộc tr−ờng phái “giới hạn” Mỹ xác định ở thời kỳ nh÷ng n¨m 1900. John Clark cho r»ng, trªn thÞ tr−êng c¹nh tranh, khi cã bÊt kÓ bao nhiêu hàng hoá và nhân tố đầu vào, đều có thể xác định đ−ợc giá cả và tiền công. Cơ sở của việc xác định này chính là “hàm sản xuất”. Hàm sản xuất là quan hÖ cã tÝnh trÞ sè gi÷a khèi l−îng tèi ®a cña ®Çu ra cã thÓ t¹o ra b»ng mét loạt các yếu tố sản xuất (đầu vào). T−ơng quan hàm số này đ−ợc xác định trên một trình độ kỹ thuật nhất định. Trong mỗi nền sản xuất có rất nhiều hàm sản xuất khác nhau và các hàm sản xuất của các doanh nghiệp đ−ợc xác định tuỳ thuéc vµo c¸c yÕu tè s¶n xuÊt tõ thÞ tr−êng ®Çu vµo, mµ doanh nghiÖp lµ ng−êi mua vµ lµ ng−êi tiªu thô. Trªn thÞ tr−êng hµng ho¸ vµ dÞch vô, tøc thÞ tr−êng ®Çu ra, doanh nghiệp lại là ng−ời cung cấp, hay ng−ời bán. Để đạt đ−ợc mục tiêu hạ thÊp chi phÝ s¶n xuÊt vµ tiªu thô cã lîi nh÷ng hµng ho¸ vµ dÞch vô cña m×nh, doanh nghiệp phải xác định đ−ợc giá cả và chất l−ợng những yếu tố sản xuất cần 43.

(44) cho quá trình sản xuất kinh doanh của mình, đồng thời, với tính cách là ng−ời cung cấp, ng−ời bán, doanh nghiệp cần xác định đ−ợc mức sản xuất theo đ−ờng cong về cầu của thị tr−ờng. ở đây, chính thị tr−ờng nhân tố sản xuất đX đặt ra các mức giá tiền công, tiền thuê đất và lXi suất của các yếu tố đầu vào, và do vậy, quyết định việc phân phối thu nhập: lao động – tiền công; t− bản – lợi nhuận và ruộng đất - địa tô. C¸c nhµ kinh tÕ tr−êng ph¸i t©n cæ ®iÓn ®X ®−a ra thuËt ng÷ “t¨ng thªm trªn hạn mức” để xem xét vai trò của các yếu tố đầu vào tăng thêm với số l−ợng tăng thêm của các đầu ra. Các nhà kinh tế tân cổ điển xác định: sản phẩm tăng thêm trªn h¹n møc cña mét nh©n tè s¶n xuÊt lµ s¶n phÈm cÇn thªm, hay s¶n l−îng t¨ng thêm của một đơn vị yếu tố sản xuất tăng thêm trong khi các yếu tố khác đ−ợc giữ cố định. Sản phẩm tăng thêm trên hạn mức của lao động là sản l−ợng có thêm khi ta bổ sung một đơn vị lao động và giữ nguyên các yếu tố đầu vào khác; t−ơng tự nh− vậy có thể xác định sản l−ợng tăng thêm trên hạn mức của bất kỳ yÕu tè ®Çu vµo nµo. Vấn đề phân phối thu nhập đ−ợc John Bates Clark giải quyết bằng lý thuyết s¶n phÈm t¨ng thªm trªn h¹n møc. John Bates Clark lËp luËn nh− sau: Ng−ời lao động đầu tiến sản xuất ra nhiều sản phẩm tăng thêm trên hạn mức vì có nhiều đất đai để làm. Ng−ời lao động số 2 đem lại một sè s¶n phÈm t¨ng thªm trªn h¹n møc còng lín, nh−ng nhá h¬n ng−êi số một một ít. Nh−ng cả hai lao động đều nh− nhau, nên họ phải thu đ−ợc mức tiền l−ơng giống hệt nhau. Vậy tiền công đó là bao nhiêu? Ph¶i ch¨ng nã b»ng s¶n phÈm t¨ng thªm trªn h¹n møc cña ng−êi thø nhÊt? Hay cña ng−êi thø hai? Hay lµ b×nh qu©n gi÷a hai møc đó?”[51,268] John Bates Clark chỉ rõ d−ới chế độ tự do cạnh tranh, khi mà chủ đất đ−ợc tự do thuê m−ớn lao động thì câu trả lời là đơn giản! Chủ đất sẽ không bao giờ thuê ng−ời lao động thứ hai nếu mức tiền công thị tr−ờng mà họ phải trả v−ợt qu¸ sè s¶n phÈm t¨ng thªm trªn h¹n møc n¬i mµ hä thu ®−îc. Trªn thùc tÕ, tÊt c¶ 44.

(45) các lao động đ−ợc thuê đều đ−ợc nhận mức tiền công theo sản phẩm tăng thêm trên hạn mức của ng−ời lao động cuối cùng. Còn l−ợng sản phẩm tăng thêm trên hạn mức đ−ợc sản xuất do ng−ời lao động thứ nhất cho tới ng−ời lao động cuối cùng thì John Bates Clark khẳng định nó sẽ rơi vào túi các chủ đất. Đó là số thu nhập còn lại của họ và gọi nó là tiền thuê đất. ông chỉ rõ, ở những thị tr−ờng tự do cạnh tranh nhau để tìm việc làm, chủ đất cũng giành nhau lao động. Do vậy, tất yếu là d−ới chế độ cạnh tranh, mọi công nhân đ−ợc trả tiền công bằng l−ợng sản phẩm tăng thêm trên hạn mức của ng−ời lao động sau cùng và vì thu nhập ngày càng giảm đi, tất yếu phải còn lại khoản d− thừa về tiền thuê đất giành cho chủ đất. Lý thuyÕt vÒ n¨ng suÊt t¨ng trªn h¹n møc do John Bates Clark ph¸t hiÖn lµ một b−ớc tiến lớn trong việc tìm hiểu cách đánh giá các yếu tố đầu vào khác nhau. John Bates Clark đX thấy vị trí của đất đai và lao động có thể thay đổi đảo ng−ợc để có một lý thuyết hoàn chỉn về phân phối. Trªn c¬ së lý thuyÕt “n¨ng suÊt giíi h¹n”, John Bates Clark ®−a ra lý thuyÕt tiÒn l−¬ng vµ lîi nhuËn. «ng ®X sö dông lý thuyÕt “n¨ng lùc chÞu tr¸ch nhiÖm” để phân tích, theo lý thuyết này, thu nhập là “năng lực chịu trách nhiệm” của các nhân tố sản xuất. ở đây, công nhân có lao động, nhà t− bản có t− bản, họ đều nhËn ®−îc s¶n phÈm “giíi h¹n” t−¬ng øng. Theo John Bates Clark, tiÒn l−¬ng của công nhân bằng “sản phẩm giới hạn” của lao động, phần còn lại là “sản phÈm cña t− b¶n”. Dùa trªn lý thuyÕt cña m×nh, John Bates Clark cho r»ng, víi sù ph©n phèi nh− vËy sÏ kh«ng cßn sù bãc lét v× ng−êi c«ng nh©n “giíi h¹n” ®X nhận đ−ợc sản phẩm đầy đủ do anh ta tạo ra, do đó anh ta không bị bóc lột. Nh÷ng ng−êi c«ng nh©n kh¸c còng sÏ nhËn ®−îc tiÒn l−¬ng theo møc tiÒn l−¬ng của ng−ời công nhân “giới hạn” không bị bóc lột đó nên cũng không bị bóc lột. Nguyên tắc phân phối này của John Bates Clark đX đ−ợc áp dụng để trả công cho c¸c yÕu tè s¶n xuÊt. Lý thuyÕt tæng hîp John Bates Clark vÒ ph©n phèi thu nhËp lµ hoµn toµn phù hợp với việc định giá vĩ mô có tính chất thực tế của bất cứ số l−ợng nào của 45.

(46) c¸c yÕu tè s¶n xuÊt ë ®Çu vµo. Tuy nhiªn nã vÉn ch−a ph¶i lµ mét lý thuyÕt hoµn chØnh vÒ ph©n phèi. Cïng víi sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ thÞ tr−êng th× nhiÒu lý thuyết kinh tế mới lần l−ợt xuất hiện để tiếp tục giải thích và bổ sung cho các lý thuyết tr−ớc đó. 1.3.3. Tr−êng ph¸i kinh tÕ häc phóc lîi. Kinh tÕ häc cæ ®iÓn chñ yÕu xoay quanh t−¬ng quan trÞ sè gi÷a yÕu tè s¶n xuất và thu nhập, do đó phân phối thu nhập chỉ đ−ợc giới hạn ở những chủ thể cña c¸c yÕu tè tham gia s¶n xuÊt, tham gia t¹o ra thu nhËp, vµ lîi Ých kinh tÕ, do vËy lµ lîi Ých kinh tÕ thuÇn tuý, tøc ®−îc quy vÒ trÞ sè gi¸ trÞ ®−îc nhËn tõ tæng thu nhËp. Nh−ng kinh tÕ thÞ tr−êng lµ kinh tÕ dùa trªn mét hÖ thèng xX héi, vµ sù ph¸t triÓn kinh tÕ lµ qu¸ tr×nh xX héi, qu¸ tr×nh ph¸t triÓn søc s¶n xuÊt xX héi cña lao động. Bởi vậy hiệu quả kinh tế hay t−ơng quan chi phí – lợi tích tăng lên và søc s¶n xuÊt xX héi t¨ng lªn kh«ng chØ lµ sù cè g¾ng, hay lµ t−¬ng quan trÞ sè vÒ nh©n qu¶ gi÷a yÕu tè s¶n xuÊt vµ thu nhËp, mµ cßn tuú thuéc vµo qu¸ tr×nh ph¸t triển những điều kiện cho sức sản xuất xX hội của lao động tăng lên, cũng nh− những hoạt động xX hội chung, nhờ đó phúc lợi tăng lên. Từ tất yếu này, kinh tế học đX từ t−ơng quan chi phí – lợi ích truyền thống, do đó, từ phân phối giữa các chñ thÓ trùc tiÕp cña c¸c yÕu tè s¶n xuÊt tham gia vµo qu¸ tr×nh t¹o ra thu nhËp, b−íc vµo lÜnh vùc phóc lîi g¾n liÒn víi sù ph©n phèi trªn mét ph¹m vi réng h¬n. Kinh tÕ häc phóc lîi cña Arthur Cecil Pigou. Pigou quan niÖm: Chóng ta kh«ng thÓ ngÇn ng¹i khi ®−a ra ý kiÕn kÕt luËn r»ng: Chõng nµo thu nhËp kh«ng gi¶m xÐt theo tæng thÓ cña nã, th× mäi sù gia t¨ng (trong ph¹m vi c¸c giíi h¹n kh¸ réng) vÒ thu nhËp thùc tÕ cña tÇng líp nghÌo tóng nhÊt t¹o ra ®−îc do sù c¾t gi¶m t−¬ng ®−¬ng trong thu nhËp cña nh÷ng tÇng líp giµu cã nhÊt, râ rµng lµ sÏ gia t¨ng phóc lîi”[38,517]. Theo Pigou, trên một l−ợng thu nhập nhất định, phân phối có khả năng quyết định đến phúc lợi. ông xác nhận: “Phúc lợi kinh tế sẽ tăng thêm lên đ−ợc (trong điều kiện mọi chuyện khác đều y hệt nhau) nhờ những cái làm cho việc 46.

(47) phân phối thu nhập quốc dân đỡ bất công hơn” [38,517]. Theo Pigou, để tăng phúc lợi và đạt tới phúc lợi lớn nhất, việc hạ thấp thu nhập bình quân trở nền cần thiết vµ coi h¹ thÊp møc thu nhËp b×nh qu©n lµ ®iÒu kiÖn trong viÖc t¨ng phóc lîi. §©y lµ quan niÖm ph©n phèi thu nhËp ngang nhau cña Pigou. C¬ së triÕt häc cña quan ®iÓm nµy chÝnh lµ “chñ nghÜa c«ng lîi” ë bªn r×a, trong khi phóc lîi cña c¸c chñ thÓ t− b¶n lµ phóc lîi phæ biÕn, vµ «ng kú väng, th«ng qua ph©n phèi thu nhËp, di chuyển thu nhập của tầng lớp giàu sang tầng lớp nghèo, qua đây, thay đổi đ−ợc sự phân phối của chế độ phân phối t− bản chủ nghĩa, từ đây hình thành quan hệ s¶n xuÊt xX héi “cã nhiÒu lîi Ých chung nhÊt”. Pigou tin vµo hiÖu qu¶ vµ c«ng dông cña giíi h¹n thu nhËp b×nh qu©n gi¶m dÇn. Theo «ng, mét b¶ng Anh lµ mét b¶ng Anh, song trong con m¾t ng−êi giµu vµ ng−êi nghÌo kh¸c nhau; hiÖu qu¶ vµ công dụng của một bảng Anh đối với ng−ời nghèo lớn hơn so với hiệu quả và c«ng dông cña ng−êi giµu, v× thÕ khi mét b¶ng Anh chuyÓn tõ ng−êi giµu sang ng−êi nghÌo, phóc lîi xX héi t¨ng lªn, v× c¸i lîi cña ng−êi nghÌo lín h¬n c¸i tæn thÊt cña ng−êi giµu. Sự thay đổi phúc lợi còn đ−ợc xem xét ở những tác động ngoại ứng. Những tác động ngoại ứng là những tác động đem lại những hiệu quả không nằm trong dự tính, hoặc không mong đợi (tăng phúc lợi hoặc giảm phúc lợi) song không nhằm tăng chi phí của cơ chế thị tr−ờng. Có thể hiểu những tác động ngoại ứng là những tác động kinh tế không nằm trong khung của cơ chế thị tr−ờng, và vậy là những tác động không thể kiểm soát và chi phối bởi cơ chế thị tr−ờng. Từ sự xem xét này, đX gợi mở và đặt cơ sở cho việc can thiệp của nhà n−ớc vào quá trình kinh tế nhằm giải quyết những tác động ngoại ứng.. 1.3.4. HiÖu qu¶ Pareto, hay ph©n phèi Pareto tèi −u vµ hµm sè phóc lîi x· héi cña Bergson vµ Samuelson. V.Pareto nghiªn cøu vÒ nh÷ng c©n b»ng trong mét nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, vµ ®−a ra kh¸i niÖm vÒ hiÖu qu¶ ph©n phèi, mµ sau nµy ng−êi ta gäi lµ hiÖu qu¶ Pareto. Đây cùng chính là khái niệm nòng cốt của kinh tế học phúc lợi hiện đại, 47.

(48) lý luËn vÒ sù lùa chän c«ng céng, møc tèi −u Pareto. HiÖu qu¶ ph©n phèi, hay hiÖu qu¶ Pareto lµ nÒn kinh tÕ n»m trªn ranh giíi gi÷a tÝnh lîi Ých vµ kh¶ n¨ng. ë đây, mức tối −u Pareto đ−ợc xác định bởi việc phân phối của cải giữa các cá nhân, trong đó mọi sự gia tăng thoả mXn cho ng−ời tiêu dùng này cũng đồng thời làm giảm bớt sự thoả mXn thích ứng đối với một ng−ời tiêu dùng khác. Pareto cho r»ng, sù c¹nh tranh cña nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt vµ sù tù do lùa chän cña những ng−ời tiêu dùng cho phép đạt tới mức tối −u này, bởi vì sự cạnh tranh của thÞ tr−êng gi÷a ng−êi s¶n xuÊt vµ ng−êi tiªu dïng dÉn nÒn kinh tÕ n»m trªn đ−ờng ranh giới tính ích lợi và khả năng. Đ−ơng nhiên, khi đạt tới mức tối −u Pareto, thì việc cải thiện tình hình cho bất kỳ một cá nhân nào đó thì đều gây ra một sự giảm bớt thích ứng phúc lợi ít ra là đối với một cá nhân khác. Điều này hàm nghĩa, trong một điều kiện thu nhập nhất định, khi phân phối đạt tới mức tối −u th× viÖc c¶i thiÖn b»ng ph©n phèi lµ kh«ng thÓ ®−îc, nÕu muèn kh«ng ai trong đó phúc lợi bị giảm. Từ đây cho thấy, để cải thiện hay nâng cao phúc lợi cho tÇng líp nghÌo trong xX héi, viÖc ph©n phèi l¹i thu nhËp tÊt dÉn tíi nguy c¬ xung đột, và ở một ý nghĩa nhất định là vô ích. Bởi vậy, con đ−ờng duy nhất để tăng phóc lîi chung lªn lµ t¨ng tæng thu nhËp quèc d©n lªn. Nãi kh¸c ®i, gi¶i ph¸p giảm nghèo, nâng cao mức phúc lợi cho ng−ời nghèo, vấn đề không phải là chia chiếc bánh nh− thế nào mà quyết định là làm cho chiếc bánh lớn hơn. Điều này lµ tèt cho mäi ng−êi. Më réng kh¸i niÖm “ph©n phèi tèi −u” cña Pareto, hai nhµ kinh tÕ hoc ng−êi Mỹ Begson và Samuelson đX dùng khái niệm “hàm số phúc lợi xX hội” để diễn tả mèi quan hÖ gi÷a ph©n phèi vµ phóc lîi, hiÖu qu¶. C¸c nhµ kinh tÕ nµy cho r»ng, hiệu quả kinh tế là điều kiện cần và đủ của việc nâng cao phúc lợi, bởi vậy, chỉ khi các yếu tố khác nhau chi phối đến hiệu quả đ−ợc kết hợp với các yếu tố chi phèi phóc lîi trong mét “hµm sè phóc lîi” vµ khi trÞ sè cña hµm sè nµy lín nhÊt, khi đó mới coi là trạng thái tốt nhất của phúc lợi xX hội. ở đây, hàm phúc lợi xX hội đ−ợc biểu diễn: W = F (Z1,Z2,Z3…), trong đó W là phúc lợi xX hội; F là hàm số; Z1, Z2, Z3… là các nhân tố tác động đến hiệu quả và phúc lợi nh− l−ợng vốn, 48.

(49) lao động, công nghệ… đ−ợc đ−a vào quá trình kinh tế. Những nhân tố này có sự phối hợp với nhau theo nhiều cách nhất định, khi trị số của F lớn nhất, đạt tới cực đại về phúc lợi , sự lựa chọn đối với các tổ hợp đ−ợc chấp nhận qua sự quyết định lùa chän cña c¸c c¸ nh©n. §iÒu nµy hµm nghÜa, phóc lîi xQ héi ®−îc thóc ®Èy bởi các quy luật thị tr−ờng trong quan hệ với tăng hiệu quả trong hoạt động kinh tế, nh−ng phúc lợi lại còn chịu sự chi phối ở tầm vĩ mô trong sự tác động của nhà n−íc. Nh−ng phóc lîi xX héi cuèi cïng lµ c¸c c¸ nh©n h−ëng thô, v× vËy, chÝnh phñ trong khi ®iÒu tiÕt kinh tÕ kh«ng nªn h¹n chÕ sù lùa chän cña c¸ nh©n. 1.3.5. Lý thuyÕt ®−êng cong Lorenz vµ hÖ sè Gini. Vấn đề phúc lợi xX hội cần đ−ợc xác định và đo l−ờng. Điều này đX đ−ợc hai nhµ thèng ke Mü Lorenz vµ Gini quan t©m. §−êng cong Lorenz th«ng qua viÖc ®o phÇn tÝch lòy cña sè ng−êi thuéc c¸c giai tầng (bắt đầu xếp từ ng−ời nghèo khổ nhất) đối với phần tích lũy thu nhập mà họ thu đ−ợc trong toàn bộ thu nhập quốc dân để đúc rút ra. Nếu nh− phân phèi thu nhËp hoµn toµn ngang nhau, ®−êng cong Lorenz sÏ lµ mét ®−êng th¼ng tạo nên một góc 45 độ, trái lại, nếu phân phối thu nhập không ngang nhau một cách tuyệt đối, tức là một ng−ời có toàn bộ thu nhập, thì đ−ờng cong Lorenz sẽ có cạnh đáy và cạnh bên phải tạo nên hình vuông; bất kỳ tình hình phân phối thực tế nào cũng đều nằm trong giả thiết của hai loại cực đoan hóa này, biểu hiện thµnh mét ®−êng cong vâng xuèng d−íi (xem h×nh vÏ). §−êng cong Lorenz. 100 Tû träng thu nhËp. A. B 0. 100. 49.

(50) Một biện pháp thống kê dùng đ−ờng cong Lorenz để biểu hiện mức phân phối thu nhập không đều, là dùng tỷ suất diện tích giữa đ−ờng cong và đ−ờng chÐo (A) chia cho tæng diÖn tÝch phÝa d−íi ®−êng cong vµ ®−êng chÐo (A+B), tØ suÊt nµy gäi lµ hÖ sè Gini. Khi hÖ sè Gini gÇn 0, phÇn ph©n phèi thu nhËp sÏ tiÕp cận với sự ngang bằng tuyệt đối, khi hệ số tiếp cận là 1 thì phân phối thu nhập sẽ tiếp cận sự bất bình đẳng tuyệt đối. DiÖn tÝch (A) HÖ sè Gini = ---------------------------------------. (1-1). DiÖn tÝch (A+B). §−êng cong Lorenz vµ hÖ sè Gini víi t− c¸ch lµ c«ng cô ph©n tÝch ph¶n ¸nh t×nh tr¹ng kh«ng ngang b»ng nhau vÒ thu nhËp cã ý nghÜa réng rXi. NhÊt lµ trong tình trạng phân phối thu nhập của hai loại thu nhập lao động và thu nhập bóc lột cã tÝnh chÊt kh¸c nhau tån t¹i trong xX héi t− b¶n chñ nghÜa. Th«ng qua sù miªu t¶ cô thÓ h×nh t−îng ho¸ vµ l−îng ho¸ nµy, cã thÓ thÊy ®−îc thùc tr¹ng kh«ng c«ng b»ng nghiªm träng trong ph©n phèi xX héi, tøc lµ sù ph©n ho¸ hai cùc giµu nghÌo. Nh− Mü, n¨m 1967, ng−êi giµu chØ chiÕm 20% d©n sè nh−ng l¹i cã thu nhËp chiÕm 41% tæng thu nhËp quèc d©n, cßn ng−êi nghÌo khæ nhÊt tuy còng chiếm 20% dân số nh−ng thu nhập chỉ chiếm 5,4% thu nhập quốc dân, độ t−ơng ph¶n thËt râ rµng. Nh−ng trong ®iÒu kiÖn cña chñ nghÜa xX héi, ®−êng cong Lorenz vµ hÖ sè Gini cßn cã ý nghÜa n÷a hay kh«ng? VÒ ®iÓm nµy hiÖn nay trong giới lý luận vẫn còn sự bất đồng. Tuy nhiên, nhiều ý kiến cho rằng, có thể vận dông c«ng cô ph©n tÝch nµy trong ®iÒu kiÖn cña chñ nghÜa xX héi hay kh«ng, điểm mấu chốt lại là ở chỗ cần nói rõ điều gì. Nếu nh− đơn thuần muốn nói rõ hiện t−ợng bình đẳng trong phân phối thu nhập hoặc khoảng cách thu nhập, thì c«ng cô ph©n tÝch nµy cã thÓ dïng ®−îc. §Æc biÖt trong t×nh h×nh nhiÒu h×nh thøc phân phối cùng tồn tại, ngoài thu nhập lao động của từng ng−ời ra, còn một số ng−êi còng cã thu nhËp tµi s¶n vµ thu nhËp cã tÝnh di chuyÓn kh¸c, xuÊt hiÖn sù 50.

(51) phân biệt của cái gọi là “thu cao thì vào vòng” và “thu thấp thì vào tầng”, đồng thêi còng xuÊt hiÖn xu h−íng thu nhËp ngang nhau. Nếu nghiên cứu kỹ, thì từ sự di chuyển, biến đổi của đ−ờng cong Lorenz và hệ số Gini, có thể phát hiện ra xu thế, động thái và đặc điểm của phân phối thu nhËp. Trªn c¬ së nµy cung cÊp nh÷ng th«ng tin vÒ nh÷ng tr¹ng th¸i ph©n phèi bình đẳng hoặc không bình đẳng cho điều hành vĩ mô của nhà n−ớc, làm cho nhà n−íc tõ tÇm vÜ m« n¾m ®−îc møc xª dÞch kho¶ng c¸ch cña ph©n phèi thu nhËp, để kịp thời điều chỉnh, nhằm ngăn ngừa chủ nghĩa bình quân và sự bất công nghiªm träng trong ph©n phèi. §iÒu cÇn chó ý ë ®©y lµ c¸ch ®o l−êng vÒ phóc lîi xX héi qua ®−êng cong Lorenz vµ hÖ sè Gini tiÕp cËn mÆt l−îng cña tr¹ng th¸i phân phối. Nó mới nói lên ít nhiều trạng thái bình đẳng trong phân phối. Nh−ng bình đẳng và công bằng là hai khái niệm không đồng nhất, phân phối bình đẳng vÒ mÆt l−îng ch−a nãi hÕt ®−îc nh÷ng gi¸ trÞ cña c«ng b»ng, l¹i cµng kh«ng thÓ hiÖn g× nhiÒu tÝnh hiÖu qu¶ vµ phóc lîi tèi −u. Râ rµng, ®−êng cong Lorenz vâng xuèng, nh−ng nã ®−îc di chuyÓn nh− thÕ nµo míi ®−îc coi lµ sù kÕt hîp tèt gi÷a công bằng và hiệu quả, đồng thời, với một độ cong lớn chừng nào và hệ số Gini lµ bao nhiªu míi lµ hîp lý nhÊt. Nãi kh¸c ®i, ph−¬ng ph¸p ®−êng cong Lorenz vµ hệ số Gini là ph−ơng pháp định l−ợng, cho ta một ý niệm về tầm quan trọng giữa hiệu quả và công bằng, từ đó nghiên cứu sâu về hiệu quả và công bằng. Tõ nh÷ng ý niÖm vÒ phóc lîi xX héi, cho ta nh÷ng nhËn xÐt sau: 1, Trong mét nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng c¹nh tranh cña nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt vµ sự tự do lựa chọn của những ng−ời tiêu dùng cho phép đạt tới một hiệu quả phân phối, hay đạt tới hiệu quả tối −u Pareto. Bởi vậy, đánh giá về cạnh tranh là dựa trªn hiÖu qu¶ cña hÖ thèng s¶n xuÊt trong viÖc tho¶ mXn nh÷ng nhu cÇu. 2, Sù ph©n phèi c«ng b»ng lµm t¨ng phóc lîi lªn kh«ng chØ lµ qu¸ tr×nh chia xÎ, di chuyÓn thu nhËp cã tÝnh phóc lîi thÊp sang khu vùc cã tÝnh phóc lîi cao, mà còn phụ thuộc và mức tăng tr−ởng của tổng thu nhập lên, do đó phụ thuộc vµo viÖc t¨ng søc s¶n xuÊt vµ n©ng cao hiÖu qu¶ cña qu¸ tr×nh kinh tÕ.. 51.

(52) 3, Sù t¨ng lªn cña phóc lîi xX héi lµ kÕt qu¶ cña ph©n phèi c«ng b»ng trªn cơ sở giải quyết tốt các quan hệ vĩ mô, nhờ đó tăng đ−ợc l−ợng của giá trị thu nhập cho phân phối, đồng thời làm tăng mức thoả dụng chung của l−ợng thu nhập đối với xX hội. 1.3.6. Phân phối trong kinh tế học hiện đại. Kinh tế học hiện đại là kinh tế học của nền kinh tế thị tr−ờng hiện đại, nền kinh tÕ thÞ tr−êng vÜ m«, hçn hîp vµ mang tÝnh toµn cÇu. Trung t©m cña kinh tÕ học hiện đại là nghiên cứu các quy luật t−ơng tác của các quan hệ kinh tế vĩ mô trong việc thực hiện các mục tiêu tăng tr−ởng, việc làm, đầu t− và giá cả. Nó đặt c¬ së lý luËn cho viÖc thuÇn ho¸ chu kú kinh tÕ, nh»m vµo t¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ tăng hiệu quả ổn định và nâng cao phúc lợi xX hội. J.Keynes là ng−ời đặt nền móng cho kinh tế học hiện đại. Về vấn đề phân phối thu nhập, J.Keynes đX cho rằng hai định đề cơ bản của kinh tế học cổ điển: 1, Tiền công bằng sản phẩm biên của lao động. 2, Khi một khối l−ợng lao động nhất định đ−ợc sử dụng, độ thoả dụng của tiền công bằng độ phi thoả dụng biên của số l−ợng việc làm đó, là dựa trên tiên đề: sản xuất đẻ ra tiêu dùng, và cung đẻ ra cầu của tr−ờng phái cổ điển là không còn thích hợp trong điều kiện phát triển hiện đại. Theo Keynes, khối l−ợng việc làm ở mức cân bằng, do đó, tiền công đ−ợc xác định là tuỳ thuộc vào: a, Hàm số cung tổng hợp; b, Khuynh h−íng cña tiªu dïng; c, Khèi l−îng ®Çu t−. D−íi sù cæ vò cña “lý luËn tæng qu¸t về việc làm, lXi suất và tiền tệ” của Keynes, các nhà kinh tế học hiện đại đX từng b−íc lµm râ nguyªn nh©n v× sao tiÒn c«ng vµ gi¸ c¶ cã xu h−íng g¾n bã víi nhau, và những biến số danh nghĩa nh− tiền tệ lại có tác động thực tế và các chính sách tiền tệ, tài chính của các chính phủ lại có những tác động mạnh mẽ đến nền kinh tế vĩ mô. Trong nền kinh tế thị tr−ờng hiện đại, tăng tr−ởng thu nhËp quèc d©n, viÖc lµm vµ gi¸ c¶ (l¹m ph¸t) lµ cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau. Điều lo lắng và tập trung trí tuệ nhất của các nhà kinh tế học hiện đại là làm rõ quan hệ giữa những biến số vĩ mô này, để qua đó v−ợt qua đ−ợc trạng thái trì trệ, thÊt nghiÖp vµ khñng ho¶ng kinh tÕ. 52.

(53) Trªn c¬ së nh÷ng nghiªn cøu vÒ mèi t−¬ng quan gi÷a t¨ng tr−ëng, c«ng ¨n việc làm và lạm phát, A.W.Phillips đX đ−a ra một đồ thị biểu hiện hàm số giữa giá cả, việc làm và mức l−ơng thích ứng. Đ−ờng cong trên đồ thị đ−ợc gọi là ®−êng cong Phillips. Qua ®−êng cong nµy ta thÊy gi÷a gi¸ c¶ vµ viÖc lµm tû lÖ nghịch với nhau. Trong t−ơng quan này, lao động là một hàng hoá, vì vậy việc lµm cµng Ýt th× gi¸ tiÒn c«ng cµng cao, nh−ng cao h¬n tû lÖ l¹m ph¸t. §iÒu nµy cho ta thấy, trong một nền kinh tế thị tr−ờng, để giảm lạm phát thì việc tăng thất nghiÖp, hay gi¶m viÖc lµm trë thµnh mét tÊt yÕu. Nh−ng ®iÒu hÖ träng h¬n trong quan hÖ gi÷a gi¸ c¶, l¹m ph¸t vµ c«ng ¨n viÖc lµm l¹i cã mèi liªn hÖ trÞ sè víi tăng tr−ởng kinh tế. Kinh tế học hiện đại đX đ−a ra khái niệm sản l−ợng tiềm năng để hiểu về t−ơng quan giữa tăng tr−ởng, công ăn việc làm và giá cả. Khi s¶n l−îng vµ tû lÖ cã c«ng ¨n viÖc lµm ë møc cao, hay tû lÖ thÊt nghiÖp ë møc thấp thì lạm phát, hay tốc độ tăng giá, bắt đầu tăng mạnh. T−ơng tự nh− vậy, khi thất nghiệp ở mức cao thì lạm phát giảm xuống. Nằm ở giữa hai cực đó là mức thÊt nghiÖp b¶n lÒ, ®−îc gäi lµ møc thÊt nghiÖp tù nhiªn, −íc kho¶ng 6%. NÕu thÊt nghiÖp gi¶m xuèng d−íi møc b¶n lÒ nµy, th× l¹m ph¸t b¾t ®Çu t¨ng. Ta gäi sản l−ợng tiềm năng là “sản l−ợng tại đó mức GNP thực tế t−ơng ứng với tổng tỷ lệ thất nghiệp tự nhiên. Sản l−ợng tiềm năng đó là mức sản l−ợng cao nhất mà nền kinh tế có thể duy trì mà không đẩy tỷ lệ lạm phát tăng lên”[50,99]. Theo định luËt Okun, th× tiÕn tr×nh kinh tÕ diÔn ra theo chu kú, do tæng s¶n phÈm quèc d©n (GNP) thùc tÕ më réng ra hoÆc thu hÑp l¹i. NÕu më réng ra, kinh tÕ t¨ng tr−ëng hay phån vinh. NÕu bÞ thu hÑp l¹i lµ suy gi¶m, hay suy tho¸i. Theo Okun, nÕu GNP gi¶m 2% so víi GNP lóc ®Çu lµ 100% tiÒm n¨ng vµ gi¶m xuèng cßn 98% tiÒm n¨ng th× møc thÊt nghiÖp sÏ t¨ng tõ 6% (møc thÊt nghiÖp tù nhiªn) lªn 7%. Đây là một t−ơng quan mang tính trị số, và đ−ợc gọi là định luật Okun. Từ đ−ờng cong Phillips và định luật Okun, ta sẽ thấy đ−ợc cái giá phải trả cho việc giảm lạm phát. Để giảm lạm phát, tất phải tăng thất nghiệp. Theo định luật Okun, để gi¶m ph¸t 1%, th× thÊt nghiÖp ph¶i t¨ng lªn 2% vµ khi thÊt nghiÖp t¨ng lªn 2% tû lệ tự nhiên, điều đó có nghĩa là tổng sản phẩm quốc dân phải giảm đi 4%. Thật lµ mét ®iÒu nan gi¶i. Nh÷ng t−¬ng quan gi÷a l¹m ph¸t (gi¸ c¶), viÖc lµm vµ t¨ng 53.

(54) tr−ởng nh− vậy cho ta thấy, để tăng tổng sản phẩm quốc dân, do đó phải giảm thÊt nghiÖp hay c«ng ¨n viÖc lµm, nh−ng ®iÒu nµy tÊt dÉn tíi t¨ng gi¸, t¨ng l¹m ph¸t. Nh÷ng ph©n tÝch t−¬ng quan trÞ sè gi÷a t¨ng tr−ëng, viÖc lµm, tiÒn c«ng vµ giá cả trên của kinh tế học hiện đại cho ta một nhận xét, việc quyết định việc lµm, tiÒn c«ng kh«ng cßn lµ c«ng viÖc cña s¶n xuÊt, cña riªng c¸c chñ doanh nghiÖp, mµ lµ nh÷ng quan hÖ kinh tÕ vÜ m«, n»m ngoµi ph¹m vi doanh nghiÖp. Đây là cơ sở quyết định trong việc xác định những mục tiêu chủ yếu của nền kinh tÕ vÜ m«, t¨ng tr−ëng, viÖc lµm, gi¸ c¶. Từ cách đặt vấn đề của Keynes về những vấn đề kinh tế vĩ mô và những thành tựu kinh tế vi mô phụ thuộc vào các quan hệ kinh tế vĩ mô, một vấn đề cơ bản của kinh tế vĩ mô có ảnh h−ởng quyết định đến phân phối là chức năng và vai trò mới của nhà n−ớc đối với tiến trình phát triển kinh tế và đối với công b»ng. Cã thÓ nãi c«ng b»ng, hay phóc lîi xX héi lµ mét biÕn sè, hay mét yÕu tè quyết định của sự phát triển hiện đại. Đ−ơng nhiên, sự công bằng ở đây là đặt trong mối quan hệ với tăng tr−ởng, hiệu quả và ổn định. Trên đây ta đX thấy, không phải khi nền kinh tế thị tr−ờng hiện đại xác lập, và do đó kinh tế học hiện đại xuất hiện vấn đề công bằng, hay vấn đề phúc lợi xX hội mới đ−ợc đặt ra, mà nh− trên ta đX thấy, ngay từ cuối thế kỷ XIX, W.Pareto, và những năm 20 của thế kỷ XX, Pigou đX đề xuất lý thuyết về phúc lợi xX hội, vµ ®−a ra nh÷ng kiÕn gi¶i h×nh thµnh nªn nh÷ng nÒn t¶ng ®Çu tiªn cho kinh tÕ học phúc lợi. Nh−ng chỉ khi kinh tế học hiện đại về nền kinh tế vĩ mô phát triển mới thực sự có những nguyên lý giải quyết những vấn đề vĩ mô: tăng tr−ởng, viÖc lµm vµ gi¸ c¶. Vµ tõ ®©y, hiÓu râ h¬n mèi quan hÖ gi÷a t¨ng tr−ëng, hiÖu quả và phúc lợi, đồng thời tìm kiếm những giải pháp cho việc nâng cao phúc lợi xX héi trªn c¬ së t¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ n©ng cao hiÖu qu¶ cña nÒn kinh tÕ. Một trong những cống hiến của kinh tế học hiện đại là tìm ra mối quan hệ giữa thị tr−ờng, doanh nghiệp và nhà n−ớc trong việc tác động đến những quan hệ và thành tựu kinh tế vĩ mô, mà cuối cùng là tác động đến hiệu quả và phúc lợi. Trong đó, điều đáng nhấn mạnh là chức năng phát triển của nhà n−ớc, và tác 54.

(55) dông cña nhµ n−íc trong viÖc ®iÒu tiÕt nÒn kinh tÕ, th«ng qua chÝnh s¸ch tµi khoá, tiền tệ, đầu t− thúc đẩy tăng tr−ởng, nâng cao hiệu quả ổn định và nâng cao sù c«ng b»ng, hay n©ng cao phóc lîi. 1.3.7. Quan niÖm cña K.Marx vµ V.Lªnin vÒ ph©n phèi thu nhËp cho cá nhân. Phạm trù phân phối theo lao động. * K.Marx ®X ph©n tÝch nÒn s¶n xuÊt t− b¶n hay nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng t− bản, tìm ra quy luật kinh tế của nền sản xuất này. Điều đó có nghĩa là, trong khi ph©n tÝch ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng th× ®iÓm chñ yÕu lµ ph©n tÝch vÒ c¸c quan hÖ, quy luËt, c¬ chÕ vµ h×nh thøc ph©n phèi cña nÒn s¶n xuất đó. ông viết: “T− bản – lợi nhuận (lợi nhuận doanh nghiệp cộng với lợi tức), ruộng đất - địa tô, lao động – tiền công đó là công thức tam vị nhất thể bao qu¸t tÊt th¶y bÝ Èn cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt t− b¶n”[47,535]. NÕu quan hÖ vµ h×nh thøc ph©n phèi nµy bao qu¸t nh÷ng bÝ Èn th× b¶n chÊt vµ bÝ Èn cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng n»m ë quy luËt s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d−, vµ sù chuyÓn ho¸ gi¸ trÞ thÆng d− thành lợi nhuận và địa tô. Quy luật này biểu hiện ra là, tuồng nh− chính quyền sở hữu, và do đó, kẻ nắm quyền sở hữu về t− bản, ruộng đất quyết định, hay định đoạt việc phân phối. Nh−ng thực ra, đó là quy luật phân phối của một ph−ơng thức sản xuất dựa trên hệ thống kinh tế thị tr−ờng, trong hệ thống đó mọi quan hệ dựa trên cơ sở giá trị và trao đổi ngang giá, và do vậy, sản xuất cái gì, bằng cách nào và cho ai là do thị tr−ờng quyết định. Đ−ơng nhiên, nếu chỉ do quyền sở hữu trực tiếp quyết định sự phân phối nh− thế thì ng−ời ta có thể dễ dàng xoá bỏ quyền sở hữu đó để thay bằng một kiểu phân phối bất kỳ theo ý muèn. Nh−ng quyÒn së h÷u xÐt cho cïng chØ lµ biÓu hiÖn mÆt ph¸p lý cña mét quan hệ tất yếu khách quan và do đó quy luật kinh tế khách quan mà thôi, bởi vậy, “trong mỗi một thời đại lịch sử, quyền sở hữu đX phát triển một cách khách quan và trong một loạt các quan hệ xX hội hoàn toàn khác nhau. Cho nên định nghÜa quyÒn së h÷u t− s¶n kh«ng ph¶i lµ c¸i g× kh¸c lµ tr×nh bµy tÊt c¶ nh÷ng quan hÖ xX héi cña s¶n xuÊt t− b¶n” [46,234-235].. 55.

(56) Nếu muốn định nghĩa quyền sở hữu nh− là một quan hệ độc lập, một phạm trï riªng biÖt, mét ý niÖm trõu t−îng vµ vÜnh cöu th× nh− thÕ lµ sa vµo mét ¶o t−ëng siªu h×nh hay mang tÝnh chÊt luËt häc mµ th«i”. Ph©n phèi lµ mét ph¹m trï kinh tế có quy luật thích ứng do ph−ơng thức sản xuất quy định. Nói khác đi, đó không phải là phạm trù đạo đức và chính trị. Trong di sản t− t−ởng của mình, K.Marx có để lại một bản nhận xét về c−¬ng lÜnh G«ta, mét c−¬ng lÜnh cña §¶ng c«ng nh©n §øc, do Lassalles so¹n th¶o, sau nµy ng−êi ta gäi lµ “Phª ph¸n c−¬ng lÜnh G«ta”. Nh÷ng ng−êi M¸c xÝt, tøc nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa Marx, cho ®©y lµ nh÷ng c¬ së cho viÖc h×nh thµnh nguyªn t¾c ph©n phèi thu nhËp c¸ nh©n cña chñ nghÜa xX héi – ph©n phèi theo lao động. Nguyên tắc phân phối theo lao động đX dựa trên nguyên lý lao động là nguồn gốc sáng tạo ra của cải, và do đó, của cải phải thuộc về lao động. Nguyên lý này chuyển thành nguyên tắc phân phối theo lao động: thu nhập do lao động tạo ra, vì thế chỉ những ng−ời lao động mới đ−ợc tham gia phân phối, và l−ợng thu nhËp mµ mçi ng−êi tham gia ph©n phèi nhËn ®−îc lµ thÝch øng víi sè l−îng và chất l−ợng lao động mà họ bỏ ra trong việc tạo ra thu nhập. K.Marx đX phê ph¸n nguyªn t¾c ph©n phèi nµy cña b¶n c−¬ng lÜnh G«ta ë mÊy ®iÒu sau: Thứ nhất, xét lao động với tính cách là căn cứ phân phối, c−ơng lĩnh Gôta có hai điểm sai căn bản: 1, Lao động chỉ là một yếu tố của quá trình tạo ra của cải; 2, Lao động cá nhân tạo ra giá trị sử dụng, còn lao động xX hội mới tạo ra cña c¶i, ®iÒu nµy hµm nghÜa, trong xX héi ®X ph¸t triÓn, qu¸ tr×nh t¹o ra cña c¶i lµ một quá trình xX hội, khi đó lao động mới tạo ra của cải. ở đây, của cải là những giá trị sử dụng cụ thể có khả năng thoả mXn đ−ợc những nhu cầu nhất định và là sản phẩm trao đổi, hay hàng hoá. Nói khác đi, trong nền sản xuất hàng hoá, lao động bị phân đôi thành lao động t− nhân và lao động xX hội, trong đó sản phẩm của lao động mang hình thái và lao động tích lũy trong hàng hoá mang hình thái giá trị. ở đây, một khi giá trị là quan hệ kinh tế cơ bản thì lao động nào mới là lao động có ích? Là lao động mang hình thái giá trị, là lao động xX hội cần thiết 56.

(57) kết tinh trong hàng hoá. Hơn nữa, chỉ khi giá trị đ−ợc thực hiện, thì lao động mới trở thành có ích. Điều này có nghĩa là lao động với số l−ợng và chất l−ợng nhất định hao phí trong việc sản xuất ra những giá trị sử dụng ch−a thể là cái tạo ra của cải, hay thu nhập do vậy ch−a thể là cơ sở để xác định việc phân phối thu nhập. Vì chỉ khi hao phí lao động mang hình thái là giá trị, đáp ứng đ−ợc yêu cầu của quy luật giá trị, khi đó nó mới đ−ợc xX hội thanh toán và mới trở thành cơ sở để phân phối. Điều phê phán ở đây của K.Marx là phân phối theo lao động trong hình thái kinh tế xX hội nào. Nếu là xX hội cộng sản chủ nghĩa, thì đó là xX hội lý t−ởng, theo K.Marx, là xX hội trong đó lực l−ợng sản xuất đX trở nên to lớn khiến cho kinh tế v−ợt khỏi tất yếu, và thặng d− lớn đến mức đX làm cho sự khan hiếm không còn nữa, do đó phân công lao động cũng không còn và phạm trù kinh tế và các quan hệ kinh tế, quy luật kinh tế cũng không còn nữa, và khi đó, nhân loại mới v−ợt qua giới hạn chật hẹp của quyền t− sản và do đó “xX hội mới ghi lên lá cê cña m×nh: lµm theo n¨ng lùc, h−ëng theo nhu cÇu”, tøc sù ph©n phèi thu nhËp theo lao động không còn nữa. Vậy là, phân phối theo lao động ở đây là phân phèi trong khung khæ “quyÒn t− s¶n”, hay khung khæ t− s¶n. Mµ quyÒn, hay khung khổ t− sản là gi? Đó là khung khổ trong đó kinh tế vận động trên quan hệ gi¸ trÞ, chÞu sù chi phèi cña quy luËt gi¸ trÞ vµ c¬ chÕ thÞ tr−êng, hay nãi chung lµ n»m trong khung khæ cña hÖ kinh tÕ thÞ tr−êng. Nh−ng trong hÖ kinh tÕ thÞ tr−ờng, lao động hao phí và kết tinh trong hàng hoá mang hình thái giá trị và việc đo l−ờng và xác định hao phí lao động về số l−ợng và chất l−ợng một cách trực tiếp và bằng các công cụ cơ học và vật lý cụ thể để phân phối lại không có ý nghĩa gì, khi giá trị, cái kết tinh của lao động trong hàng hoá đ−ợc xác định một cách gián tiếp thông qua thị tr−ờng, và chỉ khi nó đ−ợc thực hiện, khi đó mới trở thµnh thu nhËp. ë ®©y, trong kinh tÕ thÞ tr−êng, theo K.Marx “thu nhËp cña lao động” là một ý niệm mơ hồ mà Lassalles đ−a ra thay cho những khái niệm kinh tế nhất định. Trong nền kinh tế thị tr−ờng, hao phí lao động trong việc tạo ra của cải, có hai điều quyết định: a, Nếu hao phí đó không đúng với nhu cầu của xX hội, thì những giá trị sử dụng mà nó tạo ra không trở thành hàng hoá, do đó, 57.

(58) không trao đổi đ−ợc, tức không đ−ợc xX hội chấp nhận. ở đây, hao phí lao động đó là vô ích, càng hao phí nhiều, càng sản xuất nhiều càng nguy hiểm, vì hao phí mà không đ−ợc bù đắp nhờ thực hiện đ−ợc giá trị qua trao đổi thì sức lao động không có đ−ợc nguồn thu nhập để khôi phục, sẽ sụp đổ. b, Nếu lao động tiến hành sản xuất với ph−ơng thức sản xuất lạc hậu, do đó hao phí lao động không thích ứng với hao phí lao động xX hội cần thiết, vì thế không đáp ứng đ−ợc quy luËt gi¸ trÞ, do vËy, theo nguyªn lý ngang gi¸ cña hÖ kinh tÕ thÞ tr−êng, nh÷ng hao phí đó sẽ không đ−ợc xX hội thanh toán. Bởi vậy, trong nền kinh tế thị tr−ờng, không phải bất kỳ lao động nào cũng là lao động có ích, lao động xQ hội cần thiết và do đó là những lao động tham gia tạo ra thu nhập và trở thành cơ sở cña ph©n phèi. K.Marx nói tới nguyên tắc phân phối theo lao động là nói tới xX hội kinh tế, tøc lµ xX héi khan hiÕm, ch−a ph¶i céng s¶n chñ nghÜa, tøc xX héi hËu kinh tÕ. Trong xX hội kinh tế, xX hội trong đó lao động là một nguồn gốc tạo ra của cải và nó tạo ra của cải trong khi nó mang hình thái là lao động hai mặt, lao động sản xuất ra hàng hoá và lao động tạo ra giá trị. ông viết: “Cái xX hội mà chúng ta nói ë ®©y kh«ng ph¶i lµ mét xQ héi céng s¶n chñ nghÜa ®Q ph¸t triÓn trªn c¬ së cña chÝnh nã, mµ l¹i lµ mét xX héi céng s¶n chñ nghÜa võa tho¸t thai tõ xX héi t− b¶n chủ nghĩa, do đó là một xX hội về mọi ph−ơng diện – kinh tế, đạo đức, tinh thần, cßn mang nh÷ng dÊu vÕt cña xX héi cò mµ nã ®X lät lßng ra”[45,477]. XX héi mµ K.Marx nãi ë ®©y, chÝnh lµ xX héi mµ nh÷ng “vÕt tÝch” cña xX héi cò chÝnh lµ kinh tế thị tr−ờng, và do đó là xX hội với những nguyên lý “quyền ngang nhau” hay “quyÒn t− s¶n”, mµ thùc chÊt lµ quyÒn ngang gi¸ cña hÖ kinh tÕ thÞ tr−êng. Cã thÓ nãi, c¸i “xX héi céng s¶n chñ nghÜa” ch−a “ph¸t triÓn trªn nh÷ng c¬ së cña nã” chÝnh lµ xX héi céng s¶n chñ nghÜa mµ c¬ së vÉn lµ kinh tÕ thÞ tr−êng. Điều đáng chú ý là, khi giai cấp vô sản d−ới sự lXnh đạo của Đảng Cộng sản giµnh ®−îc chÝnh quyÒn ë Liªn X« vµ c¸c n−íc theo chñ nghÜa xX héi tr−íc ®©y đX xây dựng chủ nghĩa xX hội, thì thực ra chủ nghĩa xX hội đó là chủ nghĩa xX hội víi nÒn kinh tÕ c«ng céng, xX héi ho¸ trùc tiÕp, hiÖn vËt, phi thÞ tr−êng. Chñ 58.

(59) nghÜa xX héi nµy ®−îc gäi lµ chñ nghÜa xX héi hiÖn thùc X« ViÕt víi c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸, bao cÊp, quan liªu (nhµ n−íc). §−¬ng nhiªn, mét nÒn kinh tÕ hiÖn vật, xX hội hoá trực tiếp, phi thị tr−ờng, thì phạm trù phân phối theo lao động là phạm trù kinh tế nền tảng. Nh−ng lao động xX hội trực tiếp không có thị tr−ờng, do vậy không có hình thái chung và đồng nhất, do vậy, không thể đo l−ờng và xác định đ−ợc hao phí lao động về mặt l−ợng và chất, vì vậy, phân phối theo lao động trở nên mơ hồ. Bởi vậy phân phối theo lao động chỉ là danh nghĩa, theo nghĩa có tham gia lao động cụ thể, còn hao phí lao động xX hội cần thiết thì do không đo l−ờng và xác định đ−ợc nên phân phối theo lao động là một cách phân phối không có căn cứ thực sự. Rốt cuộc, phân phối theo lao động nh− vậy, thực ra là phân phối “không ngang nhau”, đồng thời, trên thực tế, phân phối theo lao động nh− vậy lại dẫn tới phân phối bình quân, cào bằng. Tính chất không ngang nhau vµ tÝnh chÊt b×nh qu©n, cµo b»ng trong ph©n phèi cña m« h×nh chñ nghÜa xX hội hiện thực dựa trên nguyên lý phân phối theo lao động đX triệt tiêu động lực kinh tế và đặt chế độ XX hội chủ nghĩa hiện thực vào chỗ trì trệ, sơ cứng, không thể điều chỉnh đ−ợc, và rốt cuộc, đX bị sụp đổ. Sự sụp đổ của chủ nghĩa xX hội hiện thực mô hình Xô Viết, một trong những nguyên nhân là phân phối theo lao động mà thực chất là phân phối bình qu©n, cao b»ng, kh«ng ngang nhau. ChÝnh ®iÒu nµy ®X lµm cho CNXH hiÖn thùc khñng ho¶ng vµ c¸c n−íc theo chñ nghÜa xX héi b»ng c¸c c¸ch thøc kh¸c nhau chuyÓn sang kinh tÕ thÞ tr−êng. Giê ®©y, sau viÖc m« h×nh Chñ nghÜa xX héi hiÖn thực Xô Viết sụp đổ và chuyển sang kinh tế thị tr−ờng, chúng ta mới có điều kiện hiểu thực chất kinh tế của nguyên lý phân phối theo lao động và chủ nghĩa céng s¶n ch−a ph¸t triÓn trªn c¬ së cña nã. §ã lµ chñ nghÜa céng s¶n ë giai ®o¹n ph¸t triÓn thÊp khi c¬ së cña nã lµ kinh tÕ thÞ tr−êng víi viÖc ph©n phèi ®−îc “giíi h¹n trong khu«n khæ t− s¶n”, hay trong khu«n khæ kinh tÕ thÞ tr−êng. Trong khuôn khổ kinh tế thị tr−ờng, hao phí lao động mang hình thái giá trị và đ−ợc đo l−ờng, cũng nh− đ−ợc thực hiện thông qua cơ chế thị tr−ờng, do đó, phân phối theo lao động không phải là lao động trực tiếp, mà là lao động xQ hội cÇn thiÕt vµ c¬ chÕ ph©n phèi lµ c¬ chÕ thÞ tr−êng. 59.

(60) Thø hai, Trong khung khæ “quyÒn t− s¶n” hay khung khæ kinh tÕ thÞ tr−êng, tham gia vào lao động là những ng−ời có sức lao động không ngang nhau, vì vậy, “quyÒn ph©n phèi lµ nh÷ng quyÒn kh«ng ngang nhau nh− bÊt kú quyÒn nµo”. V¶ l¹i, ë ®©y, míi xÐt ph©n phèi cho c¸c c¸ nh©n lµ xÐt c¸c c¸ nh©n lµ “nh÷ng ng−êi kinh tế”, mà ở đây là ng−ời lao động. Những con ng−ời với tính cách cá nhân lại không chỉ là ng−ời lao động. Lao động thì chỉ có những ng−ời lao động trực tiếp, song do đó thu nhập theo lao động là cho chính những ng−ời lao động trực tiếp đó, song với mỗi ng−ời lao động trực tiếp đó lại có sự khác nhau trong các quan hÖ xX héi kh¸c nhau, do vËy, xÐt trong quan hÖ xX héi, th× nh÷ng ng−êi cã quan hệ với những ng−ời lao động trực tiếp là khác nhau, hay nói theo cách thông tục, lµ nh÷ng ng−êi “¨n theo” lµ kh¸c nhau, thµnh thö, ph©n phèi, dï ph©n phèi theo lao động chăng nữa, rốt cuộc thu nhập cuối cùng lại không ngang nhau, ng−ời này thu nhập nhiều hơn, do đó giàu hơn ng−ời kia, và ng−ợc lại. Thành thử K.Marx ®X ph¶i x¸c nhËn: “Muèn tr¸nh tÊt c¶ nh÷ng thiÕu xãt Êy th× quyÒn nãi cho đúng ra, là phải không ngang nhau, chứ không phải là ngang nhau”. Nh−ng đó là nói trong khuôn khổ những ng−ời có sức lao động để lao động, do đó có thu nhËp, tøc lµ xÐt ph©n phèi thu nhËp víi tÝnh c¸ch lµ ph¹m trï kinh tÕ. Nh−ng con ng−êi vµ cuéc sèng cña hä kh«ng chØ diÔn ra trong khung cña ph¹m trï kinh tế. Thật vậy, trong cấu trúc dân c−, ng−ời có sức lao động, do đó có khả năng lao động ch−a đạt tới 50%, phần còn lại là trẻ em, d−ới tuổi lao động; ng−ời già, trên tuổi lao động và những ng−ời tàn tật, ốm đau, ít khả năng lao động. Nếu nguyên tắc phân phối theo lao động áp dụng cho toàn xX hội, thì gần 50% dân c− bị đặt ra ngoài khung phân phối, và nguyên tắc phân phối theo lao động tuyên bố “không làm không h−ởng”, “không làm thì đừng ăn” liệu có thoả đáng. Bởi vậy K.Marx ®X chØ ra trong c¬ cÊu ph©n phèi thu nhËp: “tr−íc khi tiÕn hµnh ph©n phèi cho c¸ nh©n, l¹i cßn ph¶i khÊu trõ ®i. Mét lµ, nh÷ng chi phÝ qu¶n lý chung, kh«ng trùc tiÕp thuéc vÒ s¶n xuÊt. So víi xX héi hiÖn nay, phÇn nµy lËp tøc sÏ bÞ thu hÑp l¹i hÕt søc nhiÒu vµ xX héi càng phát triển thì phần đó sẽ càng giảm xuống. 60.

(61) Hai là, những khoản dùng để cùng chung nhau thoả mXn những nhu cầu nh− tr−êng häc, c¬ quan y tÕ, v.v… PhÇn nµy lËp tøc t¨ng lªn kh¸ nhiÒu so víi xX héi hiÖn nay, vµ xX héi míi càng phát triển thì phần đó lại càng tăng lên. Ba là, quỹ cần thiết để nuôi những ng−ời không có khả năng lao động v.v…, tãm l¹i lµ nh÷ng c¸i thuéc vÒ viÖc ngµy nay ng−êi ta gäi lµ cøu tÕ xX héi cña nhµ n−íc. Hơn nữa, không phải cứ có sức lao động là có thể lao động để có thu nhập. Thất nghiệp, không có việc làm đó không phải lỗi của ng−ời lao động. Nh− kinh tế học hiện đại đX chỉ ra, việc làm, tiền công và giá cả có quan hệ mật thiết với nhau và do thị tr−ờng cũng nh− các quan hệ kinh tế vĩ mô quyết định, hay nằm ngoµi ph¹m vi kinh doanh cña doanh nghiÖp. Nh÷ng thêi kú suy tho¸i, viÖc lµm giảm, thất nghiệp tăng. Nếu duy phân phối lao động không thôi, liệu những ng−ời lao động v−ợt qua thời kỳ thất nghiệp thế nào? Nh− vậy, phân phối theo lao động chỉ là một nội dung, một nguyên tắc của ph©n phèi cho c¸ nh©n, chø kh«ng ph¶i lµ nguyªn t¾c ph©n phèi duy nhÊt. Nh÷ng phân phối ngoài lao động nh− K.Marx nêu ở trên là gắn với phát triển con ng−ời, gắn với phúc lợi xX hội. Trong xX hội hiện đại ngày nay, sự phát triển kinh tế, mét mÆt ®em l¹i nh÷ng nÒn t¶ng cho mét sù ph©n phèi hµi hoµ, n©ng cao phóc lîi vµ nh»m ph¸t triÓn con ng−êi, nh−ng mÆt kh¸c, sù ph¸t triÓn l¹i t×m ®−îc cho mình những động lực và nguồn lực mới trong cách thức phân phối nh− vậy. Phân phối nhằm phát triển con ng−ời, nâng cao phúc lợi đó là một đặc tr−ng của sự phát triển hiện đại, mà K.Marx đX dự đoán 130 năm về tr−ớc. Trong thời kỳ của kinh tÕ thÞ tr−êng tù do, chñ nghÜa t− b¶n cã hiÖu qu¶ lín, ë møc lîi nhuËn cao hơn, nh−ng cũng nhẫn tâm hơn. Đó là hệ thống trong đó ai không làm thì không ®−îc ¨n. Kh«ng cã phiÕu thùc phÈm vµ b¶o hiÓm thÊt nghiÖp, cha mÑ vµ con c¸i phải bán sức lao động của mình để kiếm lấy một đồng hào – làm việc từ sớm đến khuya để lấy một mẩu bánh mỳ, đi bộ nhiều dặm đ−ờng một ngày để đ−ợc một. 61.

(62) thï lao rÎ m¹t. TiÒn l−¬ng gi¶m trong thêi kú suy tho¸i ë thÕ kû 19 v× nh÷ng gia đình không có công ăn việc làm khó có thể sống sót đ−ợc. Bởi vậy, phân phối thu nhập nhằm xác định tiền công, tiền thuê đất và lợi nhuận đ−ợc quyết định bởi quy luật kinh tế chứ không phải bởi quyền lực chính trị và những đạo lý nhân văn, nh−ng nó nhằm vào phát triển kinh tế, xX hội và con ng−ời, bởi vậy nâng cao phúc lợi, ổn định kinh tế xX hội là một phần tất yếu cña ph©n phèi thu nhËp trong mét nÒn kinh tÕ xX héi thÞ tr−êng, nÒn kinh tÕ xX héi ph¸t triÓn. V.Lªnin. - VÒ kinh tÕ, t− t−ëng trung t©m cña «ng trong viÖc chuyÓn mét nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp lªn CNXH lµ ®iÖn khÝ ho¸ vµ dïng chÝnh s¸ch kinh tÕ míi. Thùc chÊt chÝnh s¸ch kinh tÕ míi lµ xuyªn qua kinh tÕ thÞ tr−êng vµ CNTB nhµ n−íc để đi tới CNXH. Theo ông, không thể xoá bỏ kinh tế hàng hoá, xoá bỏ quan hệ hµng ho¸ - tiÒn tÖ vµ quan hÖ hµng ho¸ - tiÒn tÖ lµ c¬ së thùc hiÖn ph©n phèi thu nhËp c¸ nh©n. - ông cho rằng, phát triển kinh tế hàng hoá là vấn đề trung tâm của Chính quyền Xô Viết, vì đó là “mắt xích” trong cái dây xích những chuyển biến lịch sử quá độ tới CNXH. Nếu nắm đ−ợc mắt xích này thì Chính quyền Xô Viết sẽ nắm ®−îc toµn bé d©y xÝch chuyÓn nÒn kinh tÕ – xX héi sang CNXH. - «ng cho r»ng, trong nÒn kinh tÕ, c¸c xÝ nghiÖp quèc doanh còng ph¶i ¸p dụng chế độ hạch toán kinh tế nhằm thu lXi. Thực hiện kinh tế hàng hoá với tính cách là một khâu trong quá độ lên CNXH, Lênin nhấn mạnh đến lợi ích cá nhân với tính cách là động lực sản xuất, đồng thời phải khắc phục khuynh h−ớng bình quân chủ nghĩa trong phân phối.. 62.

(63) 1.4. Kinh nghiÖm cña Trung Quèc vÒ thùc hiÖn ph©n phèi trong c¸c doanh nghiÖp. 1.4.1. C¶i c¸ch ph−¬ng thøc kinh doanh vµ sù ®iÒu chØnh quan hÖ ph©n phèi gi÷a doanh nghiÖp víi nhµ n−íc. Tr−íc ®©y, trong m« h×nh kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸, bao cÊp, ph−¬ng thøc kinh doanh của doanh nghiệp về cơ bản là hình thức đơn nhất “quốc doanh, quốc hữu”; là theo thể chế quản lý hành chính, lấy mệnh lệnh hành chính để quản lý trùc tiÕp vµ kinh doanh. Ph−¬ng thøc kinh doanh x¬ cøng nµy trong s¶n xuÊt ®X lµm cho doanh nghiÖp thiÕu nh÷ng quyÒn lùc mµ víi t− c¸ch mét thùc thÓ kinh tÕ độc lập cần phải có, thiếu động lực và sức sống để tự cải tạo, tự phát triển. Trong ph©n phèi, xuÊt hiÖn t×nh tr¹ng “doanh nghiÖp ¨n nåi c¬m lín cña nhµ n−íc; c¸n bé, c«ng nh©n viªn ¨n nåi c¬m lín cña doanh nghiÖp”. Qua thùc tiÔn, ph−¬ng thøc kinh doanh thèng nhÊt m¸y mãc nµy ®X lé râ tÝnh h¹n chÕ vµ hËu qu¶ kh«ng tốt. Từ sau Hội nghị Trung −ơng Đảng lần thứ ba khoá IX đến nay, Đảng Cộng sản Trung Quốc đX kiên quyết và thận trọng lXnh đạo toàn Đảng, toàn dân tìm tòi thử nghiệm thực tế đối với cuộc cải cách, đặc biệt là “Quyết định của Trung −¬ng §¶ng Céng s¶n Trung Quèc vÒ c¶i c¸ch thÓ chÕ kinh tÕ” ®X chØ râ: CNXH mang đặc điểm riêng của Trung Quốc, tr−ớc hết phải là CNXH mà các doanh nghiệp có đầy đủ sức sống. Cho nên, sau khi tăng c−ờng sức sống của doanh nghiÖp thuéc së h÷u nhµ n−íc, lµ kh©u trung t©m cña toµn bé cuéc c¶i c¸ch thÓ chế kinh tế, rất đông doanh nghiệp cải cách những hình thức kinh doanh vốn có, sáng tạo ra nhiều hình thức kinh doanh nh− chế độ khoán, chế độ cho thuê, chế độ cổ phần v.v…, đX phá vỡ quan hệ phân phối thống nhất, bao cấp thu chi giữa nhµ n−íc vµ doanh nghiÖp, ®X xuÊt hiÖn quan hÖ ph©n phèi míi. Chế độ trách nhiệm khoán, là lấy hình thức hợp đồng nhận khoán, xác lập quan hÖ tr¸ch nhiÖm quyÒn lîi cña nhµ n−íc vµ doanh nghiÖp, lµm cho doanh nghiÖp thùc hiÖn mét ph−¬ng thøc kinh doanh míi, tù chñ kinh doanh. Trong thùc tiÔn c¶i c¸ch thÓ chÕ kinh tÕ hiÖn nay ë Trung Quèc, ®X xuÊt hiÖn nhiÒu h×nh thøc kho¸n “hai kho¸n mét mãc nèi”, kho¸n t¨ng dÇn lîi nhuËn nép trªn, 63.

(64) khoán định mức lợi nhuận của doanh nghiệp có lợi nhuận ít, khoán giảm lỗ (hoặc trợ cấp) cho doanh nghiệp thua lỗ, … Thông qua nhận khoán, định tỉ lệ phân phèi lîi nhuËn gi÷a doanh nghiÖp vµ nhµ n−íc. Thu nhËp cña nhµ n−íc ®−îc më rộng có mức độ d−ới tiền đề “bảo đảm nộp lên trên”, còn thu nhập của doanh nghiệp trong điều kiện không ổn định lại có khả năng mở rộng đầy đủ, điều đó đX thúc đẩy doanh nghiệp theo đuổi mục tiêu động lực, tức là mức tối đa lợi nhuËn mong muèn. H¬n n÷a, viÖc nhËn kho¸n trong néi bé doanh nghiÖp ®X lµm cho quyÒn h¹n, tr¸ch nhiÖm, lµm cho c¸n bé, c«ng nh©n viªn g¾n s¶n xuÊt kinh doanh với lợi ích thiết thân của họ, động viên cao độ tính tích cực của họ. Nh−ng trong quá trình thực hiện chế độ nhận khoán, do lợi nhuận mà doanh nghiệp đ−ợc phân là một l−ợng khả biến, đồng thời lại do tình hình tài sản mà c¸c doanh nghiÖp chiÕm dông vµ sù k×m hXm cña toµn c¶nh thÞ tr−êng kh¸c nhau, cho nªn nhµ n−íc kh«ng cã c¸ch g× thùc hiÖn møc chia lîi nhuËn thèng nhất, dẫn đến việc mặc cả trên cơ số nhận khoán của doanh nghiệp với nhà n−ớc, dÔ xuÊt hiÖn t×nh tr¹ng c¸c doanh nghiÖp so b× tû lÖ ®−îc h−ëng, mµ kh«ng cè gắng nâng cao trình độ kinh doanh, những tổn thất kinh doanh đáng xoá bỏ thì họ ghi nở không báo, tồn kho đáng xử lý thì không xử lý, những thiết bị máy móc đáng đổi mới, loại bỏ thì xếp ra một bên, kết quả là những vấn đề do kinh doanh ng¾n h¹n tÝch lòy l¹i ngµy mét t¨ng, nhiÒu doanh nghiÖp nhËn kho¸n l¹i tù khoác lên vai mình những gánh nặng v−ợt quá khả năng. Cho nên, chế độ nhận khoán với t− cách là một hình thức kinh doanh quá độ, cần phải hoàn thiện gấp, nhÊt lµ quan hÖ vÒ mÆt ph©n phèi lîi Ých gi÷a doanh nghiÖp vµ nhµ n−íc còng ph¶i gÊp rót khai th«ng thªm n÷a. MÊy n¨m nay, kinh doanh cho thuª doanh nghiÖp víi t− c¸ch lµ mét h×nh thøc kinh doanh “hai quyÒn t¸ch rêi”, tõ lÜnh vùc l−u th«ng v−¬n sang lÜnh vùc s¶n xuÊt, tõ doanh nghiÖp nhá më réng sang doanh nghiÖp võa. ViÖc kinh doanh cho thuª nµy lµ mét lo¹i h×nh kinh doanh mµ ngµnh chñ qu¶n vµ ngµnh tµi chÝnh đ−ợc nhà n−ớc uỷ quyền, với t− cách là đại biểu của ng−ời sở hữu tài sản nhà n−íc, trao quyÒn kinh doanh cña doanh nghiÖp cho ng−êi nhËn thuª. ViÖc ph©n phèi lîi Ých cña doanh nghiÖp trong kinh doanh cho thuª, tr−íc hÕt ph¶i xö lý tèt 64.

(65) quan hÖ ph©n phèi gi÷a nhµ n−íc vµ ng−êi nhËn thuª. Nh×n chung, lîi Ých mµ phÝa cho thuª ®−îc h−ëng trong ph©n phèi lµ dùa trªn sù cèng hiÕn vÒ tµi s¶n, trong thời gian nhất định, có một giá trị t−ơng đối ổn định, gọi là “lợi nhuận cơ së”, nã ph¶i do c¸c ngµnh tµi chÝnh, thuÕ quan, ngµnh chñ qu¶n dùa vµo tØ suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n n¨m cña doanh nghiÖp cïng lo¹i, sau khi ®iÒu chØnh nh÷ng nhân tố không thể so sánh, quy định lại tr−ớc khi cho thuê, đồng thời còn phải căn cứ vào tình hình thị tr−ờng, tình hình đầu t− và một số thay đổi của những nhân tố không l−ờng tr−ớc đ−ợc để điều chỉnh cho hợp lý. Nh−ng điều đó không cã nghÜa lµ lîi Ých thu ®−îc cña ng−êi nhËn thuª vµ phÝa cho thuª t¨ng lªn hay gi¶m ®i mét c¸ch tuú tiÖn. Lîi Ých mµ ng−êi nhËn thuª thu ®−îc, lµ sè chªnh lÖch cña lîi nhuËn sau khi nép thuÕ vµ lîi nhuËn c¬ së còng nh− c¸c kho¶n chi phÝ sau khi nép thuÕ cña doanh nghiÖp. Trong kinh doanh cho thuª, nhµ n−íc víi t− c¸ch chñ thÓ cho thuª hîp ph¸p cña doanh nghiÖp thuéc së h÷u c«ng céng, cã hai chøc n¨ng lµ ng−êi cho thuª t− liÖu s¶n xuÊt vµ lµ ng−êi ®iÒu hµnh qu¶n lý hành chính, nhà n−ớc dựa vào bản hợp đồng có hiệu lực pháp luật để thu tiền thuª, thùc hiÖn quyÒn lîi vµ nghÜa vô cña ®−¬ng sù kinh doanh cho thuª. PhÝa nhËn thuª ph¶i lµm hai h×nh thøc: tËp thÓ thuª vµ c¸ nh©n thuª, ng−êi nhËn thuª cũng phải tuân thủ quy định của hợp đồng cho thuê, phân phối thu nhập của cán bé, c«ng nh©n viªn trong doanh nghiÖp tËp thÓ thuª cÇn ph¶i cã sù khèng chÕ của nhà n−ớc ở tầm vĩ mô đối với thu nhập của cá nhân thuê, không thể lấy hết trong một lần, cần dành ra một phần theo tỷ lệ làm quỹ rủi ro, để dành cho nhu cầu mắc nợ tiền thuê hoặc nộp không đầy đủ khi doanh nghiệp kinh doanh giảm sót. ViÖc kinh doanh cho thuª nãi chung ®−îc thùc hiÖn trong c¸c doanh nghiÖp vừa và nhỏ, nó cũng có những hạn chế nhất định trong việc xử lý mối quan hệ ph©n phèi gi÷a nhµ n−íc vµ doanh nghiÖp. V× thÕ h×nh thøc ph©n phèi cña doanh nghiệp thuê kinh doanh cũng phải hoàn thiện thêm, đặc biệt là tính quyền uy của hợp đồng phải đ−ợc đảm bảo. B−ớc tiến lớn trong cải cách chế độ kinh tế là hình thành và phát triển kinh tế cổ phần với các doanh nghiệp cổ phần. Có thể nói, chế độ kinh tế cổ phần đX ®−a doanh nghiÖp Trung Quèc tiÕn gÇn víi kinh tÕ thÞ tr−êng. Thø nhÊt, trong 65.

(66) ph©n phèi cæ phÇn, cæ phÇn cña nhµ n−íc cßn cã thÓ dïng h×nh thøc cæ phÇn −u tiên, làm cho quyền sở hữu nhà n−ớc đ−ợc thực hiện về kinh tế. Thứ hai, cổ đông cũng có trách nhiệm đối với sự mạo hiểm trong kinh doanh của doanh nghiệp. Thø ba, th«ng qua quyÒn khèng chÕ ph©n phèi cæ phÇn t¹i c¸c doanh nghiÖp quan trọng, h−ớng dẫn và chế −ớc ph−ơng h−ớng quyết định chính sách của doanh nghiệp, bảo đảm kinh tế nhà n−ớc phát triển có thứ tự. Thứ t−, do chế độ cæ phÇn cã nguyªn t¾c kh«ng cho phÐp rót cæ phÇn vµ chiÕm dông tµi s¶n cña doanh nghiÖp, doanh nghiÖp chØ cã kh«ng ngõng n©ng cao hiÖu qu¶ vµ lîi Ých kinh doanh, kh«ng ngõng m−u cÇu sù ph¸t triÓn l©u dµi, th× míi cã thÓ kh«ng ngừng tăng phân phối lợi ích thu đ−ợc, điều đó sẽ tránh đ−ợc hành vi ngắn hạn. Thø n¨m, më réng cöa cho sù l−u th«ng vµ tæ chøc l¹i tµi s¶n, h×nh thµnh nªn c¬ chÕ ph©n phèi nguån tµi nguyªn, lÊy sù di chuyÓn cña quyÒn cæ phÇn vµ phÇn đ−ợc lợi của quyền cổ phần do thị tr−ờng quyết định làm cơ sở để thúc đẩy xí nghiÖp trë thµnh chñ thÓ thÞ tr−êng thùc sù. HiÖn nay, do thÞ tr−êng ë Trung Quốc phát triển ch−a tốt, vẫn ch−a đủ điều kiện chín muồi để thực hiện chế độ cổ phÇn, trong doanh nghiÖp gãp vèn gi÷a Trung Quèc vµ n−íc ngoµi, trong doanh nghiÖp tËp ®oµn ho¸ cïng nhau gãp cæ phÇn, ®X tõng b−íc thÓ hiÖn tÝnh −u viÖt lµ nhµ n−íc, doanh nghiÖp, c¸ nh©n cïng nhau tù chÞu lç lXi, kiÓm so¸t ®−îc lîi Ých của nhau và đ−ợc điều hoà các lợi ích đó. 1.4.2. Thùc hiÖn hai cÊp ph©n phèi. Thu nhËp cña doanh nghiÖp ®−îc ph©n phèi theo trËt tù sau: Tr−íc hÕt, doanh nghiÖp ph¶i khÊu trõ quü tiªu dïng c«ng céng vµ quü dù phßng cña doanh nghiệp, sau mới hình thành quỹ thu nhập cá nhân của ng−ời lao động trong nội bộ doanh nghiệp. Cuối cùng lại căn cứ vào l−ợng lao động mà mỗi ng−ời lao động cống hiến cho doanh nghiệp để phân phối thu nhập cá nhân. Thứ tự phân phèi s¶n phÈm nh− sau:. 66.

(67) Gi¸ trÞ tæng s¶n phÈm doanh nghiÖp (KhÊu trõ quü båi th−êng) Tæng thu nhËp cña doanh nghiÖp. Trong quá trình phân phối nêu trên, đối t−ợng của hai lần phân phối theo lao động đều là phần thặng d− sau khi khấu trừ, cho nên về nguyên tắc nó nhất trÝ víi häc thuyÕt ph©n phèi thu nhËp cña K.Marx. Nh−ng ë ®©y ®X xuÊt hiÖn hình thức sửa đổi của việc trao đổi l−ợng lao động ngang nhau: (i) Khấu trừ quỹ bù đắp chi phí t− liệu sản xuất là công việc của nhà n−ớc tiến hành phân phối theo lao động đối với doanh nghiệp; (ii) Tồn tại chủ thể phân phối hai cấp, tức nhµ n−íc vµ doanh nghiÖp; (iii) C¸i ®−îc ph©n phèi kh«ng ph¶i lµ s¶n phÈm tiªu dùng trực tiếp, mà là giá trị trao đổi. Nh− vậy, hai cấp phân phối trên thực chất đX bỏ mô hình phân phối theo lao động của nền kinh tế kế hoạch hoá bao cấp (nÒn kinh tÕ hiÖn vËt) tr−íc ®©y. Nh−ng xÐt trªn tæng thÓ, nã ch−a thùc sù t×m thÊy h×nh thøc ph©n phèi hîp lý, cã hiÖu qu¶ trong kinh doanh theo c¬ chÕ thÞ tr−ờng. Thứ nhất, nhà n−ớc dựa vào thành quả kinh doanh của doanh nghiệp để phân phối theo lao động cấp một đối với doanh nghiệp, trên thực tế phải chịu sự cản trở của những nhân tố phi lao động, thực ra không thể là phân phối theo lao động. Thứ hai, nếu thực hiện hai cấp phân phối theo lao động, doanh nghiệp đem thu nhËp kinh doanh do l−îng chiÕm h÷u t− liÖu s¶n xuÊt kh¸c nhau h×nh thµnh nên nộp toàn bộ cho nhà n−ớc thì sẽ mất đi động cơ tích lũy tăng tài sản, doanh nghiÖp sÏ kh«ng thÓ trë thµnh chñ thÓ ®Çu t− vµ chñ thÓ thÞ tr−êng, còng sÏ không thể trở thành ng−ời sản xuất hàng hoá, tức hai mặt lợi ích và tài sản đều có thể tự chịu lỗ lXi. Thứ ba, hai cấp phân phối theo lao động ch−a xây dựng đ−ợc cơ chế kinh tế để phân biệt sự khác biệt về lao động, phá vỡ chủ nghĩa bình quân vÉn thiÕu mét con ®−êng hiÖn thùc. 1.4.3. C¶i c¸ch tiÒn l−¬ng. 67.

(68) TiÒn l−¬ng “g¾n theo hai h−íng”, tøc lµ tiÒn l−¬ng cña c«ng nh©n viªn chøc h−íng lªn trªn g¾n víi hiÖu qu¶ kinh tÕ cña doanh nghiÖp, h−íng xuèng d−íi g¾n với đóng góp lao động của cá nhân. Đây là nội dung chủ đạo của mô hình tiền l−ơng mới. L−ơng lao động của mỗi cá nhân đ−a vào quá trình sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp đều tạo thành một phần trong tổng quỹ l−ơng chung của doanh nghiệp, cái đó đX quyết định tiền l−ơng của ng−ời lao động phải gắn với lao động tập thể của doanh nghiệp và hiệu quả kinh tế của nó. Hình thức gắn tổng quỹ tiền l−ơng của doanh nghiệp với hiệu quả kinh tế đạt đ−ợc kết quả tốt h¬n, nh−ng vÉn cßn tån t¹i mét sè thiÕu sãt. Mét lµ, viÖc sö dông biÖn ph¸p tæng quü tiÒn l−¬ng cña doanh nghiÖp g¾n víi viÖc nép thuÕ lîi nhuËn lªn trªn kh«ng thể hiện đầy đủ nguyên tắc phân phối theo lao động. Do cơ chế thuế lợi nhuận nộp lên trên của doanh nghiệp đX đ−ợc xác định tr−ớc, nói chung thực hiện biện pháp so sánh theo chiều dọc, tức là lấy số l−ợng đX định tr−ớc của doanh nghiệp lµm c¨n cø, th× vÒ c¨n b¶n kh«ng thÓ ph¸ vì ®−îc chñ nghÜa b×nh qu©n, c¬ sè nép lªn trªn cao, doanh nghiÖp cã tiÒm n¨ng t¨ng tr−ëng nhá th× ®−îc lîi Ýt, ®X t¹o ra nh÷ng bÊt c«ng trong ph©n phèi míi. Hai lµ, khi doanh nghiÖp kinh doanh thua lç th× tiÒn l−¬ng thÓ hiÖn tÝnh chÊt cøng r¾n cña nã. Nhµ n−íc dïng c¸c h×nh thøc khác nhau (nh− giảm, miễn thuế lợi nhuận, thay đổi cơ chế nộp lên trên…) để níi láng ®iÒu kiÖn rµng buéc, nh−ng nÕu doanh nghiÖp vÉn kh«ng thùc hiÖn ®−îc viÖc tù chÞu lç, lXi, kÕt qu¶ lµ hiÖu qu¶ yÕu kÐm, tiÒn l−¬ng bÞ x¬ cøng. Ba lµ, t¨ng tr−ëng cña tæng quü l−¬ng t¸ch khái t¨ng tr−ëng tû lÖ. T¨ng tr−ëng cña tiÒn l−¬ng lµ sù ph©n phèi lîi nhuËn míi t¨ng lªn. Trong t×nh h×nh c¬ sè cña tæng quü tiền l−ơng đ−ợc căn cứ theo tỷ lệ, do đó một bộ phận lớn lợi nhuận bị mất, l−ợng tuyệt đối của nó v−ợt rất xa tỷ lệ của quỹ thu nhập cá nhân trong toàn bộ số lợi nhuËn míi t¨ng. §¬n thuÇn tõ ph©n phèi tiÒn l−¬ng mµ xÐt, t¨ng tr−ëng cña quü tiền l−ơng tất nhiên sẽ lấn át tăng tr−ởng của quỹ phát triển sản xuất, từ đó ảnh h−ởng đến sự phát triển lâu dài của xí nghiệp và tăng tr−ởng lợi ích lâu dài của c«ng nh©n viªn chøc. Cho nªn hiÖn nay, chØ cã thÓ coi tû lÖ nªu trªn nh− lµ h×nh thức quá độ của giai đoạn chuyển đổi thể chế, trong tiến trình đi sâu cải cách tiền l−ơng cần phải không ngừng hoàn thiện và cải tạo. Từng b−ớc quá độ sang mục 68.

(69) tiªu tû lÖ tiÒn l−¬ng cña doanh nghiÖp g¾n víi gi¸ trÞ s¶n l−îng tÜnh cña doanh nghiÖp, l−îng t¨ng tr−ëng tiÒn l−¬ng cña doanh nghiÖp phï hîp víi l−îng t¨ng tr−ởng thu nhập tài sản, từ đó phản ánh chính xác hiệu quả kinh tế của doanh nghiệp và thành quả lao động của công nhân viên chức, xử lý chính xác mối quan hÖ gi÷a t¨ng tr−ëng tæng quü tiÒn l−¬ng víi t¨ng tr−ëng cña thu nhËp quèc dân, giữa tăng tr−ởng của thu nhập lao động với phát triển lâu dài của doanh nghiệp. Mỗi ng−ời lao động đ−ợc h−ởng phần thu nhập tiền l−ơng cá nhân trên cơ sở sự đóng góp lao động thực tế của họ. Do đó, muốn làm tốt gắn theo hai h−ớng thì cần phải xây dựng và kiện toàn chế độ định mức, định biên và chế độ đánh giá thành tích, hiệu quả lao động của cá nhân. Định biên là để đề phòng lXng phí sức lao động. Định mức là chỉ tiêu kinh tế cơ bản, bao gồm số l−ợng, chất l−ợng sản phẩm, tiêu hao nguyên vật liệu, … Thành tích, hiệu quả lao động là phạm vi đánh giá không chỉ có quy định về số l−ợng lao động, nh− kiểm tra sự cần cù, số l−ợng sản phẩm, kim ngạch giá trị sản l−ợng, ... mà còn phải tính đến điều kiện khách quan của thành tích, hiệu quả của lao động (nh− độc hại hoặc không độc hại, d−ới đất và trên cao,…). Nh− vậy, thu nhập tiền l−ơng của mỗi ng−ời lao động gắn với thành quả kinh doanh của doanh nghiệp và phù hợp với đóng góp lao động thực tế của từng cá nhân, nên trong doanh nghiệp có thể xây dựng chế độ tiền l−ơng theo h−ớng hiệu quả có chức năng khích lệ. §Ó thùc hiÖn môc tiªu c¶i c¸ch tiÒn l−¬ng, ph¶i c¶i thiÖn m«i tr−êng bªn ngoµi cña doanh nghiÖp, h−íng nã tíi quy ph¹m, gi¶m bít sù kh¸c biÖt vÒ lîi nhuËn doanh nghiÖp vµ thu nhËp tiÒn l−¬ng cña c¸ nh©n do sù kh¸c biÖt vÒ ®iÒu kiện sản xuất và −u đXi của chính sách đem lại cho doanh nghiệp thuộc chế độ quèc h÷u. Kho¶ng c¸ch tiÒn l−¬ng trong doanh nghiÖp do nh©n tè phi hiÖu qu¶ t¹o ra víi tiÒn l−¬ng cña c¸ nh©n trong ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt ®−îc −u ®Xi lµ nguyªn nh©n chñ yÕu cña sù leo thang cña tiÒn l−¬ng. V× thÕ, cÇn ph¶i th«ng qua c¶i cách đồng bộ các mặt thể chế giá cả, thể chế kế hoạch, thể chế đầu t− và thể chế thu thuÕ,… Lµm cho m«i tr−êng bªn ngoµi vµ ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt kinh doanh cña doanh nghiÖp ®−îc quy ph¹m ho¸, khiÕn cho doanh nghiÖp tham gia c¹nh tranh. 69.

(70) trong điều kiện bình đẳng, từ đó mới có thể làm cho cải tiến tiền l−ơng của doanh nghiÖp ®−îc thóc ®Èy mét c¸ch thuËn lîi. TiÓu kÕt ch−¬ng 1: 1. Phân phối thu nhập là một khâu quyết định trong quá trình tái sản xuất và lµ mét quan hÖ c¬ b¶n, trung t©m cña hÖ thèng quan hÖ s¶n xuÊt. Nã lµ n¬i tËp trung b¶n chÊt vµ thÓ hiÖn quy luËt kinh tÕ c¬ b¶n cña ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, đông thời là quan hệ trên đó diễn ra quá trình xác lập những lợi ích kinh tế, vì vậy, phân phối là quan hệ kinh tế nhạy cảm và chứa đựng động lực kinh tế. Điều này hàm nghĩa, để phát triển kinh tế và thực hiện công bằng, thì vấn đề hoàn thiện quan hệ phân phối giữ vai trò quyết định. 2. C¬ cÊu ph©n phèi kh«ng thÓ cao h¬n c¬ cÊu kinh tÕ. Nãi kh¸c ®i, ph−¬ng thức hay chế độ phân phối là do ph−ơng thức sản xuất quyết định. Bởi vậy, để hiểu về phân phối, hay xác lập một chế độ phân phối, điều quyết định là nghiên cứu, tìm hiểu về ph−ơng thức sản xuất, về chế độ kinh tế. Cụ thể ở đây, để hiểu vÒ ph©n phèi thu nhËp trong doanh nghiÖp cña hÖ kinh tÕ thÞ tr−êng, tøc ph©n phối trong chế độ kinh doanh, thì cần phân tích và hiểu về quy luật, cơ chế của hệ kinh tế thị tr−ờng, là những cơ sở trên đó hoạt động kinh doanh của doanh nghiÖp diÔn ra. 3. Ph©n phèi thu nhËp nãi chung vµ ph©n phèi thu nhËp cho c¸ nh©n trong doanh nghiệp là phân phối theo cơ chế thị tr−ờng, trong đó, thu nhập đ−ợc quyết định bởi giá cả của các đầu vào trong quá trình sản xuất. ở đây, phân phối theo lao động, xét cho cùng là phân phối theo lý luận giá trị lao động, trong đó sức lao động và các đầu vào mang hình thái hàng hoá, do đó, lao động (lao động sống và lao động tích lũy, lao động quá khứ) mang hình thái giá trị và trong cơ chế thị tr−ờng, giá trị sức lao động mang hình thái tiền công - giá cả sức lao động. 4. Kinh tế học đX phân tích khá rõ về nền kinh tế thị tr−ờng và xác định nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n vÒ nguyªn t¾c, c¬ chÕ vµ h×nh thøc ph©n phèi thu nhËp, cũng nh− những nhân tố chi phối đến thu nhập và phân phối thu nhập. Lý luận 70.

(71) phân phối của K.Marx, của tr−ờng phái tân cổ điển, tr−ờng phái hiện đại và tr−êng ph¸i phóc lîi lµ c¬ së hiÓu vÒ nguyªn t¾c, c¬ chÕ vµ h×nh thøc ph©n phèi thu nhËp trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. 5. Trong điều kiện hiện đại, trên cơ sở thay đổi trong cơ cấu kinh tế và sự ph¸t triÓn cña qu¸ tr×nh xX héi ho¸ víi sù h×nh thµnh nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn đại và sự xuất hiện chức năng phát triển của nhà n−ớc, phân phối thu nhập đX có những thay đổi sâu sắc: sự phân phối không chỉ phụ thuộc vào sự tham gia trực tiÕp cña c¸c chñ thÓ, vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra thu nhËp vµ dõng ë ph©n phèi gi÷a nh÷ng c¸ nh©n, nh÷ng chñ thÓ kinh tÕ, ph©n phèi thu nhËp cßn phô thuéc vµo những quá trình kinh tế chung, vĩ mô, vào sự tác động của Nhà n−ớc vào quá tr×nh ph¸t triÓn vµ ®−îc më réng trªn ph¹m vi toµn xX héi, nh»m vµo qu¸ tr×nh tæng phóc lîi chung cña xX héi, vµo an sinh xX héi vµ vµo ph¸t triÓn con ng−êi, vào phát triển các nguồn lực xX hội, Sự phân biệt, bóc tách các quá trình tác động vµo sù ph¸t triÓn vµ hai lÜnh vùc ph©n phèi: ph©n phèi trùc tiÕp trong c¸c doanh nghiÖp vµ ph©n phèi l¹i trªn ph¹m vi toµn xX héi, còng nh− mèi quan hÖ gi÷a hai lĩnh vực phân phối này có ý nghĩa đặc biệt về ph−ơng pháp luận trong việc hiểu về phân phối thu nhập hiện đại. 6. §Ó thùc hiÖn x¸c lËp vµ thùc hiÖn tèt sù ph©n phèi thu nhËp trong doanh nghiÖp, ®iÒu kiÖn c¬ b¶n lµ: a, Ph¸t triÓn hÖ kinh tÕ thÞ tr−êng ë c¸c khÝa c¹nh: trình độ tính đồng bộ của các thị tr−ờng, hạ tầng kinh tế – kỹ thuật, thể chế, và môi tr−ờng kinh doanh. b, Hiện đại hoá Nhà n−ớc ở các khía cạnh: chức năng ph¸t triÓn, n¨ng lùc qu¶n lý vµ qu¶n trÞ sù ph¸t triÓn, tÝnh chuyªn nghiÖp vµ thiÕt bị, cơ sở vật chất công nghệ cho quản lý Nhà n−ớc. c, Xác lập chế độ kinh doanh cña doanh nghiÖp phï hîp víi nguyªn lý vµ c¬ chÕ thÞ tr−êng. d, Ph©n vai râ gi÷a thị tr−ờng – doanh nghiệp – Nhà n−ớc trong hoạt động kinh tế xX hội, tách chức năng kinh doanh và chức năng bảo đảm xX hội, giải phóng doanh nghiệp khỏi chức năng bảo đảm xX hội, hay chuyển chức năng bảo đảm xX hội cho Nhà n−ớc.. 71.

(72) Ch−¬ng 2 Thùc tr¹ng ph©n phèi thu nhËp trong EVN: §Æc ®iÓm, tính chất và tác động của phân phối thu nhập đến phát triÓn ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn. 2.1. Tính chất của hoạt động kinh tế trong tổng công ty điện lực Việt Nam trong thời kỳ đổi mới vừa qua. Cơ cấu hay chế độ phân phối là một phần tất yếu của cơ cấu, hay chế độ kinh tế. Điều này hàm nghĩa, để hiểu về cơ cấu chế độ phân phối của một doanh nghiệp, vấn đề cơ bản là phân tích làm rõ cơ cấu kinh tế và chế độ kinh tế của doanh nghiệp. Bởi vì, chỉ khi phân tích làm rõ về cơ cấu, chế độ kinh tế, khi đó mới có thể làm rõ nguồn gốc sâu xa của cơ cấu chế độ phân phối thu nhập. Bởi vậy, để đánh giá phân phối thu nhập trong Tổng công ty Điện lực Việt Nam, đ−ợc bắt đầu bằng việc phân tích chế độ kinh tế của EVN. 2.1.1. §æi míi kinh tÕ trong ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn ViÖt Nam. §iÖn n¨ng, mét mÆt, lµ lùc l−îng s¶n xuÊt vµ lµ nÒn t¶ng kü thuËt quyÕt định của đại công nghiệp, mặt khác, trong mô hình kinh tế XHCN, điện năng ®−îc coi lµ c¬ së vËt chÊt – kü thuËt cña CNXH, v× thÕ, ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn đ−ợc Nhà n−ớc nắm trọn vẹn và đ−ợc đặt trọn trong khung khổ của hệ kinh tế kế hoạch hoá tập trung, phi thị tr−ờng. Cũng từ đây, trong xu thế đổi mới chuyển sang kinh tế thị tr−ờng, ngành công nghiệp điện đX diễn ra đổi mới chậm hơn. §æi míi kinh tÕ ®−îc mµo ®Çu tõ héi nghÞ 6 kho¸ IV, th¸ng 12/1979, vµ ®−îc chính thức phát động bởi Đại hội V ĐCS Việt Nam, tháng 12/1986. Tuy nhiên, ngành công nghiệp điện thực sự đ−ợc đổi mới diễn ra với việc ngày 10/10/1994, Thủ t−ớng Chính phủ ra quyết định 562 TTg về việc thành lập Tổng công ty §iÖn lùc ViÖt Nam.. 72.

(73) ViÖc thµnh lËp Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam ®−îc tiÕn hµnh trªn c¬ së: a, Sắp xếp lại các đơn vị sản xuất, kinh doanh, xây dung, sự nghiệp thuộc bộ Năng l−ợng; b, Xác định tính chất, chức năng, nhiệm vụ của Tổng công ty Điện lực Việt Nam; c, Toàn bộ hoạt động của Tổng công ty Điện lực Việt Nam đ−ợc xác định bởi nghị định 14CP do Chính phủ ban hành vào ngày 27/01/1995. ViÖc thµnh lËp Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam kh«ng ph¶i lµ viÖc h×nh thành một doanh nghiệp thông th−ờng, mà là một sự đổi mới, một b−ớc ngoặt trong toàn bộ hoạt động kinh tế kinh tế của ngành công nghiệp điện. Bởi vì, việc thành lập Tổng công ty Điện lực Việt Nam có một mục tiêu và ý nghĩa trọng đại sau: 1, H×nh thµnh mét tËp ®oµn kinh tÕ m¹nh cho ngµnh ®iÖn ph¸t triÓn. 2, Thay đổi cơ chế “Bộ chủ quản”, chuyển ngành công nghiệp điện sang kinh tÕ thÞ tr−êng. 3, H×nh thµnh c¸c doanh nghiÖp kinh doanh ®iÖn n¨ng theo c¬ chÕ thÞ tr−êng. Cã thÓ nãi, víi nh÷ng ý nghÜa nµy, Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam mang trong mình sứ mạng lịch sử là đổi mới kinh tế triệt để trên cơ sở chuyển ngành c«ng nghiÖp ®iÖn sang kinh tÕ thÞ tr−êng. Đ−ơng nhiên, điều quyết định là trên thực tế, Tổng công ty Điện lực Việt Nam cã chuyÓn ®−îc ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn sang kinh tÕ thÞ tr−êng kh«ng theo nh÷ng tiªu thøc c¬ b¶n: a, Có tăng đ−ợc sức sản xuất của ngành công nghiệp điện, do đó đáp ứng ®−îc yªu cÇu vÒ ®iÖn cña nÒn kinh tÕ vµ cña xX héi; t¨ng ®−îc hiÖu qu¶ kinh tÕ, khiÕn cho ®iÖn n¨ng trë thµnh mét ngµnh tù t¸i s¶n xuÊt mét c¸ch m¹nh mÏ. b, Có thay đổi căn bản trong mối quan hệ giữa Nhà n−ớc với ngành công nghiÖp ®iÖn. c, Thay đổi căn bản mối quan hệ giữa các doanh nghiệp trong ngành công nghiÖp ®iÖn víi thÞ tr−êng. 73.

(74) d, Xác lập đ−ợc chế độ kinh doanh trong các doanh nghiệp điện, biến các doanh nghiÖp ®iÖn thµnh c¸c doanh nghiÖp cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, tøc c¸c doanh nghiÖp ®Çu t− kinh doanh theo c¬ chÕ thÞ tr−êng. 2.1.2. TÝnh chÊt cña Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam. a, TÝnh chÊt: Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam viÕt t¾t lµ EVN, ®−îc x¸c định là doanh nghiệp Nhà n−ớc, có t− cách pháp nhân, có con dấu, có điều lệ thành lập và hoạt động, đ−ợc mở tài khoản tại Ngân hàng trong n−ớc và n−ớc ngoài theo quy định của Nhà n−ớc, đ−ợc tự chủ kinh doanh và hoạch toán kinh tế; các đơn vị thành viên là các đơn vị hạch toán độc lập, hoặc hạch toán phụ thuéc vµo Tæng c«ng ty theo phÇn cÊp cña Tæng c«ng ty. b, §Æc ®iÓm tæ chøc, qu¶n lý: i) VÒ chøc n¨ng, nhiÖm vô: §Ó thÝch øng víi kinh tÕ thÞ tr−êng vµ phï hîp với một doanh nghiệp Nhà n−ớc, ngay khi thành lập, EVN đX xác định chức n¨ng vµ nhiÖm vô c¬ b¶n cña m×nh: 1) Thùc hiÖn kinh doanh ®iÖn theo quy ho¹ch vµ kÕ ho¹ch ph¸t triÓn ngµnh ®iÖn cñ Nhµ n−íc; ChÞu tr¸ch nhiÖm toµn bé viÖc kinh doanh ngµnh ®iÖn tõ kh©u ®Çu t−, x©y dùng c¬ b¶n, s¶n xuÊt ®iÖn, truyÒn t¶i ®iÖn, tiªu thô ®iÖn, xuÊt nhËp khÈu ®iÖn vµ cung øng vËt t− ngµnh ®iÖn; Hîp t¸c liªn doanh, liªn kÕt víi c¸c tæ chøc kinh tÕ trong vµ ngoµi n−íc phï hîp víi luËt ph¸p vµ chÝnh s¸ch cña Nhµ n−íc. 2) Qu¶n lý tèt doanh nghiÖp trªn c¬ së tæ chøc qu¶n lý c«ng t¸c nghiªn cøu, triÓn khai, øng dông tiÕn bé khoa häc c«ng nghÖ; Ph¸t triÓn nguån nh©n lùc của công ty thông qua đào tạo bồi d−ỡng cán bộ và công nhân; hợp lý hoá sản xuất kinh doanh, phát huy quyền làm chủ của ng−ời lao động trong sản xuất kinh doanh, c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn sèng vµ ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña nh©n viªn vµ ng−êi lao động của công ty. 3) Tổng công ty đ−ợc Nhà n−ớc giao vốn và tài sản, đ−ợc huy động mọi nguồn vốn trong n−ớc và ngoài n−ớc d−ới các hình thức khác nhau theo quy định 74.

(75) của Nhà n−ớc để thực hiện nhiệm vụ của mình. Tổng công ty có trách nhiệm bảo toàn vốn đ−ợc giao, không ngừng tích lũy vốn để đầu t− phát triển, làm tròn nghĩa vụ tài chính đối với Nhà n−ớc. Tổng công ty phải th−ờng xuyên nâng cao n¨ng lùc tæ chøc qu¶n lý, qu¶n trÞ kinh doanh, thùc hiÖn hîp lý ho¸ s¶n xuÊt, thay đổi công nghệ nhằm tăng năng suất, nâng cao hiệu quả giữa kinh doanh. ii) VÒ c¬ cÊu tæ chøc: Tổng công ty Điện lực hiện có 53 đơn vị thành viên, chia thành 4 khối chÝnh: 1) Khèi s¶n xuÊt – kinh doanh. Khèi s¶n xuÊt – kinh doanh gåm hai m¶ng, m¶ng s¶n xuÊt – kinh doanh ®iÖn vµ m¶ng s¶n xuÊt kinh doanh phô trî. - M¶ng s¶n xuÊt – kinh doanh ®iÖn gåm: i) Kh©u ph¸t ®iÖn: 14 nhµ m¸y thñy ®iÖn vµ ph¸t ®iÖn. Nh÷ng nhµ m¸y nµy cã nhiÖm vô s¶n xuÊt vµ cung øng ®iÖn cho hÖ thèng (m¹ng l−íi) ®iÖn cña c¶ n−ớc. Đây là những đơn vị kinh tế hoạch toán phụ thuộc vào Tổng công ty Điện lùc ViÖt Nam. ii) Kh©u truyÒn t¶i: Gåm 4 c«ng ty (mét, hai, ba vµ bèn) qu¶n lý l−íi truyÒn t¶i ®iÖn 500 Kv, 220 Kv, 110 Kv vµ truyÒn t¶i ®iÖn tõ c¸c nhµ m¸y ®iÖn đến trạm biến áp của các công ty điện lực. iii) Khâu kinh doanh điện có 7 công ty điện lực hoạch toán độc lập. Các c«ng ty ®iÖn lùc tØnh (trõ thµnh phè Hµ Néi, thµnh phè Hå ChÝ Minh, H¶i Phßng, §µ N½ng) lµ c¸c c«ng ty ho¹ch to¸n phô thuéc c¸c c«ng ty §iÖn lùc miÒn 1, 2, 3. C¸c c«ng ty ®iÖn lùc cã nhiÖm vô ph©n phèi vµ kinh doanh ®iÖn n¨ng. iv) Trung tâm điều độ hệ thống điện quốc gia. Đây là đơn vị đặc biệt, trực thuộc Tổng công ty EVN. Nó gồm 3 trung tâm điều độ thuộc ba miền Bắc, Trung, Nam. Chúng có chức năng điều độ toàn bộ hệ thống điện quốc gia. v) Trung tâm công nghệ thông tin là đơn vị hoạch toán phụ thuộc EVN. 75.

(76) - M¶ng s¶n xuÊt – kinh doanh phô trî. M¶ng nµy gåm: i) Bốn công ty t− vấn 1, 2, 3 và 4 đóng ở ba miền. Đây là các đơn vị hoạch toán độc lập. Những công ty này có nhiệm vụ khảo sát, thiết kế các công trinh ®iÖn c¶ n−íc. ii) Hai c«ng ty s¶n xuÊt thiÕt bÞ ®iÖn: C«ng ty s¶n xuÊt thiÕt bÞ ®iÖn vµ c«ng ty c¬ ®iÖn Thñ §øc. 2) Khối các đơn vị sự nghiệp. Khối các đơn vị sự nghiệp gồm: -. 2 đơn vị nghiên cứu khoa học và phát hành các ấn phẩm của ngành: ViÖn n¨ng l−îng vµ trung t©m th«ng tin, dÞch vô khoa häc kü thuËt ngµnh ®iÖn.. -. 4 tr−ờng Cao đẳng, Trung học Điện và Tr−ờng đào tạo nghề điện. Những tr−ờng này có nhiệm vụ đào tạo cán bộ kỹ thuật trung cấp và công nhân cho các đơn vị trong ngành điện.. 3) Khèi c¸c ban qu¶n lý dù ¸n. Khèi nµy gåm 9 ban qu¶n lý dù ¸n vÒ x©y dùng c¸c nhµ m¸y thñy ®iÖn, nhiÖt ®iÖn, dù ¸n vÒ l−íi ®iÖn, dù ¸n nhµ ®iÒu hµnh, trung t©m th«ng tin ngµnh ®iÖn. Trong tiến trình đổi mới, chuyển kinh tế sang kinh tế thị tr−ờng, việc đổi mới về mặt tổ chức và quản lý ngành điện trên cơ sở thị tr−ờng hoá, nhờ đó năng động hoá các hoạt động sản xuất, kinh doanh là nhằm tăng sức sản xuất và hiệu quả kinh tế là một điều cần thiết, đồng thời việc hình thành Tổng công ty Điện lực, đặt các hoạt động của ngành điện trong một công ty – Tổng công ty Điện lực Việt Nam – ở một ý nghĩa nhất định, xét về hình thức, là một b−ớc tiến lớn trong viÖc gi¶i m« h×nh kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸, tËp trung, quan liªu cò vµ b−íc ®Çu ®−a ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn thÝch øng víi tiÕn tr×nh kinh tÕ thÞ tr−êng. §iÒu hÖ träng nhất, đ−ơng nhiên không phải là sự thay đổi hình thức, mà ở nội dung và thực chÊt cña Tæng c«ng ty ®iÖn lùc nh− thÕ nµo víi tÝnh c¸ch lµ mét doanh nghiÖp cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. XÐt thùc chÊt cña khÝa c¹nh tæ chøc qu¶n lý, chóng ta 76.

(77) cần xác định xem mô hình Tổng công ty Điện lực Việt Nam, một mặt, có giải ®−îc m« h×nh qu¶n lý “Bé chñ qu¶n” tr−íc ®©y hay kh«ng, vµ mÆt kh¸c, cã gi¶m đ−ợc tính Nhà n−ớc, do đó tăng đ−ợc tính tự chủ của Tổng công ty điện lực Việt Nam víi tÝnh c¸ch lµ mét doanh nghiÖp kinh doanh trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng hay kh«ng. Thø nhÊt, xÐt vÒ mèi quan hÖ gi÷a Nhµ n−íc vµ Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam. Ta biÕt r»ng m« thøc qu¶n lý “Bé chñ qu¶n” lµ Nhµ n−íc th«ng qua “Bé chủ quản” điều hành toàn bộ sự hoạt động của ngành công nghiệp điện cả về mặt quản lý Nhà n−ớc đối với sự phát triển của ngành công nghiệp điện làm quản trị toàn bộ những doanh nghiệp của ngành điện, tức là ngoài tổng tổ chức hoạt động s¶n xuÊt – kinh doanh cña ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn. §−¬ng nhiªn, ë m« thøc Tổng công ty Điện lực Việt Nam, ở chừng mực nhất định chức năng quản lý Nhà n−ớc đối với ngành công nghiệp điện của Tổng công ty có giảm đi. Tuy nhiên, viÖc thµnh lËp Tæng c«ng ty §iÖn lùc cña ViÖt Nam cã hai ®iÒu chó ý vÒ mÆt tæ chức quản lý: a, Tổng công ty Điện lực Việt Nam ra đời trên cơ sở một quyết định hành chính nhằm thay mô hình “Bộ chủ quản” đX trở nên không còn thích hîp. §iÒu nµy hµm nghÜa, Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam mÆc dï chøc n¨ng c¬ bản đ−ợc xác định là thực hiện kinh doanh điện, nh−ng vẫn bao hàm việc thay mÆt Nhµ n−íc qu¶n lý ngµnh ®iÖn. b, ViÖc thµnh lËp Tæng c«ng ty lµ s¾p xÕp l¹i các đơn vị sản xuất, kinh doanh điện của ngành điện tr−ớc đây. ở đây có hai hµm ý, mét lµ, viÖc thµnh lËp Tæng c«ng ty kh«ng ph¶i lµ trªn c¬ së ph¸t triÓn của các doanh nghiệp độc lập, tự chủ, mà sự phát triển này đạt tới chỗ phải liên kÕt l¹i trong mét hÖ thèng lín h¬n nh»m t¨ng søc s¶n xuÊt xX héi, hîp lý ho¸ s¶n xuất – kinh doanh, nhờ đó tăng sức cạnh tranh và tăng hiệu quả, trái lại, việc thành lập Tổng công ty điện lực xét cho cùng là di chuyển trọn gói đơn vị sản xuÊt, kinh doanh vèn cã cña ngµnh ®iÖn tr−íc ®©y sang h×nh thøc tæ chøc míi lµ Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam. Hai lµ, di chuyÓn trän gãi ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn vµo mét Tæng c«ng ty, v× thÕ ë ®©y gi÷a c«ng ty, víi tÝnh c¸ch mét doanh nghiÖp kinh doanh lÜnh vùc s¶n xuÊt vµ dÞch vô ®iÖn vµ ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn là lồng vào nhau, hay không tách khỏi nhau. Chỉ sau này, đúng ra là từ 2005, 77.

(78) trong ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn míi xuÊt hiÖn c¸c doanh nghiÖp t− nh©n tham gia s¶n xuÊt vµ cung cÊp ®iÖn n¨ng, cßn tr−íc ®©y, khi thµnh lËp Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam, th× Tæng c«ng ty ®iÖn lùc vµ ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn lµ trïng khÝt với nhau. Chính sự đồng nhất này khiến cho hoạt động tổ chức, quản lý, quản trị trong kinh doanh điện của Tổng công ty điện lực đồng thời, ở một ý nghĩa nhất định, cũng là hoạt động quản lý nhà n−ớc đối với ngành điện. Hơn nữa, Tổng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam lµ doanh nghiÖp Nhµ n−íc, thµnh thö viÖc qu¶n lý kinh doanh cña Tæng c«ng ty, trong ®iÒu kiÖn gi÷a ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn vµ Tæng c«ng ty trïng nhau, th× qu¶n lý, qu¶n trÞ viÖc kinh doanh cña Tæng c«ng ty vµ qu¶n lý nhµ n−íc ngµnh ®iÖn lµ trïng nhau. Nh− vËy, Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam, vÒ danh nghÜa lµ mét doanh nghiÖp kinh doanh ®iÖn, nh−ng xÐt vÒ thùc chÊt th× vÉn cßn nÆng lµ mét cÊp qu¶n lý trung gian, hay nãi kh¸c ®i, chøc n¨ng qu¶n lý Nhµ n−íc cña Tæng c«ng ty điện lực Việt Nam hXy còn khá nặng, do đó, mô hình Tổng công ty mới chỉ là mét biÕn t−íng cña m« h×nh “Bé chñ qu¶n”. §iÒu nµy cßn thÓ hiÖn ë thùc chÊt chøc n¨ng kinh doanh cña Tæng c«ng ty. Nãi kh¸c ®i, chÊt kinh tÕ c«ng cßn Ýt, mµ chÊt hµnh chÝnh, hay chøc n¨ng, nhiÖm vô “Bé chñ qu¶n” l¹i næi tréi: i). Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam ®−îc thµnh lËp lµ nh»m thùc hiÖn. kinh doanh điện, song kinh doanh đ−ợc đặt trong khung khổ quy hoạch và kế ho¹ch cña Nhµ n−íc vÒ ph¸t triÓn ngµnh ®iÖn. §iÒu nµy hµm nghÜa, nhiÖm vô chính trị, do đó nhiệm vụ tối cao, nhiệm vụ thứ nhất của Tổng công ty là nhằm thùc hiÖn kÕ ho¹ch ph¸t triÓn ngµnh ®iÖn cña Nhµ n−íc, do vËy, kinh doanh lµ nhiÖm vô thø hai vµ kinh doanh tr−íc hÕt ph¶i phôc vô viÖc cung cÊp ®iÖn cho nền kinh tế và cho sinh hoạt của xX hội. Bởi vậy, trong những bối cảnh nhất định, Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam cã thÓ ph¶i s¶n xuÊt vµ cung cÊp ®iÖn víi “bÊt kỳ giá nào”, miễn là có điện và cung ứng đủ điện. Điều này hàm nghĩa, kinh doanh thực chất ch−a phải là cái quyết định, hay là bản chất kinh tế của Tổng công ty điện lực Việt Nam. Nói cách khác, EVN không đơn thuần là một doanh nghiÖp kinh doanh theo c¬ chÕ thÞ tr−êng mµ cßn lµ mét tæ chøc nh»m nh÷ng 78.

(79) mục tiêu chính trị, xX hội, và do đó, hoạt động sản xuất – kinh doanh điện còn ph¶i chÞu sù chi phèi cña nh÷ng qu¸ tr×nh, c¬ chÕ phi kinh tÕ. ii). Ta biÕt r»ng c¸c tËp ®oµn s¶n xuÊt lín, thÝch øng lµ c¸c c«ng ty ë. các mức độ phát triển khác nhau nh− Carten (Các-ten), Syndicake (Xanh-đi-ca), Truct (Tê-rít), Consortian (C«ng-xooc-xi-om) hay Conglomerate (C«ng-gi¬-lomª-r¸t) víi tÝnh c¸ch lµ c¸c h×nh thøc tæ chøc liªn kÕt cña c¸c doanh nghiÖp nh»m hîp lý ho¸ s¶n xuÊt, gi¶m chi phÝ giao dÞch trong quan hÖ víi t¨ng søc s¶n xuÊt xX héi vµ hiÖu qu¶ kinh doanh cña c¸c doanh nghiÖp lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt, cña c¸c quan hÖ kinh tÕ d−íi sù thóc ®Èy cña ph©n c«ng, chuyªn m«n ho¸ vµ tËp trung ho¸ trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, kinh doanh. ë ®©y, mét lµ, c¸i gèc cña c¸c tËp ®oµn kinh tÕ, hay c¸i h×nh thøc liªn kÕt kinh tÕ lµ c¸c doanh nghiÖp (nhµ m¸y, xÝ nghiÖp, c«ng ty…). Hai lµ, Sù ph¸t triÓn cña c¸c lùc l−îng s¶n xuÊt vµ lùc l−îng kinh tÕ mang tÝnh xX héi trong qu¸ tr×nh ph©n c«ng, chuyªn m«n ho¸ vµ tËp trung ho¸ ®X v−ît khái ph¹m vi, khung khæ cña tõng doanh nghiÖp mét. §Ó t¨ng søc s¶n xuÊt xX héi, hîp lý ho¸ s¶n xuÊt, gi¶m chi phÝ giao dÞch trong quan hÖ víi t¨ng hiÖu qu¶ kinh doanh, c¸c doanh nghiÖp ®X liªn kÕt, tho¶ thuËn víi nhau trong c¸c thiÕt chÕ nh− nªu ë trªn. Cã thÓ nãi, c¸c h×nh thøc liªn kÕt kinh tÕ víi c¸c thiÕt chÕ thÝch øng: C¸c-ten, Công-xooc-xi-om… hay Tờ-rớt đ−ợc quyết định trong nội sinh của tiến trình ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng nãi chung vµ cña hiÖu qu¶ kinh doanh nãi riªng. ViÖc thµnh lËp Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam lµ ®−îc thùc hiÖn trong yªu cÇu thay đổi cơ chế quản lý, chuyển từ cơ chế Bộ chủ quản, quản lý hành chính các đơn vị sản xuất kinh doanh của ngành điện Nhà n−ớc, trong đó các đơn vị sản xuất, kinh doanh hay các đơn vị kinh tế phụ thuộc trực tiếp Bộ chủ quản, sang chế độ kinh tế trong đó các đơn vị sản xuất kinh doanh hay các đơn vị kinh tế ®−îc qu¶n lý bëi mét tæ chøc hay thiÕt chÕ kinh tÕ lµ c«ng ty bªn trªn. Víi chÕ độ này, tách đ−ợc quản lý Nhà n−ớc khỏi chức năng quản lý trực tiếp các quá trình kinh doanh, nhờ đó giảm đ−ợc tính chất hành chính của các đơn vị kinh tế thực hiện chức năng kinh doanh, do đó tăng tính tự chủ, chủ động trong hoạt động kinh doanh của các đơn vị kinh tế, hay của các doanh nghiệp. Bởi vậy, việc 79.

(80) thµnh lËp Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam ch−a ph¶i trùc tiÕp tõ yªu cÇu ph¸t triÓn cña qu¸ tr×nh ph©n c«ng chuyªn m«n ho¸, tËp trung ho¸ s¶n xuÊt kinh doanh, trái lại, chỉ là việc giải chế độ tập trung cao độ trong quản lý mang tính hµnh chÝnh cña Nhµ n−íc mµ th«i. §iÒu nµy dÉn tíi kÕt qu¶, ë chõng mùc nhÊt định đX giải đ−ợc tính tập trung, hành chính của mô thức quản lý kế hoạch hoá tËp trung cò, nh−ng vÒ c¨n b¶n, Tæng c«ng ty vÉn chØ lµ mét cÊp qu¶n lý trung gian mang nặng tính hành chính. ở một ý nghĩa nhất định, mô thức quản lý “Bộ chñ qu¶n mang tÝnh hµnh chÝnh” ®−îc t¸i lËp trong m« thøc Tæng c«ng ty. ë đây, điểm then chốt là mô thức kinh tế cũ với đặc tr−ng phụ thuộc hành chính vÉn ®−îc duy tr× trªn c¬ së c¬ chÕ chØ huy mÖnh lÖnh: Tæng c«ng ty nhËn chØ tiªu kế hoạch sản xuất của Nhà n−ớc và sau đó Tổng công ty giao chỉ tiêu kế hoạch sản xuất, kinh doanh cho các đơn vị sản xuất kinh doanh trong công ty. Trong cơ chế kế hoạch hoá các đơn vị trong Tổng công ty điện lực tiến hành sản xuất kinh doanh trong khung khæ thùc hiÖn c¸c chØ tiªu kÕ ho¹ch vÒ s¶n l−îng, doanh thu và chi phí sản xuất kèm theo. Trong khung cơ chế kế hoạch này, các đơn vị kinh tế của Tổng công ty ch−a thực sự là một đơn vị kinh tế tự chủ, và do đó, ch−a đúng với tính cách là một chủ thể kinh tế tự chủ và bản thân Tổng công ty điện lực ch−a phải là một tổ chức kinh doanh đơn thuần theo cơ chế thị tr−ờng. Hoạt động kinh doanh của Tổng công ty đ−ợc đặt trong sự ràng buộc chặt chẽ với kế ho¹ch cña Nhµ n−íc, mµ nh÷ng chØ tiªu kÕ ho¹ch nµy lµ cã tÝnh ph¸p lÖnh, lµ nhiÖm vô chÝnh trÞ buéc doanh nghiÖp ph¶i thùc hiÖn. Trong sù rµng buéc kÕ hoạch mang tính lệ thuộc nh− vậy, Tổng công ty phải là một doanh nghiệp độc lËp, mét chñ thÓ kinh tÕ tù chñ. iii). Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam hÇu nh− bao trïm ngµnh ®iÖn, do. đó, về mặt nội dung kinh tế, trong Tổng công ty chứa đựng những quan hệ kinh tÕ tÊt yÕu cña mét hÖ thèng ph©n c«ng chuyªn m«n ho¸ theo ngµnh vµ theo chuçi sản phẩm. Đ−ơng nhiên, để Tổng công ty hoạt động bình th−ờng, mà thực chất là hoạt động của ngành điện, thì các đơn vị sản xuất kinh doanh trong đó, với tính cách là những đơn vị chuyên môn hoá theo ngành, hay theo chuỗi sản phẩm phải liªn kÕt víi nhau mét c¸ch thÝch øng. Cã thÓ nãi, nÕu ph©n c«ng, chuyªn m«n 80.

(81) hoá là ph−ơng thức phát triển sức sản xuất và tiết kiệm trong hoạt động kinh tế, thì sự liên kết giữa các khâu, các quá trình chuyên môn hoá đó là một tất yếu và là yếu tố để cho phát triển sức sản xuất và tiết kiệm đ−ợc thực hiện. Thành thử, h×nh th¸i, c¸ch thøc liªn kÕt cña mét hÖ thèng trë thµnh mét trong nh÷ng nh©n tè quyết định sức sản xuất và hiệu quả của hệ thống đó. Các hình thái của thiết chế c«ng ty chÝnh lµ c¸ch thøc liªn kÕt kinh tÕ cÇn thiÕt khi qu¸ tr×nh ph©n c«ng, chuyên môn hoá và tập trung hoá đX đạt tới một trình độ nhất định. Một mặt, các đơn vị trong Tổng công ty Điện lực Việt Nam ch−a phải là các chủ thể kinh tế tự chủ độc lập, vì thế, mối quan hệ giữa các đơn vị kinh tế trong công ty với Tổng c«ng ty, còng nh− gi÷a c¸c c«ng ty víi nhau lµ nh÷ng quan hÖ kinh tÕ trùc tiÕp, mang tính hành chính. ở đây, thực chất quan hệ giữa những đơn vị với Tổng c«ng ty vµ gi÷a chóng víi nhau lµ quan hÖ cÊp ph¸t, giao nép vµ bao cÊp. §iÒu nµy cã nghÜa lµ, Tæng c«ng ty mét khi ch−a tho¸t khái c¬ chÕ “Bé chñ qu¶n” th× các liên kết trong đó, tức liên kết kinh tế trong nội bộ Tổng công ty về cơ bản là nh÷ng liªn kÕt kinh tÕ trùc tiÕp, hµnh chÝnh. Thø hai, ®iÓm mÊu chèt cña viÖc x¸c lËp thiÕt chÕ Tæng c«ng ty thay cho thiÕt chÕ “Bé chñ qu¶n” trong viÖc qu¶n lý ngµnh ®iÖn lµ Tæng c«ng ty §iÖn lùc Việt Nam là một doanh nghiệp Nhà n−ớc. Trên đây khi nói đến doanh nghiệp Nhµ n−íc trong mét nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, ta ®X thÊy ba ®iÒu bÊt lîi. ChÝnh ba ®iÒu nµy khiÕn cho Tæng c«ng ty Nhµ n−íc kh«ng thÓ tho¸t ®−îc khung cña mét c¬ chÕ hµnh chÝnh, quan liªu, chØ huy vµ nh÷ng quan hÖ trùc tiÕp, bao cÊp phi kinh tế trong đó. Có thể nói, đây là những rào cản căn bản để cho các doanh nghiÖp Nhµ n−íc mét mÆt kh«ng thÓ trë thµnh c¸c doanh nghiÖp cña nÒn kinh tÕ thị tr−ờng, và mặt khác, các doanh nghiệp Nhà n−ớc không thích ứng và đáp ứng ®−îc c¸c yªu cÇu cña c¸c quy luËt kinh tÕ thÞ tr−êng, do vËy, sù vËn hµnh cña chúng trở nên sơ cứng, kém hiệu quả, đồng thời chứa nhiều căn bệnh, hệ lụy kinh tÕ xX héi. Thµnh thö, viÖc chuyÓn tõ c¬ chÕ Bé chñ qu¶n sang c¬ chÕ c«ng ty, nh−ng vẫn đặt trong khung Nhà n−ớc, hay ch−a v−ợt qua khung Nhà n−ớc, thì sự đổi mới, về căn bản, mới dừng ở đổi mới hình thức, hay ch−a thay đổi căn bản trong c¸c quan hÖ kinh tÕ, chuyÓn c¸c quan hÖ tõ quan hÖ kinh tÕ hiÖn vËt, hµnh 81.

(82) chính, giao nộp, bao cấp sang các quan hệ kinh tế thị tr−ờng, do đó, ch−a thay đổi bản chất sự liên kết giữa các đơn vị kinh tế trong ngành điện. Trong bộ máy hµnh chÝnh quan liªu, kinh tÕ cña ngµnh ®iÖn ch−a cã mét bé m¸y kinh tÕ tù ®iÒu chỉnh, hay ch−a có một hệ thống kinh tế thích ứng để phát triển. Còng cÇn nhËn thÊy r»ng, trong hÖ thèng qu¶n lý cò, qu¶n lý cña hÖ thèng kinh tÕ víi quan hÖ kinh tÕ hiÖn vËt, trùc tiÕp thuÇn ph¸c, trong khi bé m¸y kinh tế trở nên sơ cứng, trì trệ và kém hiệu quả. Nh−ng ở một ý nghĩa nào đó, hệ thống đó lại ít có cơ sở và cơ hội cho những hệ lụy kinh tế – xX hội phát sinh trực tiếp trong bộ máy kinh tế. Nh−ng cơ chế đó đặt trong bộ máy kinh tế thị tr−ờng, th× sù thuÇn ph¸c cña c¬ chÕ kinh tÕ hµnh chÝnh quan liªu kh«ng cßn nguyªn vÑn. Nã b¾t ®Çu chÞu sù chi phèi cña c¸c quan hÖ, quy luËt kinh tÕ vµ c¬ chÕ cña bé m¸y kinh tÕ thÞ tr−êng. ë ®©y, diÔn ra nh÷ng m©u thuÉn kinh tÕ gi÷a hai c¬ chế của hai hệ thống, khiến cho việc quản lý trở nên khó khăn và đặc biệt khó kiÓm so¸t nh÷ng qu¸ tr×nh kinh tÕ c«ng vµ kinh tÕ t−, vµ h×nh thµnh nh÷ng kh¶ năng cho việc gian lận, chiếm đoạt của cải, mà thực chất là thay đổi quyển sở h÷u mét c¸ch tr¸i quy luËt vµ tr¸i víi luËt ph¸p, h×nh thµnh nh÷ng bÊt c«ng vµ những xung đột. Nh− vËy, viÖc h×nh thµnh tËp ®oµn kinh tÕ m¹nh, ®iÒu then chèt kh«ng ph¶i lµ viÖc h×nh thµnh nh÷ng thiÕt chÕ tæ chøc kinh tÕ quy m« lín vµ bao trïm c¶ mét ngµnh, hay mét lÜnh vùc trong quan hÖ víi viÖc thùc hiÖn viÖc liªn kÕt kinh tÕ trong néi sinh nÒn kinh tÕ diÔn ra c¸c qu¸ tr×nh ph©n c«ng, chuyªn m«n ho¸, mµ lµ h×nh th¸i kinh tÕ víi c¸c quan hÖ, c¬ chÕ kinh tÕ khiÕn cho c¸c qu¸ tr×nh phân công, chuyên môn hoá trong đó có hình thái thích hợp để vận hành, nhờ đó t¨ng ®−îc søc s¶n xuÊt. ViÖc chuyÓn tõ m« thøc “Bé chñ qu¶n” sang m« thøc “Tổng công ty” không thay đổi đ−ợc bản chất của hệ kinh tế kế hoạch hoá tập trung phi thị tr−ờng. Đúng ra, nó thay đổi về mặt hình thức và thêm vào đó, đ−ợc đặt trong hệ thống kinh tế thị tr−ờng, do đó, ở một chừng mực nhất định, chịu sự tác động, chi phối của hệ kinh tế thị tr−ờng mà thôi. Điều này cho thấy, bằng mô thức “Tổng công ty”, sự đổi mới trong lĩnh vực kinh tế Nhà n−ớc mới tiến đ−ợc nh÷ng b−íc ®Çu tiªn sang kinh tÕ thÞ tr−êng. ViÖc chuyÓn m« thøc “Bé chñ 82.

(83) qu¶n” sang m« thøc “Tæng c«ng ty” míi c¾t ®−îc sù qu¶n lý trùc tiÕp cña ChÝnh phủ đối với sự hoạt động của một lĩnh vực, một ngành kinh tế, do đó, ở một ý nghĩa nhất định, nó mới dừng ở hình thức “phân cấp” quản lý: cấp quản lý hành chÝnh vµ cÊp qu¶n lý kinh doanh. §−¬ng nhiªn, ®iÒu nµy ®X b−íc ®Çu “kinh doanh” ho¸ mét lÜnh vùc, mét ngµnh kinh tÕ, th«ng qua m« h×nh “Tæng c«ng ty”, mét d¹ng doanh nghiÖp cña hÑ kinh tÕ thÞ tr−êng, Nhµ n−íc cã nh÷ng c¬ qu¶n qu¶n lý kh«ng ph¶i mét ngµnh, mét lÜnh vùc kinh tÕ n÷a, mµ lµ qu¶n lý ho¹t động kinh doanh, hơn nữa, trực tiếp hoạt động kinh doanh. Nh−ng tính chất hành chính, chỉ huy trong liên kết kinh tế và tính chất ch−a thực sự là một đơn vị kinh tế độc lập, do đó, ch−a thực sự là một chủ thể kinh tế tự chủ và tính chất Nhà n−ớc của các đơn vị sản xuất kinh doanh (các nhà máy, xí nghiệp, công ty, đơn vÞ sù nghiÖp… trong Tæng c«ng ty) ®X khiÕn cho Tæng c«ng ty lµ b¶n sao, hay t¸i lËp l¹i m« thøc “Bé chñ qu¶n” trong mét h×nh thøc míi vµ tÝnh chÊt Nhµ n−íc của các đơn vị sản xuất, kinh doanh của Tổng công ty, khiến cho nó ch−a thực sự lµ mét h×nh th¸i kinh tÕ thÝch øng cña hÖ kinh tÕ thÞ tr−êng. §©y lµ ®iÓm then chốt chi phối đến bản chất kinh tế trong hoạt động sản xuất kinh doanh và trong ph©n phèi cña Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam. 2.1.3. Tính chất hoạt động sản xuất kinh doanh của Tổng công ty Điện lùc ViÖt Nam. 2.1.3.1. Quan hÖ gi÷a Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam víi thÞ tr−êng. Trªn ®©y ta ®X xÐt quan hÖ gi÷a Nhµ n−íc vµ Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam, vµ thÊy r»ng, xÐt cho cïng, mèi quan hÖ rµng buéc mang tÝnh hµnh chÝnh, quan liêu, do đó cơ chế kế hoạch hoá tập trung và mô thức quản ý “Bộ chủ quản” ch−a có sự thay đổi căn bản, đồng thời Tổng công ty điện lực ch−a trở thành một doanh nghiệp độc lập và ch−a thành một chủ thể kinh tế tự chủ. Nói khác đi, Tổng công ty điện lực Việt Nam ch−a đúng với tính cách là một doanh nghiệp cña hÖ kinh tÕ thÞ tr−êng. Tíi ®©y, ta xÐt xem mèi quan hÖ gi÷a Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam víi thÞ tr−êng nh− thÕ nµo?. 83.

(84) Trên đây ta đX thấy, hoạt động kinh tế trong Tổng công ty là đặt trong khung quy ho¹ch vµ kÕ ho¹ch ph¸t triÓn ngµnh ®iÖn cña Nhµ n−íc. ë ®©y, nhiÖm vụ quyết định của Tổng công ty Điện lực là sản xuất và cung cấp điện cho nền kinh tÕ vµ cho sinh ho¹t cña xX héi. Nãi kh¸c ®i, tÝnh chÊt Nhµ n−íc cña doanh nghiÖp vµ mèi quan hÖ Nhµ n−íc vµ doanh nghiÖp theo c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung đX quy định quan hệ kinh tế chi phối trong hoạt động kinh tế của công ty là quan hÖ hiÖn vËt vµ trùc tiÕp: s¶n xuÊt, cung cÊp ®iÖn lµ theo kÕ ho¹ch Nhµ n−ớc. Bởi vậy, có thể nói hoạt động sản xuất – kinh doanh của Tổng công ty điện lùc ch−a trªn nguyªn t¾c c¬ chÕ thÞ tr−êng. §iÒu nµy thÓ hiÖn ë nh÷ng mÆt sau: a, Ch−a có thị tr−ờng đầu ra và đầu vào theo đúng nghĩa của nền kinh tế thÞ tr−êng. §−¬ng nhiªn, trong mét nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, th× nh÷ng yÕu tè ®Çu vào và đầu ra của quá trình sản xuất đều mang hình thái hàng hoá và đều vận động trong cơ chế thị tr−ờng. Tuy nhiên, có hai yếu tố xác định đó có phải là thị tr−êng hay kh«ng: mét lµ, nh÷ng yÕu tè ®Çu vµo cã ph¶i lµ hµng ho¸ hay kh«ng, hai là, giá cả do ai quyết định, tức giá cả có phải do cạnh tranh trên thị tr−ờng quyết định không? * VÒ thÞ tr−êng vèn. Lµ doanh nghiÖp Nhµ n−íc, vèn, mét hµng ho¸ t− b¶n quyết định của hoạt động kinh tế của Tổng công ty là do ngân sách Nhà n−ớc cấp. Nếu vốn cho hoạt động kinh doanh thiếu, có thể đi vay qua hệ thống ngân hµng. Nh−ng lµ doanh nghiÖp Nhµ n−íc s¶n xuÊt – kinh doanh mÆt hµng mang ý nghĩa chính trị to lớn nên đ−ợc đặt trong khung −u tiên đặc biệt, do vậy, vốn th−êng ®−îc vay víi lXi suÊt −u ®Xi. Trong tr−êng hîp kinh doanh gÆp rñi ro, hoặc thua lỗ, doanh nghiệp đ−ợc đặt trong khung giảm nợ, xoá nợ. Nói khác đi, các nguồn vốn của Tổng công ty điện lực không đặt trong quan hệ với thị tr−ờng, do đó không phải phản ứng với thị tr−ờng vốn cạnh tranh. Có thể nói, hoạt động kinh doanh của EVN là hoạt động kinh tế dựa trên quan hệ bao cấp về vốn. * Đối với thị tr−ờng hàng hoá đầu vào là các t− liệu sản xuất. Hoạt động s¶n xuÊt kinh doanh cña Tæng c«ng ty ®iÖn theo c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸, v× thÕ hµng n¨m Tæng c«ng ty nhËn kÕ ho¹ch s¶n xuÊt kÌm víi kÕ ho¹ch chi phÝ s¶n xuÊt. 84.

(85) Điều này hàm nghĩa, Tổng công ty điện lực trong hoạt động kinh doanh của m×nh ph¶i tiÕp xóc víi thÞ tr−êng ®Çu vµo t− liÖu s¶n xuÊt vµ mua ®Çu vµo theo giá thị tr−ờng. Nh− chỉ tiêu chi phí sản xuất đX đ−ợc xác định tr−ớc kèm theo với chỉ tiêu kế hoạch về sản l−ợng điện. Chỉ tiêu chi phí này đ−ợc xác định theo cơ sở định mức hao phí t− liệu sản xuất và đơn giá thị tr−ờng về t− liệu sản xuất. Trong thực tế, hoạt động kinh doanh nếu giá cả t− liệu sản xuất tăng giảm sẽ đ−ợc điều chỉnh. Điều cần chú ý ở đây là: i, Do định mức chi phí sản xuất nh− vËy, nªn hiÖu lùc cña thÞ tr−êng t− liÖu s¶n xuÊt gi¶m ®i so víi sù ph¶n øng cña doanh nghiệp. ii, Nó chứa đựng một lỗ hổng lớn cho việc tăng chi phí sản xuất và gian lËn trong kh©u qu¶n trÞ chi phÝ s¶n xuÊt vµ mua b¸n vËt t−. Nãi kh¸c ®i, trong khung khæ c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸, thÞ tr−êng t− liÖu s¶n xuÊt Ýt cã t¸c dông đối với hoạt động kinh doanh cảu doanh nghiệp. Nói khác đi, cơ chế kế hoạch hoá đX giảm đáng kể hiệu lực cơ chế thị tr−ờng, hơn nữa, chứa đựng những hệ lụy trong hoạt động kinh tế. * Về thị tr−ờng lao động. Cũng do tính chất Nhà n−ớc và cơ chế kế hoạch hoá tập trung, quan liêu quy định, thị tr−ờng lao động là không có hiệu lực đối với Tổng công ty điện lực. Điều này sẽ nói rõ hơn ở đánh giá về phân phối thu nhËp. Nh−ng víi tÝnh c¸ch mét c¬ së kinh tÕ Nhµ n−íc, c¸n bé c«ng nh©n viªn trong Tổng công ty là cán bộ công nhân viên Nhà n−ớc theo chế độ biên chế. Đội ngũ những ng−ời lao động này trong Tổng công ty đX đ−ợc hành hình thành tõ tr−íc theo c¬ chÕ hµnh chÝnh quan liªu, vµ hiÖn t¹i, vÒ c¬ b¶n còng ch−a cã nhiều thay đổi. Ta biết rằng, lao động là một trong những đầu vào quyết định của s¶n xuÊt, kinh doanh. Mét khi ch−a thµnh thÞ tr−êng, th× kinh doanh ®X mÊt ®i một nội dung cơ bản. Hay nói khác đi, xét ở góc độ lao động, hoạt động kinh tế trong Tổng công ty ch−a phải là hoạt động kinh doanh theo cơ chế thị tr−ờng. * Điện, đầu ra quyết định của EVN, ch−a phải là hàng hoá, ch−a có thị tr−êng ®iÖn thùc sù vµ gi¸ c¶ ®iÖn ch−a ph¶i do thÞ tr−êng c¹nh tranh quyÕt định. Phần lý luận ta đX thấy, cái quyết định biến hoạt động kinh tế thành hoạt động kinh doanh đó chính là hệ kinh tế thị tr−ờng đ−ợc xác lập và trở thành nền tảng trên đó diễn ra mọi hoạt động kinh tế. Trong hệ kinh tế thị tr−ờng, các yếu 85.

(86) tố tham gia quá trình sản xuất – kinh doanh đều mang hình thái hàng hoá ở các dạng khác nhau, giá cả và cơ chế thị tr−ờng cạnh tranh trong việc xác định giá cả là phạm trù kinh tế trung tâm quyết định toàn bộ sự vận động của giá trị, do đó, của kinh tế và rốt cuộc, hoạt động kinh doanh của các đơn vị hợp thành nền kinh tế. ở đây, giá trị tăng thêm và nói chung toàn bộ hoạt động kinh doanh diễn ra trên nguyên tắc ngang giá. Đến l−ợt mình, các hoạt động kinh tế tùy vào tính chất của giá cả, hay giá cả đ−ợc hình thành nh− thế nào, mà tính chất hoạt động kinh tÕ mang h×nh th¸i kinh doanh ra sao. Ta ®X biÕt, trong hÖ kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, phi thÞ tr−êng tr−íc ®©y, tån t¹i viÖc ho¹ch to¸n qu¸ tr×nh mua, b¸n vµ c¶ ph¹m trï gi¸ c¶. Tuy nhiªn, ë ®©y ®iÖn ch−a ph¶i lµ hµng ho¸ vµ ch−a có thị tr−ờng đầu ra của điện, đồng thời giá cả điện đ−ợc hình thành bởi các quyết định của các cơ quan của Nhà n−ớc. Vì thế, giá cả này không thuộc phạm trï kinh tÕ thÞ tr−êng, vµ do vËy, nh÷ng hµnh vi ho¹ch to¸n, mua b¸n ®iÖn vµ c¸c yÕu tè ®Çu vµo trong s¶n xuÊt ®iÖn chØ lµ biÕn t−íng cña c¸c quan hÖ thùc chi thùc thanh, quan hÖ giao nép, cÊp ph¸t cña hÖ kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, phi thị tr−ờng, vì thế, những hoạt động kinh tế đó ch−a phải là hoạt động kinh doanh cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. Trong suèt thêi kú thµnh lËp Tæng c«ng ty §iÖn lùc Việt Nam tới nay, giá cả điện là do các cơ quan Nhà n−ớc xác định và hoạt động s¶n xuÊt, kinh doanh cña Tæng c«ng ty §iÖn lùc lµ trªn c¬ së gi¸ ®iÖn ®−îc quyÕt định bởi các cơ quan Nhà n−ớc xác định. Ta cần phân tích kỹ về giá cả điện. Câu hỏi đặt ra ở đây là vì sao giá cả điện l¹i do c¸c c¬ quan Nhµ n−íc (Bé Tµi chÝnh, Bé C«ng nghiÖp vµ Bé kÕ ho¹ch & đầu t−…) xác định, giá cả đó mang tính chất gì và nó có ý nghĩa nh− thế nào đối với hoạt động sản xuất kinh doanh, đặc biệt đến phân phối thu nhập ở đây. Tr−íc hÕt, ta thÊy r»ng, s¶n phÈm ®iÖn cña ngµnh ®iÖn ViÖt Nam vÒ c¬ b¶n lµ s¶n phÈm cña mét chñ thÓ kinh tÕ Nhµ n−íc. Trong tæng s¶n l−îng ®iÖn s¶n xuÊt ra cña toµn ngµnh, l−îng ®iÖn do Nhµ n−íc s¶n xuÊt vµ cung cÊp chiÕm tíi 80%, 20% cßn l¹i lµ ®iÖn do mét sè nhµ m¸y cña khu vùc ®Çu t− n−íc ngoµi s¶n xuất và cung cấp cho hoạt động sản xuất kinh doanh của khu vực kinh doanh có 86.

(87) vèn ®Çu t− n−íc ngoµi. ë ®©y, Nhµ n−íc lµ chñ thÓ n¾m hÇu nh− l−îng cung ®iÖn khống chế, do vậy, ở một ý nghĩa nhất định, là ng−ời có khả năng chi phối đến giá điện, hay nhà độc quyền trong lĩnh vực cung cấp và phân phối điện của cả n−íc. Hai lµ, nh÷ng nhµ m¸y s¶n xuÊt ®iÖn cña c¸c nhµ ®Çu t− n−íc ngoµi s¶n xuÊt ®iÒn trong quan hÖ cung cÊp trùc tiÕp cho khu vùc kinh tÕ cã vèn ®Çu t− trùc tiÕp n−íc ngoµi, do vËy, nh÷ng nhµ cung cÊp ®iÒn ngoµi Nhµ n−íc lµ cã thÞ tr−êng riªng. Nãi kh¸c ®i, gi÷a Tæng c«ng ty §iÖn lùc víi tÝnh c¸ch nhµ s¶n xuÊt, cung cÊp ®iÖn Nhµ n−íc vµ nh÷ng nhµ cung cÊp ®iÖn thuéc khu vùc kinh tÕ cã vèn ®Çu t− n−íc ngoµi cã sù ph©n chia thÞ tr−êng kh¸ râ rµng vµ kh«ng cã tÝnh c¹nh tranh víi nhau. Ba lµ, kh¸ch hµng cña Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam lµ những khách hàng đặc biệt: Là các doanh nghiệp Nhà n−ớc, các cơ quan Nhà n−íc. §©y lµ nh÷ng kh¸ch hµng “ng−êi nhµ”, hay cïng thuéc mét chñ thÓ lµ Nhµ n−íc: Ng−êi b¸n vµ ng−êi mua cïng thuéc mét chñ thÓ. Trong quan hÖ nµy, xÐt về lợi ích, giá cả điện cao hay thấp đều không làm thay đổi lợi ích của Nhà n−ớc. Nhµ n−íc ®−îc lîi khi lµ ng−êi mua th× l¹i bÞ thÊt thiÖt t−¬ng øng khi lµ ng−êi b¸n, vµ ng−îc l¹i. §iÒu nµy hµm nghÜa, trong quan hÖ cïng mét chñ thÓ lµ Nhµ n−ớc, sản phẩm không mang hình thức hàng hoá và việc cung ứng sản phẩm đó không hình thành nên thị tr−ờng. Điều này phản ánh trong ý thức, rằng việc định gi¸ ®iÖn kh«ng ph¶i lµ ®iÒu quan träng. Bèn lµ, kh¸ch hµng cña Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam chñ yÕu lµ thuéc diÖn chÝnh s¸ch, tøc nh÷ng kh¸ch hµng ®−îc −u tiên: i) Khách hàng tiêu dùng điện đến số 100Kw, đ−ợc h−ởng giá −u tiên 450đ/Kwh. Nếu sử dụng đến 150 số, thì từ số 101 đến 150, đ−ợc tính với giá 650®/Kwh. L−îng ®iÖn tiªu thô trong khung chÝnh s¸ch nµy chiÕm 40% s¶n l−îng ®iÖn. ii) §iÖn cung cÊp cho lÜnh vùc s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®−îc tÝnh víi giá là 460đ/Kwh, tức bằng giá −u tiên loại một đối với ng−ời tiêu dùng. L−ợng ®iÖn nµy chiÕm tíi 40% tæng s¶n l−îng ®iÖn. §©y lµ gi¸ n»m trong khung chÝnh s¸ch trî gi¸ ®Çu vµo cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Kh¸ch hµng ë ®©y lµ nh÷ng c«ng ty thñy n«ng, ng−êi cung cÊp n−íc cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ ng−êi ®−îc h−ëng lîi cuèi cïng chÝnh lµ nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, chñ yÕu lµ n«ng d©n. iii) §iÖn cung cÊp cho vïng s©u, vïng xa. Gi¸ ®iÖn cho vïng s©u, vïng xa lµ 87.

(88) giá chính sách, 460đ/Kwh. Có thể nói, đây là giá chính sách đặc biệt, bởi vì giá ®iÖn lµ 460®/Kwh, b»ng gi¸ ®iÖn tÝnh cho ng−êi tiªu dïng trong khung 100 sè đầu, nh−ng để cung cấp điện cho vùng sâu vùng xa, giá này là thấp hơn nhiều so víi chi phÝ truyÒn t¶i ®iÖn vµ phÝ ng−êi dÞch vô b¶o d−ìng ®−¬ng d©y, phÝ ng−êi thu tiÒn ®iÖn vµ tæn thÊt ®iÖn lín h¬n do ph¶i truyÒn t¶i ®i xa h¬n. Ng−êi ta tÝnh ra r»ng, chi phÝ cho ng−êi ®i thu tiÒn ®iÖn ë nh÷ng vïng s©u, vïng xa cßn lín h¬n gi¸ ®iÖn cung cÊp cho nh÷ng kh¸ch hµng ë c¸c vïng s©u, vïng xa. §èi víi hải đảo, những nơi ch−a dùng điện của mạng điện quốc gia thì chi phí sản xuất ®iÖn t¹i chç (gi¸ thµnh) cao h¬n nhiÒu so víi gi¸ −u tiªn vïng s©u, vïng xa, hoÆc phải mua điện với giá cao để bán lại cho khách hàng vùng sâu, vùng xa với giá thấp hơn rất nhiều. Chẳng hạn, để cấp điện cho đảo Phú Quốc, Tổng công ty đX phải phát điện tại chỗ cấp cho toàn đảo, và hằng năm phải bù lỗ khoảng 60 tỷ đồng. Bởi các vùng sâu vùng xa, đầu t− cho truyền tải điện cao gấp 2 lần, và thu vÒ chØ ®−îc 30%. Tõ khÝa c¹nh vÒ hµng ho¸ ®iÖn, thÞ tr−êng ®iÖn, vµ vÒ gi¸ ®iÖn nªu trªn, ta thÊy, ngµnh ®iÖn (trõ phÇn ®iÖn do c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t− n−íc ngoµi kinh doanh ngoài Tổng công ty Điện lực Việt Nam) mặc dù đặt trong tiến trình kinh tế thị tr−ờng đX xác lập ở Việt Nam từ sau đổi mới tới nay đ−ợc 20 năm, và đ−ợc đặt trong Tổng công ty Điện lực, nh−ng xét về mặt kinh tế, hoạt động kinh tế của ngành công nghiệp điện về cơ bản là nằm bên ngoài, đúng ra bên rìa của hệ kinh tế thị tr−ờng. Nó hoạt động chủ yếu theo các nguyên lý và cơ chế kinh tế của hệ kinh tế kế hoạch hoá tập trung tr−ớc đây, do đó, nói khác đi, ngành công nghiệp điện vẫn ch−a thực sự đ−ợc hoạt động trong hình thái kinh doanh và bởi vËy, Tæng c«ng ty §iÖn lùc ch−a thùc sù lµ mét doanh nghiÖp cña hÖ kinh tÕ thÞ tr−êng. b, Hoạt động kinh tế trong nội bộ Tổng công ty: kinh doanh của phần lớn các đơn vị sản xuất – kinh doanh của Tổng công ty, xét thực chất là hoạt động theo nguyên tắc thực thu – thực chi. Đó là các đơn vị sản xuất – kinh doanh ho¹ch to¸n phô thuéc vµo Tæng c«ng ty, gåm: 14 nhµ m¸y nhiÖt ®iÖn, thñy ®iÖn, ho¹ch to¸n phô thuéc vµo EVN, cã nhiªm vô s¶n xuÊt vµ cung øng toµn bé ®iÖn 88.

(89) cho hÖ thèng ®iÖn c¶ n−íc; 4 c«ng ty truyÒn t¶i ®iÖn ho¹ch to¸n phô thuéc vµo Tổng công ty; Trung tâm điều độ hệ thống điện quốc gia, kể cả các trung tâm điều độ hệ thống điện của ba miền Trung, Nam, Bắc, hoạch toán phụ thuộc vào Tæng c«ng ty vµ Trung t©m C«ng nghÖ th«ng tin ho¹ch to¸n phô thuéc Tæng công ty. Những đơn vị kinh tế hoạch toán phụ thuộc vào Tổng công ty thực chất là những đơn vị nhận chỉ tiêu khối l−ợng sản xuất điện, truyền tải điện của mạng điện quốc gia kèm theo với kế hoạch chi phí thích ứng trên cơ sở các định mức. Trên cơ sở những chỉ tiêu và định mức này, xác định hiệu quả hoạt động kinh tế, cũng nh− thực hiện việc thanh toán giữa Tổng công ty và các đơn vị kinh tế phụ thuéc. C¬ chÕ kÕ ho¹ch tËp trung nµy, xÐt cho cïng lµ mét c¬ chÕ thùc thanh thực chi, trên cơ sở chi phí theo kế hoạch và định mức cho hoạt động sản xuất mà thực hiện các giao dịch kinh tế, thanh toán hợp đồng. Điều này cho thấy, khối sản xuất – kinh doanh, khối trung tâm quyết định nội dung hoạt động kinh tế chính và chủ yếu của Tổng công ty là hoạt động trong khung của hệ kinh tế kế ho¹ch ho¸ tËp trung, phi thÞ tr−êng. Các đơn vị hoạch toán độc lập, gồm các công ty điện lực, công ty t− vấn x©y dùng ®iÖn, c«ng ty s¶n xuÊt thiÕt bÞ ®iÖn, c«ng tr−êng viÔn th«ng ®iÖn lùc. Trong các công ty hoạch toán độc lập, thì chỉ có công ty t− vấn xây dựng điện, c¸c c«ng ty s¶n xuÊt thiÕt bÞ ®iÖn vµ c«ng ty viÔn th«ng ®iÖn lùc lµ c¸c c«ng ty hoạch toán độc lập có khả năng kinh doanh theo nguyên tắc kinh tế thị tr−ờng và thực ra các công ty này hoạt động trong các lĩnh vực công nghiệp phụ trợ, hoặc ít liên quan đến chuỗi sản phẩm điện, bởi vậy, hoạt động kinh doanh của các công ty này có thể không cần đặt trong cơ chế kế hoạch hoá tập trung, tức cơ chế giao nộp và cấp phát của Nhà n−ớc, do vậy, các đơn vị này có khả năng độc lập kinh doanh cao h¬n. Riªng c¸c c«ng ty ®iÖn lùc, lµ c¸c c«ng ty n¾m kh©u ph©n phèi trong chuçi s¶n phÈm ®iÖn, v× thÕ, mÆc dï kinh doanh ®−îc thùc hiÖn ho¹ch to¸n độc lập, nh−ng ở một ý nghĩa nhất định, hoạt động kinh doanh của các đơn vị này, một mặt đặt trong sự phụ thuộc vào Tổng công ty, ng−ời quản lý ngành điện; mặt khác, hoạt động kinh doanh đó cũng đặt trong khung của kế hoạch chung vÒ s¶n xuÊt vµ cung cÊp ®iÖn cho ngµnh ®iÖn cña Nhµ n−íc. Nãi kh¸c ®i, 89.

(90) tính độc lập kinh doanh của các công ty điện lực cũng bị giới hạn trong một khung khổ nhất định: mua bán điện trong khung của Nhà n−ớc. c, Những khía cạnh khác trong hoạt động sản xuất, kinh doanh của Tổng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam. i) Kinh doanh trong ngµnh ®iÖn do Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam qu¶n lý ch−a tính đủ và ch−a kiểm soát toàn bộ các quá trình liên quan đến hoạt động s¶n xuÊt kinh doanh ®iÖn. Ngoại ứng trong hoạt động kinh doanh điện diễn ra khá rộng trong lĩnh vực thñy ®iÖn. N−íc lµ mét tµi nguyªn, v× thÕ ngµnh thñy ®iÖn ph¶i tr¶ thuÕ hoÆc phÝ tµi nguyªn cho Nhµ n−íc. Tuy nhiªn, n−íc trong ph¸t ®iÖn l¹i lµ mét t− liÖu s¶n xuÊt kh«ng chØ giµnh riªng cho ph¸t ®iÖn. Cã 5 t¸c dông cña n−íc ngoµi viÖc ph¸t ®iÖn: 1, N−íc dïng trong viÖc t−íi tiªu cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp; 2, MÆt n−ớc dùng trong nuôi trồng thủy sản; 3, Mặt n−ớc dùng trong hoạt động giao th«ng vËn t¶i; 4, T¹o ra danh lam vµ c¶nh quan trong du lÞch; vµ 5, C¶i t¹o m«i tr−ờng, giữ n−ớc, điều tiết n−ớc và thay đổi khí hậu có lợi cho môi tr−ờng sống và chống lũ, chống xói mòn, sạt lở đất, tạo điều kiện tốt cho sự phát triển của rừng và hoạt động nông nghiệp của những vùng lân cận. ở đây n−ớc đ−ợc khống chế và chi phối là do đầu t− xây dựng và hoạt động của công trình thủy điện. N−íc ®−îc sö dông cho ph¸t ®iÖn, ®−¬ng nhiªn, c¸c doanh nghiÖp s¶n xuÊt kinh doanh ®iÖn ph¶i bá vèn ®Çu t− x©y dùng c«ng tr×nh thñy ®iÖn vµ c¸c chi phÝ cho việc tu sửa, bảo d−ỡng hồ chứa n−ớc, đồng thời trả phí, hay thuế tài nguyên. Nh−ng nh÷ng t¸c dông ngo¹i øng víi 5 phÇn kÓ trªn th× ngµnh ®iÖn l¹i kh«ng ®−îc h−ëng lîi, trong khi c¸c ngµnh thñy s¶n, n«ng nghiÖp, giao th«ng, du lÞch vµ xX héi ®−îc h−ëng lîi rÊt nhiÒu. Trong một nền kinh tế Nhà n−ớc, thủy điện có nhiều tác dụng và do đó có hiệu quả kinh tế xX hội lớn là cái quyết định Nhà n−ớc đầu t− phát triển thủy ®iÖn trong môc tiªu s¶n xuÊt ®iÖn n¨ng vµ t¨ng phóc lîi chung cña xX héi. ë ®©y, việc ai h−ởng lợi, vấn đề không quan trọng, vì tiền vốn Nhà n−ớc đầu t− cho thủy ®iÖn lµ tõ xX héi s¶n xuÊt ra vµ tËp trung l¹i trong tay Nhµ n−íc. Giê ®©y, nh÷ng 90.

(91) phóc lîi ®−îc t¹o ra bëi thñy ®iÖn trë l¹i víi xX héi lµ mét sù quan hÖ nh©n qu¶. Tuy nhiªn, trong mét nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, ®iÒu nµy lµ kh«ng hîp lý, kh«ng c«ng b»ng, v×: Một là, lợi ích phân bổ không đều giữa những ng−ời đ−ợc h−ởng lợi và nh÷ng ng−êi kh«ng ®−îc h−ëng lîi trong xX héi. Hai là, các tác dụng ngoại ứng ở đây ch−a đ−ợc thị tr−ờng hoá và do đó ch−a ®−a vµo ho¹ch to¸n kinh doanh cña ngµnh thñy ®iÖn. C¸c nguån n−íc do thñy ®iÖn t¹o ra ®−îc c¸c chñ thÓ kinh tÕ trong n«ng nghiÖp, thñy s¶n, giao thông, du lịch khai thác, tác động tốt của nguồn n−ớc đ−ợc khống chế và kiểm so¸t bëi thñy ®iÖn ch−a ®−îc ho¹ch to¸n. Hiện thời, những lợi ích của thủy điện đối với môi tr−ờng ch−a đ−ợc và ch−a thể hoạch toán vì ch−a tách đ−ợc giá trị bằng tiền những lợi ích đó, vì thế ch−a xÐt ®−îc thñy ®iÖn lµm t¨ng GDP bao nhiªu do lµm cho m«i tr−êng tèt lªn và do khống chế đ−ợc những thiệt hại thiên tai (lũ, lụt, sạt lở hay xói mòn đất…) lµm gi¶m GDP cña quèc gia, rèt cuéc ch−a ho¹ch to¸n ®−îc lîi Ých m«i tr−êng, còng nh− ch−a thÓ chiÕt khÊu vµ chuyÓn kho¶n tõ lîi Ých quèc gia (phóc lîi chung) sang cho thñy ®iÖn. Nh−ng viÖc t−íi tiªu, m«i tr−êng thñy s¶n, vËn t¶i vµ du lịch là những hoạt động dựa trên khai thác nguồn n−ớc do thủy điện tạo ra thì hoàn toàn có thể xác định đ−ợc, do đó có thể hoạch toán đ−ợc. Việc xác định giá cả và hoạch toán trong việc khai thác nguồn n−ớc do thủy điện tạo ra, từ đó định đ−ợc việc phân chia, hay phân phối thu nhập giữa những chủ thể tham gia khai thác nguồn n−ớc thủy điện trở nên cần thiết. Việc xác định đúng giá cả việc sử dụng nguồn n−ớc và việc hoạch toán trong kinh doanh nguồn n−íc thñy ®iÖn gi÷a c¸c chñ thÓ khai th¸c nguån n−íc thñy ®iÖn, sÏ gióp cho c¸c chủ thể hoạch toán đủ hoạt động kinh doanh và thực hiện đúng cơ chế thị tr−ờng trong hoạt động kinh doanh. VÒ phÝa c¸c chñ thÓ n«ng nghiÖp, thñy s¶n, giao th«ng, du lÞch … sÏ t¨ng c−ờng trách nhiệm kinh tế đối với việc tái sản xuất nguồn n−ớc, cũng nh− tăng trách nhiệm đối với việc cùng giữ gìn phát triển nguồn n−ớc, sử dụng một cách 91.

(92) tiÕt kiÖm, hiÖu qu¶ nguån n−íc. ë ®©y, gi¸ c¶ nguån n−íc khiÕn cho viÖc kinh doanh của các chủ thể diễn ra dúng với nguyên lý thị tr−ờng, do đó, phản ánh đúng chất l−ợng kinh doanh của họ, đồng thời là giải pháp kinh tế cần thiết trong viÖc sö dông tiÕt kiÖm, hiÖu qu¶ tµi nguyªn n−íc. VÒ phÝa c¸c doanh nghiÖp thñy ®iÖn, gi¸ c¶ vµ ho¹ch to¸n trong viÖc khai thác nguồn n−ớc phản ánh đúng hoạt động kinh doanh của ngành thủy điện – n−ớc là t− liệu sản xuất, là tài sản, có đời sống kinh tế hàng hoá, do đó, ai sử dụng trong mục đích sinh lợi, cần phải thanh toán. Nguồn thu này giúp cho các công ty hay ngành thủy điện có nguồn lực cần thiết để tái sản xuất ra nguồn n−íc cho ph¸t triÓn thñy ®iÖn, còng nh− ph¸t triÓn c¸c chøc n¨ng cña nguån n−íc trong ph¸t triÓn kinh tÕ, xX héi vµ m«i tr−êng. §−¬ng nhiªn, c¸c nguån thu nµy lµ phÇn lîi Ých cña chñ thÓ ®Çu t− ®−îc h−ëng. NÕu chñ thÓ kinh doanh ®iÖn ë ®©y lµ Nhµ n−íc, th× nguån thu do ngo¹i øng mang l¹i, ngoµi viÖc t¹o ra nguån lùc ®Çu t− cho t¸i s¶n xuÊt më réng, Nhµ n−íc cã thÓ gi¶m gi¸ ®iÖn mµ kh«ng ảnh h−ởng gì đến đời sống kinh tế của hoạt động kinh doanh điện. Đ−ơng nhiên, giảm giá điện là cách phân phối thu nhập đều khắp cho mọi đối t−ợng sử dụng điện. Điều này hàm nghĩa, giảm giá điện thông qua hoạch toán đủ, là tăng phúc lợi xX hội đối với ng−ời tiêu dùng điện, là một hình thức phân phối hợp lý trên nguyªn t¾c thÞ tr−êng. ii) N−ớc dùng cho phát điện và n−ớc dùng cho nông nghiệp đôi khi không nhất trí gây thất thiệt cho hoạt động sản xuất, kinh doanh điện, song sản xuất, kinh doanh ®iÖn kh«ng ®−îc båi hoµn, g©y thÊt thiÖt cho ngµnh ®iÖn. Ta biÕt r»ng, bÓ n−íc ®−îc t¹o ra nh»m t¹o ra cét n−íc lín, h×nh thµnh thÕ n¨ng trong phát điện, đồng thời còn trữ n−ớc dùng phát điện vào mùa cạn. Tuy nhiên, khi thñy ®iÖn cÇn tr÷ n−íc cho ph¸t ®iÖn vµ mïa c¹n th× n«ng nghiÖp l¹i cÇn x¶ n−íc cho viÖc cung cÊp n−íc t−íi tiªu trong vô mïa. Sù x¶ n−íc nµy th−êng v−ît møc n−íc cÇn cho ph¸t ®iÖn. §−¬ng nhiªn, l−îng n−íc chªnh lÖch cho t−íi tiªu v−ît møc n−íc cÇn cho ph¸t ®iÖn g©y tæn thÊt cho ngµnh ®iÖn. Theo thèng kª, mïa kh« n¨m 2007, ë miÒn B¾c, l−îng n−íc chªnh lÖch nµy kho¶ng 1,3 tû m3 n−íc, 92.

(93) t−¬ng ®−¬ng víi gÇn 1 tû Kwh ®iÖn vµ ngµnh ®iÖn mÊt ®i kÌm theo lµ gÇn 900 tû đồng. Hơn nữa, phần n−ớc cần cho t−ới tiêu của nông nghiệp này, ngành điện vÉn ph¶i tr¶ phÝ tµi nguyªn. MÆt kh¸c, trong mét dßng ch¶y, nh−ng gi÷a hÖ thèng thủy nông và thủy điện lại tách biệt t−ơng đối. Th−ờng hệ thống thủy nông ở hạ l−u nguån n−íc, nÕu hÖ thèng thñy n«ng x©y dùng vµ sö dông kh«ng tèt cã thÓ bÞ phù sa lắng đọng làm cho đáy sông, hay đáy dòng chảy ngày cao lên. Việc nâng cao đáy dòng chảy, một mặt làm cho độ chênh giữa mặt hồ chứa n−ớc của thủy ®iÖn vµ mÆt dßng ch¶y thu hÑp l¹i, g©y tæn thÊt c«ng suÊt ph¸t ®iÖn, mÆt kh¸c, trong khi đó lại phải nâng cột n−ớc dòng chảy lên để có thể đ−a n−ớc vào đồng ruéng. Nh÷ng tæn thÊt do sù kh«ng nhÊt trÝ gi÷ thñy ®iÖn vµ thñy n«ng lµ nghiªng vÒ phÝa thñy ®iÖn, hay do thñy ®iÖn chÞu thiÖt. iii) Sự không đồng bộ giữa thủy điện và nhiệt điện gây tổn thất trong hoạt động sản xuất kinh doanh cho ngành điện. Đặc điểm của thủy điện Việt Nam là nguån n−íc cho ph¸t ®iÖn chÞu ¶nh h−ëng cña mïa m−a. Vµo mïa c¹n, nguån n−ớc bị kiệt, năng lực phát điện giảm. Để đảm bảo đủ điện, cần có nhiệt điện ph¸t ®iÖn bï vµo phÇn s¶n l−îng ®iÖn bÞ gi¶m do n¨ng lùc ph¸t ®iÖn cña thñy điện giảm vào mùa cạn. Do đặc điểm này, về mùa cạn, thủy điện không chạy hết c«ng suÊt, vÒ mÆt kinh doanh, thuû ®iÖn sÏ bÞ tæn thÊt; ®iÖn do nhiÖt ®iÖn ph¸t bï cho thñy ®iÖn, nÕu mua tõ c¸c c«ng ty ngoµi Tæng c«ng ty, kh«ng kÓ gi¸ cao, th−ờng gấp đôi giá điện mà Tổng công ty Điện lực bán ra, còn phải mua theo hợp đồng với điều kiện ng−ời mua phải trả cả khi nhiệt điện không cấp điện, tức nÕu mua ®iÖn cña nhiÖt ®iÖn trong mïa c¹n lµ mét l−îng A trong mét th¸ng, th× ng−êi mua ph¶i thanh to¸n tiÒn ®iÖn A nµy trong suèt n¨m, dï trong c¸c th¸ng kh¸c kh«ng dïng ®iÖn cña ng−êi b¸n. ViÖc mua ®iÖn theo c¬ chÕ nµy, chØ riªng víi nhµ m¸y ®iÖn HiÖp Ph−íc vµ nhµ m¸y N«MuRa, Tæng c«ng ty ®X ph¶i bï lç hơn 600 tỷ đồng vào mùa khô năm 2006. Giả sử, nếu Tổng công ty tự cân đối bằng nhiệt điện của mình, thì để có điện trong cân đối giữa thủy điện và nhiệt điện thì nhiệt điện vẫn phải có một khoản chi phí đáng kể cho việc ủ lò, khoảng 1 – 2 tháng. Toàn bộ những chi phí phụ thêm để có điện cung cấp trong những tr−ờng hợp mất cân đối của các nguồn điện, Tổng công ty là ng−ời gánh chịu. 93.

(94) d, Mèi quan hÖ cña Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam víi tÝnh c¸ch lµ chñ kinh doanh và toàn bộ hạ tầng, hay t− liệu sản xuất trong hoạt động sản xuất, kinh doanh ®iÖn. §Æc ®iÓm cña s¶n xuÊt, kinh doanh ®iÖn lµ s¶n xuÊt, kinh doanh ®iÖn dùa trªn mét c¬ së thiÕt bÞ – kü thuËt to lín vµ tr¶i réng trªn mét không gian rộng lớn, đồng thời bản thân sản phẩm của ngành điện cũng là một dạng kỹ thuật công nghệ đặc thù, đ−ợc vận chuyển bằng một hệ thống thiết bị t−¬ng øng vµ kh«ng cÊt tr÷ ®−îc, s¶n xuÊt vµ tiªu dïng lµ cïng mét lóc s¶n xuÊt ra bao nhiªu ph¶i ®−îc tiªu dïng hÕt bÊy nhiªu. Nãi kh¸c ®i, ®©y lµ mét ngµnh kinh tế kỹ thuật có cấu tạo kỹ thuật cao và đòi hỏi ng−ời sản xuất, vận hành có chuyên môn kỹ thuật trong sản xuất, kinh doanh. Do đặc điểm đầu t− quy mô to lớn và trải rộng trên một không gian rộng lớn đX nảy sinh vấn đề chủ thể kinh doanh và vấn đề quản lý tài sản thiết bị kỹ thuật cao và có giá trị lớn. Tr−ớc hết về thủy điện, đối với công ty kinh doanh sản xuất điện (ng−ời ph¸t ®iÖn), tøc nhµ m¸y thñy ®iÖn, th× nhµ m¸y thñy ®iÖn phÇn ®Ëp ch¾n n−íc, nh÷ng m¸y mãc thiÕt bÞ ph¸t ®iÖn hay toµn bé hÖ thèng s¶n xuÊt ®iÖn, kÓ c¶ bÓ chøa n−íc. §©y lµ mét ®iÒu rÊt then chèt trong s¶n xuÊt kinh doanh ®iÖn. Bëi v× dù ¸n x©y dùng nhµ m¸y thñy ®iÖn lµ do Nhµ n−íc ®Çu t− kh¶o s¸t, thiÕt kÕ vµ tiến hành thi công, sau đó giao cho Tổng công ty vận hành. ở đây, bể n−ớc đ−ợc xem là tài sản của quốc gia. Nó gồm một vùng đất đai và không gian rộng lớn hµng tr¨m ngµn hÐcta víi mét khèi n−íc ®−îc tÝch gi÷ khæng lå. NÕu tÝnh vÒ gi¸ trÞ, th× ®©y lµ mét gi¸ trÞ rÊt lín. §−¬ng nhiªn, mét khi nguån n−íc vµ bÓ chøa n−íc kh«ng thuéc chñ thÓ lµ Tæng c«ng ty §iÖn lùc sÏ x¶y ra hai hÖ qu¶: Mét lµ, kh«ng gian vµ mÆt n−íc cña hå chøa n−íc kh«ng cã chñ thÓ qu¶n lý trùc tiÕp. Th−êng nã ®−îc coi lµ phÇn lXnh thæ cña mét cÊp hµnh chÝnh xX, huyÖn hoặc tỉnh quản lý nh− quản lý đất đai, mặt n−ớc thông th−ờng. Điều này là kh«ng phï hîp vÒ mÆt kinh tÕ. Bëi v× bÓ chøa n−íc lµ kÕt qu¶ cña mét sù ®Çu t− lín vµ ®−îc kiÕn t¹o trong sù t−¬ng thÝch vÒ mÆt kü thuËt trong hÖ thèng ph¸t ®iÖn cña nhµ m¸y thñy ®iÖn, v× vËy, bÓ n−íc giê ®©y lµ mét lùc l−îng s¶n xuÊt, hơn nữa, có thể xem là một cấu phần của toàn bộ thiết bị cho hoạt động sản xuất 94.

(95) điện, bởi vậy, nó cần đ−ợc đặt trong toàn bộ hệ thống sản xuất điện, và do vậy, cÇn thuéc vÒ nhµ m¸y ®iÖn, tøc thuéc vÒ ng−êi s¶n xuÊt, kinh doanh ®iÖn. Hai lµ, xÐt vÒ mÆt kinh tÕ, bÓ chøa n−íc lµ mét lùc l−îng s¶n xuÊt hay mét bộ phận cấu thành của nhà máy điện, vì vậy nó có một giá trị nhất định và nó cũng nh− tất cả các yếu tố khác của quá trình sản xuất, có đời sống kinh tế của m×nh vµ lu«n ®−îc duy tr× vµ t¸i s¶n xuÊt ra. Trong qu¸ tr×nh ®Çu t−, x©y dùng hÖ thèng thñy ®iÖn, vÒ nguyªn t¾c, gi¸ trÞ cña nhµ m¸y ®iÖn gåm: gi¸ trÞ cña thiÕt bÞ m¸y mãc ph¸t ®iÖn, gi¸ trÞ ®Ëp ng¨n n−íc vµ gi¸ trÞ bÓ chøa n−íc. Mµ gi¸ trÞ cña bÓ chøa n−íc gåm: a, Chi phÝ ®Çu t− kiến tạo bể chứa n−ớc; b, Giá cả diện tích đất đai cấu tạo nên bể n−ớc. Do quan niệm bể chứa n−ớc và toàn bộ công trình thủy điện của Nhà n−ớc, vì thế, đất đai vốn đ−ợc luật pháp xác định là sở hữu Nhà n−ớc và nhà máy thủy điện đX không đ−ợc xem là một hàng hoá đặc thù, và giá cả của nó đX không đ−ợc hoạch toán trong gi¸ trÞ cña toµn bé c«ng tr×nh thñy ®iÖn. Nãi kh¸c ®i, gi¸ trÞ cña nhµ m¸y thủy điện đX là một giá trị không đầy đủ. Điều này đX dẫn tới chỗ: i, Bể chứa n−ớc đX không có đời sống kinh tế giá trị của mình, không đ−ợc duy trì và tái sản xuất ra thích ứng với yêu cầu của quá trình sản xuất điện (giả dụ sự lắng đọng đáy bể không có kinh phí để nạo vét); ii, Giá trị của bể chứa n−ớc không đ−ợc khÊu hao, hay chuyÓn vµo gi¸ ®iÖn, v× thÕ, khiÕn cho gi¸ ®iÖn cña thñy ®iÖn th−êng rÎ h¬n nhiÖt ®iÖn. ở đây xuất hiện một vấn đề phân phối thu nhập: Một mặt, giá điện của thủy ®iÖn rÎ, chÝnh lµ phÇn gi¸ trÞ cña bÓ chøa n−íc chuyÓn vµo hµng ho¸ ®iÖn ch−a bÞ chiÕt khÊu. §iÒu nµy hµm nghÜa, Nhµ n−íc, mµ th«ng qua Tæng c«ng ty, ®X mÊt đi một l−ợng giá trị, đáng ra đX thu về một l−ợng giá trị thích ứng với hao phí giá trị của bể chứa n−ớc và giá cả của đất đai xây dựng toàn bộ nhà máy điện. Mặt khác, giá điện do thủy điện sản xuất rẻ nh− vậy, xét ở một ý nghĩa nhất định là t¨ng thu nhËp cho nh÷ng ng−êi tiªu dïng ®iÖn.. 95.

(96) Thứ hai, đối với hệ thống tải điện. Trong ngành điện, hệ thống truyền tải điện là một khối khổng lồ thiết bị lắp đặt trên một quy mô rộng lớn, do đó, giá trị cña hÖ thèng t¶i ®iÖn lµ rÊt lín. Nã chiÕm tíi 25% - 30% tæng gi¸ trÞ cña toµn bé ngành điện. Do tính chất và ý nghĩa hệ trọng của mạng tải điện quốc gia đối với toµn bé nÒn s¶n xuÊt vµ sinh ho¹t xX héi, hÖ thèng truyÒn t¶i ®iÖn ®−îc xem lµ tµi sản quốc gia và đặt ở cấp quản lý quốc gia và đ−ợc bảo vệ bởi pháp luật (pháp lệnh về mạng điện quốc gia). Về mặt kinh doanh, đây là khâu kinh doanh đặc biệt. Khác với giao thông vận tải hàng hoá thông th−ờng, đó là tổn thất điện trên hệ thống truyền tải và rủi ro trong truyền tải gây hậu quả nghiêm trọng đến hoạt động kinh tế – xX hội ở diện rộng, và cả đến tính mệnh và tài sản. Những đặc ®iÓm nµy cña kh©u t¶i ®iÖn khiÕn cho hÖ thèng t¶i ®iÖn, d−íi h×nh thøc m¹ng ®iÖn quèc gia, lµ mét kh©u tiÕp nèi cña s¶n xuÊt, cã nhiÖm vô truyÒn t¶i, ®−a điện từ nơi phát điện tới ng−ời tiêu dùng. Trong truyền tải điện, vấn đề an toàn và vËn hµnh th«ng suèt lµ träng t©m, vµ do vËy, tuång nh− kh©u t¶i ®iÖn kh«ng cã kh¶ n¨ng kinh doanh, v× tuång nh− truyÒn t¶i ®iÖn kh«ng ph¶i lµ hµng ho¸, cµng kh«ng ph¶i lµ dÞch vô. Bëi vËy, n»m trong Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam, nã lµ kh©u nèi dµi cña s¶n xuÊt ®iÖn, do vËy, ®−îc ho¹ch to¸n phô thuéc vµo Tæng c«ng tÊt yÕu. MÆt kh¸c, víi tÝnh c¸ch m¹ng ®iÖn quèc gia, chñ thÓ cña m¹ng ®iÖn réng lín tÇm quèc gia, chÝnh lµ quèc gia, lµ Nhµ n−íc, v× vËy, c¸c c«ng ty qu¶n lý mạng điện quốc gia là những đơn vị chức năng quản lý, bảo quản và vận hành m¹ng ®iÖn quèc gia trong viÖc truyÒn t¶i ®iÖn an toµn vµ th«ng suèt. Nãi kh¸c ®i, ë ®©y, chñ thÓ vµ chøc n¨ng vËn hµnh cã sù t¸ch biÖt nhau, do vËy, ®X t¹o ra c¶m t−ởng có một sự không cần thiết trong việc kinh doanh hoạt động truyền tải điện, hay truyÒn t¶i ®iÖn kh«ng thµnh mét lÜnh vùc ®Çu t− kinh doanh, v× thÕ, kh©u truyền tải điện đX đ−ợc xếp vào khung của các đơn vị hoạch toán phụ thuộc vào Tæng c«ng ty. §èi víi c¸c nhµ m¸y ph¸t ®iÖn (thñy ®iÖn hay nhiÖt ®iÖn), ®iÖn lµ hµng ho¸. V× thÕ víi tÝnh c¸ch lµ nh÷ng nhµ m¸y s¶n xuÊt ®iÖn, ®iÖn cã thÓ lµ s¶n phÈm cung cÊp cho nÒn s¶n xuÊt hay cho sinh ho¹t cña xX héi theo quan hÖ giao nép trong c¬ chÕ bao cÊp, nh−ng ®iÖn cã thÓ lµ hµng ho¸ trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng 96.

(97) vµ nhµ m¸y ®iÖn, xÐt vÒ kinh tÕ, lµ mét doanh nghiÖp s¶n xuÊt, kinh doanh ®iÖn. §−¬ng nhiªn, kinh doanh theo nh÷ng nguyªn t¾c thÞ tr−êng, viÖc ho¹ch to¸n nh»m thùc hiÖn quan hÖ chi phÝ – lîi Ých trë thµnh tÊt yÕu. Trong thêi kú tr−íc 2002, các nhà máy điện thực hiện chế độ hoạch toán phụ thuộc Tổng công ty, thực chất là chế độ thực thanh thực chi. Từ 2002, để nâng cao trách nhiệm của các nhà máy điện trong việc tiết kiệm chi phí, Hội đồng quản trị của Tổng công ty ®X ban hµnh quy chÕ vÒ gi¸ ho¹ch to¸n néi bé ¸p dông cho c¸c nhµ m¸y ®iÖn thuéc Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam. Thùc chÊt ®©y lµ ho¹ch to¸n néi bé, hay ho¹ch to¸n gi¸ thµnh s¶n phÈm. §iÒu nµy hµm nghÜa, viÖc ho¹ch to¸n néi bé theo giá do Hội đồng quản trị quy định cũng ch−a v−ợt khỏi khung của hoạch toán “thực thanh thực chi” của chế độ hoạch toán phụ thuộc vào Tổng công ty tr−ớc ®©y. 2.1.3.2. Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam lµ mét tæ chøc kinh tÕ thùc hiÖn chÝnh s¸ch xD héi trong ngµnh ®iÖn. Tổng công ty điện lực Việt Nam khi thành lập, Nhà n−ớc xác định chức n¨ng cña Tæng c«ng ty lµ doanh nghiÖp kinh doanh ®iÖn theo quy ho¹ch vµ kÕ ho¹ch ph¸t triÓn ngµnh ®iÖn cña Nhµ n−íc. Nh−ng xÐt kü, ngoµi chøc n¨ng s¶n xuÊt kinh doanh ®iÖn, Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam cßn cã mét chøc n¨ng c¬ b¶n kh¸c lµ thùc hiÖn chÝnh s¸ch xQ héi. §iÒu nµy thÓ hiÖn ë nh÷ng khÝa c¹nh sau: 1, Thực hiện chính sách xQ hội của Nhà n−ớc đối với các đối t−ợng đ−ợc h−ëng chÝnh s¸ch xQ héi qua gi¸ b¸n ®iÖn. Ta biết rằng, Nhà n−ớc có những chính sách kinh tế – xX hội đối với những khu vùc, ngµnh s¶n xuÊt vµ nhãm, tÇng líp d©n c− trong xX héi. Thùc chÊt cña các chính sách này là hỗ trợ về mặt kinh tế để những đối t−ợng chính sách đ−ợc tiÕp cËn víi nguån ®iÖn vµ sö dông ®iÖn vµo s¶n xuÊt, kinh doanh vµ sinh ho¹t, nhằm thay đổi ph−ơng thức sản xuất, tăng sức sản xuất, giảm chi phí, tăng thu nhËp, t¨ng phóc lîi xX héi vµ gióp ng−êi d©n h−ëng thô ®−îc nh÷ng thµnh tùu của sự phát triển. Trong những năm đổi mới vừa qua, chính sách xX hội trong 97.

(98) lÜnh vùc gióp ng−êi d©n sö dông ®iÖn, thùc hiÖn qua chÝnh s¸ch trî gi¸ ®iÖn. Cã ba lo¹i trî gi¸: i, Trî gi¸ nh»m t¨ng phóc lîi chung cho c¸c tÇng líp d©n chóng trong xQ hội. Việc trợ giá này quy định, mọi gia đình (tính theo đầu công-tơ đo điện) đ−ợc h−ởng đồng loạt 100 số (Kwh) điện đầu với giá thấp, 460đ/Kwh; những số sau ®−îc t¨ng theo lòy tiÕn, 650®/Kwh cho 100 – 150 Kwh; vµ tõ sè 151 trë ®i ®−îc thùc hiÖn theo gi¸ 1050 – 1300®/Kwh. Lo¹i trî gi¸ nµy mang ý nghÜa t¨ng phóc lîi xX héi cho tÊt c¶ ng−êi d©n trong n−íc. C¬ së cña sù trî gi¸ nµy lµ viÖc s¶n xuất điện có sự tham gia rất lớn của tài nguyên n−ớc, đất, địa hình chung của đất n−íc. Nguån lîi thu ®−îc tõ tµi nguyªn tham gia vµo s¶n xuÊt ®iÖn, mäi ng−êi dân trong n−ớc cần đ−ợc h−ởng. Với trợ giá điện, mỗi hộ gia đình dùng điện đ−ợc h−ởng phúc lợi là [(830 - 450) x 100] + [(830 - 650) x 50] đồng. ở đây, trợ giá thực chất là thực hiện chính sách tăng phúc lợi cảu Nhà n−ớc đối với dân c− đất n−ớc. ii, Trî gi¸ ®iÖn cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. S¶n xuÊt n«ng nghiÖp lµ lÜnh vùc s¶n xuÊt cña n«ng d©n vµ lµ ngµnh s¶n xuÊt l¹c hËu. Trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hoá, hiện đại hoá, thực hiện CNH, HĐH nông nghiệp có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với công cuộc CNH toàn nền kinh tế nói riêng và phát triển kinh tế nói chung. Công cuộc CNH nông nghiệp, nông thôn sẽ làm thay đổi căn bản ph−ơng thức sản xuất của một ngành kinh tế cơ bản và bộ mặt nông thôn, đồng thời giảm nghÌo, n©ng cao møc sèng cña d©n c− n«ng th«n. Trong qu¸ tr×nh CNH nµy, ®iÖn khí hoá có một tác dụng cách mạng mạnh mẽ đặc biệt. Nh−ng xét ở một ý nghĩa nhất định, nông nghiệp lạc hậu và nông dân với ph−ơng thức sản xuất lạc hậu có n¨ng suÊt thÊp, thu nhËp thÊp, ®−¬ng nhiªn Ýt cã kh¶ n¨ng tiÕp xóc vµ sö dông nguån ®iÖn vµo trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ trong sinh ho¹t hµng ngµy. §iÒu nµy có nghĩa là, để sản xuất nông nghiệp tiến hành điện khí hoá và ng−ời dân nông th«n h−ëng thô ®−îc nh÷ng thµnh tùu cña sù ph¸t triÓn, hä cÇn ®−îc hç trî. 98.

(99) §−¬ng nhiªn, trî gi¸ qua ®iÖn lµ mét gi¶i ph¸p kinh tÕ – xX héi cÇn thiÕt. ë ®©y, trî gi¸ ®iÖn lµ mét chÝnh s¸ch kinh tÕ – xX héi mang tÝnh hç trî, yÓm trî mét lÜnh vùc l¹c hËu, mét tÇng líp d©n c− nghÌo, Ýt n¨ng lùc. Trong nh÷ng n¨m qua, trî gi¸ ®iÖn cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp chiÕm mét vÞ trÝ lín trong chÝnh s¸ch kinh tÕ – xX héi vµ v¬i mét quy m« kh¸ lín. Hµng n¨m, giá trị hỗ trợ cho sản xuất nông nghiệp qua trợ giá điện lên tới hơn 2500 tỷ đồng. iii, Trợ giá cho dân c− vùng sâu, vùng xa. ở một ý nghĩa nhất định, đối với vùng sâu vùng xa, Nhà n−ớc cung cấp điện miễn phí cho ng−ời dân, vì đôi khi chi phÝ cho viÖc thu tiÒn ®iÖn cßn lín h¬n gi¸ ®iÖn mµ ng−êi d©n ë ®©y ®−îc h−ëng. ViÖc thùc hiÖn trî gi¸ lµ do Tæng c«ng ty ®iÖn lùc thùc hiÖn. “Thùc hiÖn” ë ®©y cã hai khÝa c¹nh, mét lµ, vÒ mÆt tæ chøc, qu¶n lý, Tæng c«ng ty ®iÖn lùc thay mÆt Nhµ n−íc thùc hiÖn viÖc ®−a ®iÖn tíi ng−êi d©n, vµ thùc hiÖn c¸c thao t¸c tæ chøc, kü thuËt trong viÖc trî gi¸. Hai lµ, vÒ mÆt kinh tÕ, Tæng c«ng ty thùc hiÖn yªu cÇu chÝnh s¸ch trî gi¸ cña Nhµ n−íc b»ng c¸ch gi¶m gi¸ ®iÖn. ë ®©y, gi¶m giá điện trong trợ giá đ−ợc đặt trong hạch toán của Tổng công ty. Thực chất, việc trî gi¸ ®iÖn theo chÝnh s¸ch cña Nhµ n−íc lµ chiÕt khÊu vµo thu nhËp cña Tæng c«ng ty. §iÒu nµy cã nghÜa lµ, xÐt cho cïng, Tæng c«ng ty ®iÖn lùc lµ ng−êi thùc hiÖn trän vÑn chÝnh s¸ch xX héi cña Nhµ n−íc trong viÖc sö dông ®iÖn cña ng−êi d©n. 2, Thực hiện chính sách xQ hội của Nhà n−ớc đối với các đối t−ợng đ−ợc h−ëng chÝnh s¸ch qua ®Çu t−. Nhà n−ớc rất quan tâm đến chính sách phát triển. Để các vùng sâu, vùng xa h−ëng thô ®−îc c¸c thµnh tùu cña sù ph¸t triÓn, Nhµ n−íc cã chñ tr−¬ng ®−a ®iÖn tới mọi vùng, miền đất n−ớc. Trên thực tế, mạng l−ới điện quốc gia chỉ bao phủ đ−ợc phần cơ bản của lXnh thổ đất n−ớc. Một số vùng nh− hải đảo, vùng sâu, vùng xa, địa hình phức tạp, dân c− th−a thớt là nằm ngoài vùng phủ l−ới điện quèc gia. §Ó kÐo ®iÖn tõ l−íi ®iÖn quèc gia tíi nh÷ng vïng nµy lµ rÊt tèn kÐm, 99.

(100) xÐt vÒ hiÖu qu¶ kinh tÕ, lµ kh«ng thùc hiÖn ®−îc. Gi¶i ph¸p hiÖu qu¶ lµ ph¸t ®iÖn t¹i chç. §−¬ng nhiªn, mét mÆt, ph¸t ®iÖn t¹i chç gi¸ ®iÖn lµ cao h¬n ®iÖn qua m¹ng l−íi quèc gia, mÆt kh¸c, cÇn cã mét kho¶n ®Çu t− lín thÝch øng cho thiÕt bÞ ph¸t vµ truyÒn t¶i ®iÖn t¹i chç. Ng−êi thùc hiÖn c«ng viÖc ®Çu t− nµy còng chÝnh lµ Tæng c«ng ty ®iÖn lùc. §iÒu cÇn nhÊn m¹nh ë ®©y lµ, viÖc ®Çu t− h×nh thµnh nh÷ng c¬ së ph¸t, truyÒn t¶i, cung cÊp ®iÖn ë nh÷ng vïng s©u, vïng xa kh«ng mang tính chất kinh doanh, cũng không phải là hoạt động kinh doanh nhằm mục tiªu lîi nhuËn. VÒ c¬ b¶n, ®©y lµ ®Çu t− thùc hiÖn chÝnh s¸ch xX héi. Nh− vậy, ngoài chức năng kinh doanh điện nh− Chính phủ xác định cho Tæng c«ng ty ®iÖn lùc víi tÝnh c¸ch lµ mét doanh nghiÖp Nhµ n−íc, trªn thùc tÕ, Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam cßn cã chøc n¨ng thùc hiÖn chÝnh s¸ch xX héi. Trên đây, ta đX xét những nét căn bản trong ph−ơng thức hoạt động sản xuất kinh doanh của Tổng công ty Điện lực Việt Nam. Từ những nét đặc thù trong sản xuất kinh doanh này, ta có những nhận xét về thực chất hoạt động kinh doanh của Tổng công ty Điện lực Việt Nam. Đây là những điều liên quan đến thực chất phân phối tổng thu nhập của Tổng công ty, do đó, là các quy định đến phân phối thu nhËp cho c¸c c¸ nh©n trong Tæng c«ng ty. 1) Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam lµ mét doanh nghiÖp Nhµ n−íc thuÇn phác. Tính thuần phác là ở chỗ các khâu xác lập nên chủ thể và hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp đều thuộc Nhà n−ớc: i, Chủ sở hữu và chủ kinh doanh đều là Nhà n−ớc; ii, Cơ chế hoạt động kinh doanh là cơ chế hành chÝnh, quan liªu, mang ®Ëm nÐt cña hÖ kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, phi thÞ tr−êng tr−íc ®©y. 2) Nét đặc tr−ng bản chất của doanh nghiệp của hệ kinh tế thị tr−ờng là hoạt động kinh tế của doanh nghiệp là kinh doanh nhằm mục đích lợi nhuận. Lợi nhuận đó là thực chất của hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp, bởi vì kinh doanh, đó là đầu t− t− bản (vốn) và làm cho giá trị của t− bản (vốn) đó tăng lên. Nh−ng xuyên suốt toàn bộ hoạt động kinh tế của Tổng công ty điện lực Việt Nam trong thêi gian qua, môc tiªu lîi nhuËn lµ mê nh¹t, bÞ ch×m ®i trong môc 100.

(101) tiêu chính trị, mục tiêu xX hội. Thêm vào đó, sản phẩm điện, đối t−ợng sản xuất kinh doanh của Tổng công ty điện ch−a phải hàng hoá; hoạt động kinh doanh của Tổng công ty ch−a đặt trên hệ thống kinh tế thị tr−ờng, trong đó ch−a có các thị tr−ờng thích ứng cho hoạt động kinh doanh và giá cả ch−a phải là giá cả do thị tr−ờng cạnh tranh xác định và rốt cuộc, toàn bộ hoạt động kinh tế của Tổng c«ng ty ch−a trªn nguyªn t¾c kinh tÕ thÞ tr−êng vµ theo c¬ chÕ thÞ tr−êng. Nh− vËy, cã thÓ nãi, Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam trong thêi gian qua ch−a ®−îc tổ chức thành một doanh nghiệp của kinh tế thị tr−ờng và chế độ kinh tế trong đó ch−a phải chế độ kinh doanh theo các quy luật kinh tế thị tr−ờng. 3) Tæng c«ng ty lµ mét doanh nghiÖp c«ng. ë ®©y, mét mÆt, chÝnh tÝnh chÊt Nhà n−ớc của doanh nghiệp ở một ý nghĩa nhất định đX mặc nhiên đặt Tổng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam lµ mét doanh nghiÖp c«ng. MÆt kh¸c, tÝnh chÊt xX héi ho¸ cao cña s¶n xuÊt, kinh doanh ®iÖn víi mét hÖ thèng m¹ng s¶n xuÊt, truyÒn t¶i vµ ph©n phèi ®iÖn réng lín ®X ®em l¹i cho ng−êi ta mét ý niÖm r»ng s¶n xuÊt vµ cung cÊp ®iÖn mang tÝnh chÊt c«ng. Còng tõ tÝnh chÊt kinh tÕ – xX héi vµ kü thuËt cña ngµnh ®iÖn khiÕn cho s¶n xuÊt vµ ph©n phèi ®iÖn trë thµnh mét c«ng cô tiện lợi và hữu ích cho việc Nhà n−ớc phân phối rộng khắp lợi ích phát triển đến mäi ng−êi d©n, vµ chÝnh ®iÖn n¨ng lµ ph−¬ng tiÖn kü thuËt khiÕn cho ng−êi d©n trong xX héi cã thÓ vµ cÇn ph¶i tiÕp cËn nhanh chãng víi c¸c thµnh tùu cña sù phát triển trong việc nâng cao đời sống kinh tế – xX hội và văn hoá của mình. Nh−ng xÐt cho cïng, ®iÖn n¨ng víi tÝnh c¸ch mét lùc l−îng s¶n xuÊt, dï tÝnh chÊt xX héi ho¸ cao cña nã còng nh− n¨ng lùc dÉn nhËp vµ lan táa nh÷ng thµnh tựu phát triển trong xX hội đến đâu, thì về cơ bản, điện năng vẫn là một hàng hoá b×nh th−êng, tøc vÒ b¶n chÊt ®iÖn kh«ng ph¶i lµ mét hµng ho¸ c«ng. Nh−ng chÝnh s¸ch cã thÓ mang l¹i cho ®iÖn tÝnh chÊt c«ng, khi chÝnh s¸ch dïng ®iÖn lµ một ph−ơng tiện thực hiện những mục đích công ích, hay mục tiêu phúc lợi xX héi mµ th«i. Trong nh÷ng n¨m qua, Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam lµ mét doanh nghiÖp s¶n xuÊt, kinh doanh ®iÖn. Trong khi s¶n xuÊt, kinh doanh ®iÖn, Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam cßn lµ ng−êi th«ng qua s¶n xuÊt kinh doanh ®iÖn n¨ng thùc hiÖn chÝnh s¸ch phóc lîi xX héi cña Nhµ n−íc ViÖt Nam. V× thÕ, 101.

(102) Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam mang tÝnh chÊt lµ mét doanh nghiÖp c«ng Ých, doanh nghiÖp cã chøc n¨ng thùc hiÖn chÝnh s¸ch xX héi. 4) Ngµnh ®iÖn lµ ngµnh cã cÊu t¹o h÷u c¬ cao vµ cã suÊt ®Çu t− lín. V× vËy, b¶n th©n ngµnh ®iÖn cã quy m« tËp trung s¶n xuÊt rÊt lín, do vËy, cã kh¶ n¨ng dẫn tới độc quyền. Tuy nhiên, bản thân điện năng lại là một hàng hoá thông th−êng, v× thÕ, s¶n xuÊt kinh doanh ®iÖn h×nh thµnh nªn thÞ tr−êng c¹nh tranh vµ diễn ra trong một hệ thống thị tr−ờng cạnh tranh. Nói khác đi, độc quyền kinh doanh trong ngµnh ®iÖn lµ do sù khèng chÕ khi c¸c doanh nghiÖp tËp trung lín, các đại công tất yếu và các Tơ-rớt lớn liên minh, thoả thuận với nhau trong việc xác định giá và chia nhau lợi nhuận độc quyền mà thôi. Sự trình bày ở trên về sự h×nh thµnh vµ tÝnh chÊt tæ chøc vµ tÝnh chÊt kinh doanh cña Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam cho ta thÊy, Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam mét mÆt lµ doanh nghiÖp Nhµ n−íc, tøc lµ lo¹i doanh nghiÖp chÝnh thèng. Víi tÝnh chÝnh thèng trong quan hệ với việc Nhà n−ớc Việt Nam xác định kinh tế Nhà n−ớc là nền tảng quyết định của nền kinh tế, Tổng công ty Điện lực Việt Nam có khả năng lín trong viÖc khèng chÕ viÖc s¶n xuÊt vµ cung cÊp ®iÖn cho nÒn kinh tÕ quèc dân, do đó, có khả năng trở thành một công ty độc quyền. Mặt khác, trong tái s¶n xuÊt cña nÒn s¶n xuÊt xX héi c«ng nghiÖp, ®iÖn n¨ng lµ mét c¬ së kü thuËt quyết định, bởi vậy, ai độc quyền đ−ợc sản xuất điện, ng−ời đó có khả năng khèng chÕ ®−îc nÒn s¶n xuÊt. §iÒu nµy cho thÊy, s¶n xuÊt kinh doanh ®iÖn cã khả năng trở thành một lĩnh vực siêu độc quyền. ở giai đoạn đầu quá trình phát triển, không có một t− bản t− nhân nào đủ năng lực vốn, do đó năng lực tập trung ®Çu t− vèn vµ n¨ng lùc kinh doanh mét ngµnh ®iÖn cã suÊt ®Çu t− cao vµ quy m« tËp trung vèn lín ngoµi Nhµ n−íc. Trªn thùc tÕ, Nhµ n−íc ViÖt Nam trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn ®X n¾m ngµnh ®iÖn víi tÝnh c¸ch lµ “nÒn t¶ng kü thuËt cña Chñ nghÜa xX héi” vµ ph¸t triÓn ngµnh ®iÖn trong mét thêi gian dµi, vµ víi mét quy m« lín. Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam khi thµnh lËp lµ ng−êi thay mÆt Nhµ n−íc trùc tiÕp qu¶n lý kinh doanh ngµnh ®iÖn, bëi vËy, Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam nghiÔm nhiªn lµ mét doanh nghiÖp khæng lå bao trïm ngµnh ®iÖn vµ là một chủ thể độc tôn trong lĩnh vực sản xuất kinh doanh điện lực. Chỉ trong 102.

(103) mÊy n¨m gÇn ®©y, qua c¸c doanh nghiÖp ®Çu t− trùc tiÕp n−íc ngoµi míi cã mét sè doanh nghiÖp s¶n xuÊt ph¸t ®iÖn ngoµi Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam, khiÕn cho Tổng công ty không còn là một công ty điện lực duy nhất, độc tôn. Tuy nhiªn, Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam vÉn lµ mét c«ng ty n¾m phÇn lín s¶n l−îng ®iÖn, chiÕm 80% trong tæng l−îng ®iÖn s¶n xuÊt ra trong n¨m, tøc c¸c doanh nghiÖp ngoµi quèc doanh, ngoµi Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam, míi chØ n¾m cã 20% s¶n l−îng ®iÖn. Nh− trªn ta ®X thÊy, nh÷ng doanh nghiÖp ®iÖn thuéc khu vùc ®Çu t− trùc tiếp n−ớc ngoài này lại đóng khung trong việc cung cấp điện cho các doanh nghiệp có vốn đầu t− n−ớc ngoài thuộc các khu công nghiệp tại đó tập trung các doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t− trùc tiÕp n−íc ngoµi. §iÒu nµy hµm nghÜa, gi÷a Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam vµ c¸c doanh nghiÖp s¶n xuÊt ®iÖn ngoµi Tæng c«ng ty có những thị tr−ờng riêng, tách biệt với nhau, do đó, không mang tính cạnh tranh. Nh÷ng tÝnh chÊt vÒ tÝnh chÝnh thèng, quy m« tËp trung lín, bao trïm vµ tÝnh chÊt khèng chÕ cña Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam, cho ta mét ý niÖm, ®©y lµ một công ty độc quyền. Tuy nhiên, xét về kinh tế, cái quyết định tính chất độc quyÒn ®−îc biÓu hiÖn tËp trung trong ph©n chia lîi Ých, hay trong viÖc h×nh thµnh lợi nhuận độc quyền của doanh nghiệp độc quyền. Thùc sù, nÕu xÐt vÒ tÝnh chÝnh thèng, tÝnh tËp trung s¶n xuÊt, n¨ng lùc khống chế thị tr−ờng và ra quyết định trong việc xác định giá cả độc quyền. Đ−ơng nhiên, là một công ty độc quyền, việc nắm giữ lợi nhuận độc quyền là nét b¶n chÊt trong viÖc ph©n phèi thu nhËp, mµ ë ®©y lµ viÖc giµnh ®−îc, chiÕm đ−ợc lợi nhuận độc quyền. Nh−ng xét kỹ, tính chất độc quyền của Tổng công ty §iÖn lùc ViÖt Nam chØ lµ h×nh thøc. Mét lµ, tÝnh chÝnh thèng cña Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam thùc ra lµ nhiÖm vô chÝnh trÞ nÆng nÒ cña Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam, v× ®iÖn n¨ng lµ nguồn năng l−ợng cơ bản, là yếu tố kỹ thuật quyết định trong nền sản xuất đại c«ng nghiÖp, trong khi nÒn kinh tÕ lµ kinh tÕ Nhµ n−íc vµ nÒn kinh tÕ trong tiÕn 103.

(104) tr×nh ph¶i chuyÓn sang nÒn c«ng nghiÖp mét c¸ch rót ng¾n trªn c¬ së duy tr× mét møc t¨ng bÒn v÷ng, l©u bÒn. V× vËy, Tæng c«ng ty §iÖn lùc b»ng mäi gi¸ cung cấp đủ điện một cách an toàn cho nền kinh tế và cho sự hoạt động bình th−ờng của xX hội. ĐX sản xuất với bất kỳ giá nào, Tổng công ty Điện lực đX đặt ra ngoài các quy luật kinh tế thị tr−ờng, hơn nữa, các vấn đề kinh tế trực tiếp trong hoạt động kinh doanh của Tổng công ty Điện lực tụt xuống hàng thứ yếu. Nói khác đi, độc quyền ở đây không tồn tại khi hoạt động kinh doanh không nhằm vào lợi nhuận trực tiếp của Tổng công ty. Hiệu quả tối cao của hoạt động kinh doanh ngành điện nằm ở chỗ nó bảo đảm đủ điện cho toàn nền kinh tế và xX hội hoạt động bình th−ờng. ĐX không nhằm vào lợi nhuận, đ−ơng nhiên, mục tiêu thu lọi nhuận độc quyền cũng không có cơ sở tồn tại. Hai lµ, thùc ra, lµ mét doanh nghiÖp Nhµ n−íc, Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam không phải là ng−ời quyết định chủ yếu giá cả điện. Giá cả điện là do các bộ ngành của Chính phủ và trong những tr−ờng hợp nhất định còn do Quốc hội quyết định. Điều này cho thấy, vấn đề giá cả là vấn đề trung tâm của hệ kinh tế thị tr−ờng, do đó là vấn đề sinh tử của kinh doanh, nh−ng giá cả lại do những cơ quan Chính phủ và Nhà n−ớc quyết định, do vậy, Tổng công ty Điện lực Việt Nam kh«ng ph¶i lµ ng−êi n¾m c«ng cô gi¸ c¶ trong viÖc th©u tãm, giµnh lîi nhuận độc quyền. Trên thực tế, giá điện của Tổng công ty Điện lực Việt Nam lại thÊp h¬n gi¸ ®iÖn cña c¸c doanh nghiÖp s¶n xuÊt ®iÖn cã vèn ®Çu t− n−íc ngoµi b¸n ra. Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam th−êng ph¶i mua víi gi¸ 5 – 13 cent/Kwh với hợp đồng dài hạn để bán cho các đối t−ợng tiêu dùng điện với giá thÊp h¬n nhiÒu. Ba lµ, víi tÝnh c¸ch lµ mét doanh nghiÖp c«ng Ých thùc hiÖn chÝnh s¸ch xX hội trong mục tiêu tăng phúc lợi xX hội cho quảng đại dân chúng, Tổng công ty Điện lực hoạt động kinh doanh, nh− trên đX nêu, không với tính cách là nhà kinh doanh mµ víi tÝnh c¸ch lµ ng−êi thùc hiÖn chÝnh s¸ch xX héi cña Nhµ n−íc. L−îng ®iÖn chuyÓn qua kªnh phóc lîi nµy lªn tíi 50% tæng s¶n l−îng ®iÖn (khu vực nông nghiệp nông thôn, chiếu sáng, phục vụ đời sống ng−ời dân, cán bộ, c«ng nh©n viªn chøc). Nãi kh¸c ®i, trong quan hÖ víi chøc n¨ng phóc lîi xX héi, 104.

(105) Tổng công ty Điện lực hoạt động không phải với tính cách một doanh nghiệp kinh doanh ®iÖn, do vËy, kh«ng thÓ xem Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam lµ mét doanh nghiệp độc quyền về điện. Nh− vËy, nÕu chØ xÐt mét sè tÝnh chÊt bÒ ngoµi, tuång nh− Tæng c«ng ty Điện lực Việt Nam là một doanh nghiệp độc quyền, và việc giá điện cao, hay việc tăng giá điện lên là ở tính chất độc quyền của Tổng công ty Điện lực. Nh−ng xét thực chất trong hoạt động kinh doanh của Tổng công ty Điện lực, thì đó ch−a phải là một doanh nghiệp kinh doanh của hệ kinh tế thị tr−ờng, lại càng không phải là một doanh nghiệp độc quyền. Việc nâng cao giá điện lên không nằm trong sự khống chế và quyết định của Tổng công ty, mà nằm trong chính s¸ch cña Nhµ n−íc. Cßn gi¸ ®iÖn cao hay thÊp, hiÖu qu¶ kinh doanh ra sao l¹i tïy thuéc vµo tÝnh chÊt cña Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam, mµ tÝnh chÊt doanh nghiệp này lại nằm trong khuôn khổ thể chế của Nhà n−ớc Việt Nam đối với các doanh nghiệp của mình, trong đó có Tổng công ty Điện lực Việt Nam. Nh÷ng tÝnh chÊt nªu trªn cña Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam cho ta thÊy, mÆc dï nÒn kinh tÕ ®X tiÕn hµnh chuyÓn sang kinh tÕ thÞ tr−êng trong 20 n¨m, kÓ từ khi đổi mới đến nay, ngành công nghiệp điện của Việt Nam đX chuyển từ mô h×nh qu¶n lý “Bé chñ qu¶n” mang tÝnh chÊt hµnh chÝnh sang m« h×nh Tæng c«ng ty nh»m thÝch øng víi tiÕn tr×nh kinh tÕ thÞ tr−êng, song qua h¬n 10 n¨m chuyÓn đổi, Tổng công ty Điện lực Việt Nam về căn bản vẫn ch−a ra khỏi khung của mô h×nh kinh tÕ cò, tøc m« h×nh kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, quan liªu. ViÖc ph©n tích về tính chất chủ thể kinh tế, về cấu trúc tổ chức và đặc biệt về quan hệ và cơ chế kinh tế mà hoạt động sản xuất kinh doanh của Tổng công ty vận hành theo, ta thÊy râ, Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam ch−a ph¶i lµ mét chñ thÓ kinh doanh độc lập tiến hành kinh doanh theo nguyên lý và cơ chế của hệ kinh tế thị tr−ờng, trong quan hÖ víi viÖc thùc hiÖn môc tiªu cña kinh doanh t¨ng thªm gi¸ trÞ hay nhằm vào tăng không ngừng lợi nhuận. Hoạt động sản xuất kinh doanh của Tổng c«ng ty lµ n»m trong khung cña kinh tÕ Nhµ n−íc nh»m môc tiªu chÝnh trÞ vµ mục tiêu thực hiện chính sách xX hội. Nói khác đi, hoạt động sản xuất kinh doanh cña Tæng c«ng ty vÒ c¬ b¶n cã Ýt néi dung kinh doanh, l¹i cµng ch−a cã 105.

(106) đời sống kinh tế thị tr−ờng: đời sống trong đó giá trị tự vận động và tăng lên không ngừng. Có thể nói, đó là một doanh nghiệp công ích Nhà n−ớc. Nh− vậy, đổi mới kinh tế trong ngành công nghiệp điện với mô hình Tổng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam nh»m gi¶i tÝnh chÊt qu¶n lý theo m« h×nh “Bé chñ qu¶n” cña hÖ kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ phi thÞ tr−êng vµ thÞ tr−êng ho¸ ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn, vµ kinh doanh ho¸ doanh nghiÖp Nhµ n−íc, tuy nhiªn, vÒ c¬ b¶n ®X kh«ng thµnh c«ng: a, M« h×nh Tæng c«ng ty chØ lµ biÕn t−íng cña m« h×nh “Bé chủ quản”, do vậy đX không thay đổi đ−ợc cơ chế quản lý Nhà n−ớc cũ đối với ngµnh ®iÖn: c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸, tËp trung quan liªu. Thùc chÊt Tæng c«ng ty lµ c¸ch thøc kh¸c nhau, Nhµ n−íc n¾m trùc tiÕp ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn vµ biÕn ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn thµnh kinh tÕ cña Nhµ n−íc. b, M« h×nh Tæng c«ng ty lµ h×nh th¸i biÕn t−íng cña doanh nghiÖp Nhµ n−íc. Nã t¨ng quy m« cña doanh nghiÖp Nhµ n−íc b»ng c¸ch céng toµn bé c¸c doanh nghiÖp cña ngµnh ®iÖn l¹i. §iÒu hÖ träng h¬n, nã kh«ng thÞ tr−êng ho¸ mét c¸ch thùc sù vµ c¬ b¶n ngµnh điẹn, và càng không thể kinh doanh hoá hoạt động của Tổng công ty và các doanh nghiÖp trong Tæng c«ng ty. Cã thÓ nãi, Tæng c«ng ty lµ mét d¹ng doanh nghiệp của một nền kinh tế kém phát triển. Nó là một tổ hợp của chế độ kinh tế Nhµ n−íc bao cÊp víi c¸c quan hÖ lÖ thuéc, trùc tiÕp bÖn vµo víi c¸c quan hÖ chÝnh trÞ, xX héi trong môc tiªu s¶n xuÊt vµ cung cÊp ®iÖn cho nÒn kinh tÕ – xX héi vµ thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch xX héi trong lÜnh vùc tiªu dïng ®iÖn. Nãi kh¸c ®i, chế độ kinh tế của Tổng công ty điện lực Việt Nam ch−a phải chế độ kinh doanh theo nguyên tắc thị tr−ờng, hay chế độ kinh doanh theo nguyên tắc thị tr−ờng ch−a thực sự đ−ợc xác lập. Đây là điều cơ bản làm thành cơ sở trên đó xem xét chế độ phân phối thu nhập trong Tổng công ty. Do đổi mới ch−a dẫn tới thị tr−ờng hóa ngành công nghiệp điện và kinh doanh hóa hoạt động kinh tế trong các doanh nghiệp điện theo cơ chế thị tr−ờng, bëi vËy, hiÖu qu¶ kinh tÕ cña ngµnh ®iÖn lùc trong EVN bÞ h¹n chÕ. BiÓu sau thÓ hiÖn ®iÒu nµy:. 106.

(107) BiÓu 2.1: KÕt qu¶ s¶n xuÊt kinh doanh cña TËp ®oµn §iÖn lùc ViÖt Nam. STT 1. §¬n vÞ S¶n l−îng động - EVN. huy. Tr. KWh. - Tốc độ tăng sl ®iÖn EVN - Mua ngoµi. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 30.607,73. 35.804,35. 40.825,18. 46.201,44. 51.769,17. 59.014,43. 66.618,90. 28.480,88. 33.691,20. 39.261,11. 40.175,39. 41.185,94. 46.464,69. 49.954,90. 16,9. 16,9. 16,5. 2,32. 2,51. 13,02. 7,5. 2.126,85. 2.113,14. 1.564,08. 6.026,05. 10.583,23. 12.549,74. 16.664,00. 2. Tû lÖ mua ngoµi. %. 6,95. 5,90. 3,83. 13,04. 20,44. 21,27. 25,01. 3. Tæn thÊt. %. 14,00. 13,41. 12,23. 12,04. 11,73. 11,10. 10,50. 4. Doanh thu. Tỷ đồng. 19.629. 23.575. 28.858. 33.679. 37.998. 45.922. 50.336. 5. Tèc độ doanh thu Chi phÝ. 20,12. 22,4. 16,70. 12,82. 21,03. 9,44. 21.557. 26.992. 31.515. 34.766. 42.789. 49.721. 20,72. 25,21. 16,75. 10,18. 23,07. 16,20. 6 7. t¨ng. % Tỷ đồng. 17.857. Tỷ đồng. 1.276. 1.453. 1.343. 1.558. 2.327. 2.256. 443. 9. Tốc độ tăng chi phÝ Lîi nhuËn sau thuÕ LXi suÊt. %. 7,14. 6,73. 4,97. 4,94. 6,69. 5,20. 0,89. 10. §Çu t−. Tỷ đồng. 12.450. 13.276. 19.350. 22.208. 24.254. 24.586. 36.155. 11. S¶n l−îng thiÕu ph¶i c¾t C«ng suÊt max ph¶i c¾t. Tr. KWh. 6,5. 1,025. 4,189. 2,989. 80,525. 82,368. 334,692. MW. 450. 289. 489. 960. 1.000. 1.192. 1.900. 8. 12. %. 107.

(108) BiÓu 2.1 cho ta thÊy: 1, Ngµnh ®iÖn, cô thÓ lµ s¶n xuÊt, kinh doanh ®iÖn cña EVN trong thêi gian tõ 2001 – 2007 t¨ng lªn kh¸ m¹nh. Trõ hai n¨m 2004 vµ 2005 t¨ng chËm l¹i, cßn lại tăng trên d−ới 10%. Tuy nhiên, tốc độ tăng sản xuất điện của EVN ngày càng không đáp ứng đ−ợc nhu cầu điện của nền kinh tế, và do vậy phải mua thêm bên ngoài, từ 2004, mua t− liệu ngoài đX tăng mang tính đột biến. Tỷ lệ mua ngoài tăng từ trên 3% lên 20,4%, đến 2007, tăng lên 25,01%. Mặc dù vậy, mức thiếu điện vẫn tăng lên một cách đáng kể: tr−ớc 2004, mức cắt điện chỉ khoảng 4 triệu KWh, th× tõ 2005, t¨ng vät lªn 80,5 triÖu KWh. §−¬ng nhiªn, l−îng ®iÖn thiÕu, ph¶i c¾t nµy sÏ g©y tæn thÊt lín cho nÒn kinh tÕ. 2, Doanh thu hoạt động kinh doanh của EVN tăng nhanh hơn điện sản xuất ra. Điều này do hoạt động dịch vụ của EVN và do giá điện tăng lên. 3, Tốc độ tăng chi phí th−ờng cao hơn nhiều so với tốc độc tăng doanh thu. Đặc biệt từ 2005 - 2007, tốc độ tăng chi phí so với mức tăng doanh thu là đáng kÓ. 4, Vì thế, lXi suất là thấp và giảm đáng kể. Đặc biệt, năm 2007, lXi suất gi¶m xuèng cßn 0,89%. Thùc ra, do c¾t ®iÖn, nªn lXi suÊt míi gi÷ ®−îc nh− thêi kỳ vừa qua. Điều này hàm nghĩa, hoạt động sản xuất, kinh doanh điện đang đặt vµo qu¸ tr×nh : cµng t¨ng s¶n xuÊt, kinh doanh cµng lç nÆng, hay cµng kÐm hiÖu qu¶. Nãi kh¸c ®i, s¶n xuÊt, kinh doanh cña ngµnh ®iÖn ®ang trong t×nh tr¹ng ngày càng giảm sức sản xuất, giảm sức cạnh tranh và do đó càng không đáp ứng vµ thÝch øng yªu cÇu cña c¬ chÕ thÞ tr−êng. 5, Tû lÖ tæn thÊt ®iÖn cã gi¶m, song tû lÖ cßn cao, do s¶n l−îng ®iÖn t¨ng mạnh, nên trị tuyệt đối của l−ợng điện tổn thất là rất lớn. Năm 2001, tổn thất 14%, song s¶n l−îng ®iÖn tæn thÊt 4284 triÖu KWh, nh−ng n¨m 2007, tæn thÊt cã 10%, song s¶n l−îng ®iÖn tæn thÊt lµ 6661,8 triÖu KWh. Hiệu quả kinh doanh của ngành điện, cụ thể là của EVN là không đáp ứng ®−îc yªu cÇu cña c¬ chÕ thÞ tr−êng vµ cña ph¸t triÓn cña ngµnh ®iÖn. Nguyªn nhân chủ yếu và cơ bản là cơ chế kinh tế của ngành điện chậm đổi mới, ngành 108.

(109) điện ch−a đ−ợc thị tr−ờng hóa triệt để và hoạt động kinh tế của các doanh nghiệp điện ch−a phải là kinh doanh theo cơ chế thị tr−ờng. Bởi vậy, tiếp tục đổi mới, chuyÓn h¼n ngµnh ®iÖn sang hÖ kinh tÕ thÞ tr−êng, chuyÓn s¶n xuÊt, kinh doanh cña c¸c doanh nghiÖp ®iÖn sang c¬ chÕ thÞ tr−êng trë thµnh tÊt yÕu vµ cÊp b¸ch. 2.2. Thùc tr¹ng ph©n phèi thu nhËp c¸ nh©n trong EVN. 2.2.1. Sù h×nh thµnh quü l−¬ng. Tr−íc hÕt, ta xÐt xem sù h×nh thµnh phÇn thu nhËp hay quü l−¬ng giµnh cho nh÷ng c¸ nh©n tham gia trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, kinh doanh cña c«ng ty. Trên đây ta đX xem xét thực chất chế độ kinh tế trong Tổng công ty điện lực Việt Nam. ở đây, ta xét xem thích ứng với chế độ kinh tế mang tính bao cấp này, chế độ phân phối trong Tổng công ty điện lực là gì? Là một doanh nghiệp Nhà n−ớc, nh− trên ta đX phân tích, hoạt động sản xuÊt kinh doanh nh»m cung cÊp ®iÖn cho nÒn kinh tÕ theo quy ho¹ch vµ kÕ ho¹ch Nhµ n−íc, vµ n»m trong khung cña m« h×nh kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, ho¹ch to¸n theo c¬ chÕ thùc thanh – thùc chi. Trong c¬ chÕ nµy, hµng n¨m c«ng ty nhËn nhiÖm vô víi nh÷ng chØ tiªu kÕ ho¸ch vÒ s¶n l−îng ®iÖn, s¶n l−îng điện th−ơng phẩm, và khối l−ợng công việc trong hoạt động của chuỗi sản phẩm điện, để cuối cùng tới ng−ời tiêu dùng điện, kèm theo là chi phí về t− liệu sản xuất, chi phí dịch vụ và tiền công lao động. ở đây, tiền công là một đại l−ợng đ−ợc xác định tr−ớc bởi Nhà n−ớc, và chỉ tiêu về tiền công lao động này đ−ợc giao kÌm theo víi chØ tiªu s¶n l−îng ®iÖn s¶n xuÊt vµ truyÒn t¶i trong n¨m. Việc xác định quỹ l−ơng đ−ợc thực hiện từ 1995 – 1996 là theo Nghị định 26/CP và Thông t− số 20 LB – TT ngày 02/06/1993 của liên Bộ Lao động – Th−¬ng binh vµ xX héi – Tµi chÝnh vÒ thùc hiÖn qu¶n lý tiÒn l−¬ng, tiÒn th−ëng trong các doanh nghiệp. Theo Thông t− này, việc xác định quỹ l−ơng là căn cứ vào chỉ tiêu kế hoạch về sản phẩm điện đ−ợc giao và đơn giá tiền l−ơng t−ơng øng. NÕu kÕt thóc n¨m kÕ ho¹ch, c«ng ty hoµn thµnh kÕ ho¹ch th× quü tiÒn l−¬ng ®−îc cÊp theo kÕ ho¹ch tiÒn l−¬ng ®X duyÖt tõ ®Çu n¨m, nÕu v−ît møc kÕ ho¹ch 109.

(110) (chØ tiªu s¶n l−îng ®iÖn th−¬ng phÈm, chØ tiªu doanh thu, chØ tiªu lîi nhuËn), th× đơn giá tiền l−ơng đ−ợc tăng lên, nh−ng không quá 1,5 lần đơn giá kế hoạch đ−ợc duyệt. Ngoài chỉ tiêu kế hoạch về quỹ l−ơng theo đơn giá kế hoạch, Tổng công ty đ−ợc duyệt đơn giá tiền l−ơng cho các sản phẩm thuộc các hoạt động mang tÝnh phô trî trong Tæng c«ng ty nh− kh¶o s¸t thiÕt kÕ ®iÖn, x©y l¾p ®iÖn, s¶n xuÊt vµ söa ch÷a c¬ khÝ. §èi víi mét sè dÞch vô kh¸c, Tæng c«ng ty ñy quyền cho giám đốc các đơn vị duyệt đơn giá tiền l−ơng theo quy định tại Thông t− 20 LB – TT. Tõ 1997 -1998, Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam thùc hiÖn viÖc tr¶ l−¬ng theo Nghị định 28/CP ngày 28/03/1997 của Chính phủ và các Thông t− liên Bộ số 13, 14, 15/LĐTBXH ngày 10/04/1997 của Bộ Lao động – Th−ơng binh và XX hội cho khối sản xuất, kinh doanh điện. Từ 1999 đến 2004, Tổng công ty thực hiện theo quyết định số 121/1999 QD-TTg ngày 08/05/1999 của Thủ t−ớng ChÝnh phñ vÒ tiÒn l−¬ng vµ thu nhËp cña Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam vµ Thông t− số 20/1999 BLĐTBXH ngày 08/09/1999 của Bộ Lao động – Th−ơng binh và XX hội, h−ớng dẫn thực hiện Quyết định 121/1999 QD – TTg. Ngày 11/01/2001, Chính phủ có Nghị định 03/2001/NĐ - CP sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định 28/CP ngày 28/03/1997 trong các doanh nghiệp Nhà n−ớc và các Thông t− h−ớng dẫn của Bộ Lao động – Th−ơng binh và XX hội. Từ 2004. Tổng công ty Điện lực Việt Nam thực hiện chế độ tiền l−ơng mới của Chính phủ ban hành kèm theo các Nghị định số 205/2004/NĐ - CP, số 206/2004/NĐ - CP, số 207/2004/NĐ - CP và các Thông t− h−ớng dẫn của Bộ Lao động – Th−ơng binh vµ XX héi. Là doanh nghiệp Nhà n−ớc, hoạt động kinh tế của Tổng công ty điện lực ViÖt Nam lµ theo c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, mµ ë ®©y lµ theo c¸c chØ tiªu kÕ hoạch Nhà n−ớc giao, và việc trả công lao động (nói chung cho các bộ, công nhân viên là theo Nghị định, Nghị quyết của Chính phủ và thực hiện theo h−ớng dÉn trong c¸c th«ng t− cña ChÝnh phñ vµ c¸c bé liªn quan).. 110.

(111) Nhìn chung, có thể nói các Quyết định, Nghị định và Thông t− chủ Chính phủ và các Bộ Lao động – Th−ơng binh và XX hội, Bộ Tài chính là cơ sở xác định quỹ l−ơng và cách thức trả l−ơng trong Tổng công ty điện lực Việt Nam. Ta xét cụ thể về xác định các loại trong phân phối thu nhập. 1, Xác định quỹ l−ơng trong Tổng công ty: Các đơn vị xác định quỹ l−ơng theo công thức sau:. (2-1). TL (của đơn vị) = LĐ x (HSL + CP) x mức l−ơng tối thiểu x 12 x K Trong đó: -. TL là tổng tiền l−ơng theo đơn giá kế hoạch đơn vị đ−ợc giao.. -. LD là l−ợng lao động hao phí tính theo kế hoạch mức lao động của Tổng công ty (đX đổi về số ng−ời).. -. HSL lµ hÖ sè l−¬ng theo cÊp bËc c«ng viÖc.. -. PC là hệ số phụ cấp theo quy định hiện hành.. -. 12 lµ 12 th¸ng trong n¨m kÕ ho¹ch.. -. Mức l−ơng tối thiểu là mức l−ơng xuất phát, do Nhà n−ớc quy định. Tùy theo loại đơn vị, khối đơn vị, mức l−ơng tối thiểu là mức l−ơng ®X ®−îc nh©n thªm hÖ sè ®iÒu chØnh trong quan hÖ víi møc t¨ng n¨ng suÊt, t¨ng tr−ëng cña s¶n xuÊt vµ nãi chung cña hiÖu qu¶ s¶n xuất kinh doanh đạt đ−ợc (mức tăng sản l−ợng nộp ngân sách, lợi nhuËn…). -. K là hệ số điều chỉnh. Đây là một tham số gắn liền với mức độ hoàn thành các chỉ tiêu kế hoạch đ−ợc giao đối với các đơn vị, hay khối đơn vị kinh doanh.. Theo c¸ch thøc (c¬ chÕ) h×nh thµnh quü tiÒn l−¬ng cña Tæng c«ng ty, ta thấy: Thứ nhất, quỹ tiền l−ơng của Tổng công ty đ−ợc giao đ−ợc quyết định chủ yếu bởi hai nhân tố: số l−ợng lao động theo định mức và hệ số l−ơng theo cấp bậc công việc. Mà hai nhân tố này lại đ−ợc quyết định bởi chỉ số sản l−ợng điện 111.

(112) đ−ợc giao và sự thay đổi trong cấu trúc của các loại công việc theo tính chất phức tạp và trình độ kỹ thuật thích ứng của từng công việc. Thứ hai, quỹ l−ơng gåm hai phÇn: phÇn s¶n xuÊt kinh doanh vµ phÇn phóc lîi. 2, Sự hình thành quỹ l−ơng của các đơn vị trong Tổng công ty Điện lực ViÖt Nam: a, Khối sản xuất – kinh doanh điện hoạch toán độc lập: Hằng năm, trên cơ sở đơn giá tiền l−ơng sản xuất kinh doanh do Bộ Lao động – Th−ơng binh và XX héi giao cho Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam, vµ c¨n cø vµo c¸c Th«ng t− h−ớng dẫn của Bộ Lao động – Th−ơng binh và XX hội, cũng nh− quy chế phân chia tiền l−ơng của Tổng công ty Điện lực Việt Nam, Hội đồng quản trị của Tổng công ty Điện lực Việt Nam xác định quỹ l−ơng cho khối sản xuất – kinh doanh điện. Đơn giá tiền l−ơng giao cho các đơn vị hoạch toán độc lập căn cứ vào định mức lao động do Tổng công ty xác định, ban hành và các thông số tiền l−¬ng (møc l−¬ng tèi thiÓu, hÖ sè l−¬ng t−¬ng øng víi cÊp bËc c«ng viÖc, hÖ sè phụ cấp…) theo chế độ quy định. Theo Nghị định 28/CP, các đơn vị hoạch toán độc lập trong Tổng công ty Điện lực Việt Nam, các đơn vị hoạch toán độc lập đ−ợc áp dụng hệ số điều chỉnh tăng thêm (Kđc ) đối với tiền l−ơng tối thiểu chung của Nhà n−ớc và làm căn cứ xác định đơn giá tiền l−ơng hàng năm trong khung khổ bảo đảm các điều kiện sau: - §¬n vÞ s¶n xuÊt – kinh doanh ph¶i cã lîi nhuËn kh«ng thÊp h¬n n¨m tr−íc liền kề (trừ tiền l−ơng đặc biệt, Tổng công ty điều chỉnh giá bán điện nội bộ làm giảm lợi nhuận của đơn vị). - Thực hiện nghĩa vụ nộp ngân sách Nhà n−ớc theo đúng luật định. Nộp bảo hiểm xX hội, bảo hiểm y tế cho ng−ời lao động theo đúng quy định. - Đảm bảo duy trì tốc độ tăng tiền l−ơng bình quân thấp hơn tốc độ tăng năng suất lao động bình quân với cách tính theo h−ớng dẫn của Thông t− số 06/2001/TT – BLDTBXH ngày 29/01/2001 của Bộ Lao động – Th−ơng binh và XX héi. 112.

(113) Tõ 1999, Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam ®−îc ChÝnh phñ cho phÐp ¸p dụng chế độ th−ởng vận hành an toàn trong đơn giá tiền l−ơng đối với những công việc có liên quan trực tiếp đến quản lý và vận hành hệ thống điện. Mức th−ëng qu¶n lý vµ vËn hµnh an toµn l−íi ®iÖn lµ 15% - 20% l−¬ng cÊp bËc c«ng viÖc. Nội dung thứ hai của việc xác định quỹ l−ơng cho các đơn vị trong khối hoạch toán độc lập. BiÓu 2.2: §¬n gi¸ tiÒn l−¬ng giao cho c¸c c«ng ty ®iÖn lùc (n¨m 2003). C¸c chØ tiªu kÕ ho¹ch n¨m 2003 SL. Tû lÖ. Sè. ®iÖn. ®iÖn. TT. TP. tæn. (TriÖu. thÊt. Kwh). (%). Tên đơn vị. Lîi nhuËn. §¬n gi¸ tiÒn l−¬ng Trong đó:. N¨ng suÊt lao động. (Tr. đồng). V®g. V®g1. V®g2. (Kwh/ng−êi) (đồng /1000Kwh). 1. C«ng ty §iÖn lùc 1. 8.862. 9,3. 218.900. 505.851. 44.003,0. 39.429,9. 4.573,1. 2. C«ng ty §iÖn lùc 2. 7.050. 10,7. 199.200. 669.452. 42.017,8. 37.755,1. 4.262,7. 3. C«ng ty §iÖn lùc 3. 3.450. 8,5. 120.000. 534.056. 47.525,6. 42.645,1. 4.880,5. 4. Cty §L TP Hµ Néi. 3.360. 10,1. 52.000. 958.084. 25.967,4. 23.364,4. 2.603,0. 5. Cty §L TP HCM. 8.480. 10,0. 142.250. 1.365.100. 18.207,4. 16.353,5. 1.853,9. 6. Cty §L H¶i Phßng. 1.220. 6,5. 22.450. 611.529. 37.439,4. 33.751,4. 3.688,0. 7. Cty §L §ång Nai. 1.950. 6,7. 38.700. 1.344.828. 19.261,7. 17.321,9. 1.939,8. Nguån sè liÖu: Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam. Hằng năm, Tổng công ty xác định và phê duyệt đơn giá tiền l−ơng hằng năm giao cho các công ty điện lực. Các công ty điện lực căn cứ vào định mức lao động và các thông số tiền l−ơng, xác định giao lại đơn giá tiền l−ơng cho các c«ng ty ®iÖn lùc tØnh, thµnh phè trùc thuéc. 113.

(114) Quỹ tiền l−ơng thực hiện hằng năm của các đơn vị hoạch toán độc lập bao gåm: -. Quỹ tiền l−ơng theo đơn giá. Đó là quỹ tiền l−ơng đ−ợc xác định bëi: §¬n gi¸ tiÒn l−¬ng x S¶n l−îng ®iÖn th−¬ng phÈm thùc hiÖn h»ng n¨m.. -. Quỹ tiền l−ơng bổ sung chung: là quỹ th−ởng trả cho số lao động kế hoạch không tham gia sản xuất những đ−ợc h−ởng theo chế độ đ−ợc quy định bởi Bộ Lao động: quỹ tiền l−ơng nghỉ phép năm, nghỉ việc riêng, nghỉ lễ tết, nghỉ theo chế độ phụ nữ v.v…. -. Quü tiÒn l−¬ng lµm theo giê: ®−îc tÝnh theo kÕ ho¹ch, kh«ng v−ît quá số giờ làm thêm của Bộ Lao động. Quỹ tiền l−ơng làm thêm giờ chỉ áp dụng đối với các hoạt động trong nhiệm vụ sản xuất – kinh doanh phát sinh ngoài kế hoạch đ−ợc đơn vị báo cáo để xây dựng và thẩm định đơn giá tiền l−ơng nh− khắc phục sự cố, bXo lụt, hoặc những hoạt động xX hội cần thiết, chẳng hạn nh− bầu cử…. b, Xác định quỹ l−ơng của các đơn vị hoạch toán phụ thuộc vào Tổng công ty (hoạch toán tập trung). Đối với khối hoạch toán tập trung, đơn giá tiền l−ơng đ−ợc xác định và giao hàng năm dựa trên định mức lao động và các thông số về tiền l−ơng. Việc áp dụng hệ số điều chỉnh (Kđc) là theo Nghị định 28/CP với các chØ tiªu kinh doanh: - Tæng s¶n l−îng b¸n cho c¸c c«ng ty ®iÖn lùc - Các khoản nộp ngân sách theo quy định - S¶n xuÊt – kinh doanh ph¶i cã lXi - Gi¶m tû lÖ tæn thÊt ®iÖn theo kÕ ho¹ch cña Tæng c«ng ty giao - Năng suất lao động trong sản xuất – kinh doanh điện năm sau phải cao h¬n n¨m tr−íc.. 114.

(115) Trên cơ sở đơn giá tiền l−ơng của khối hoạch toán tập trung do Hội đồng quản trị phê duyệt, Tổng giám đốc Công ty điện lực Việt Nam phân bổ quỹ l−ơng cho các đơn vị thuộc khối hoạch toán tập trung. Từ 2002 về tr−ớc, việc phân bổ quỹ l−ơng cho các đơn vị thuộc khối hoạch toán tập trung đ−ợc thực hiện theo Quyết định số 269 EVN/HĐQT/TCCB-LD ngày 09/09/1999 về việc ban hành quy chế tạm thời giao đơn giá tiền l−ơng, phân bổ quỹ l−ơng cho các đơn vị trong khối hoạch toán tập trung. Sau 2002, để nâng cao trách nhiệm của các nhà máy điện trong việc tiết kiệm chi phí, nâng cao hiệu quả sản xuất – kinh doanh, Hội đồng quản trị của Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam ®X ban hµnh Quy chÕ gi¸ ho¹ch to¸n néi bé cho các nhà máy điện thuộc Tổng công ty Điện lực Việt Nam, kèm theo Quyết định 48/QD-EVN-H§QT ngµy 26/02/2002. C¨n cø vµo quy chÕ gi¸ ho¹ch to¸n néi bộ, Tổng công ty giao đơn giá tiền l−ơng cho các nhà máy điện. Đơn giá hoạch to¸n néi bé ®−îc tÝnh theo c«ng thøc: X đồng/1000 đồng tổng doanh thu kế hoạch – (trừ) Tổng chi phí kế hoạch. Đối với các đơn vị hoạch toán nội bộ khác, đơn giá tiền l−ơng vẫn giữ nguyên chế độ tr−ớc 2002 nh− đX nói ở trên. Việc phân bổ quỹ tiền l−ơng cho các đơn vị thuộc khối hoạch toán nội bộ ®−îc thùc hiÖn trªn c¬ së, hay nguyªn t¾c: Tæng quü tiÒn l−¬ng thùc hiÖn n¨m của khối hoạch toán tập trung theo đơn giá tiền l−ơng do Hội đồng quản trị giao = Tổng quỹ l−ơng của các đơn vị khối hoạch toán tập trung cộng lại. Trong tr−êng hîp Tæng quü l−¬ng thùc hiÖn cña khèi ho¹ch to¸n tËp trung lín h¬n hoÆc nhỏ hơn Tổng quỹ tiền l−ơng thực hiện của các đơn vị cộng lại thì phần chênh lÖch, thõa hoÆc thiÕu, sÏ ®−îc ®iÒu chØnh trong phÇn quü l−¬ng dù phßng vµ v−ît kế hoạch của khối hoạch toán tập trung. Tr−ờng hợp đặc biệt, Tổng công ty sẽ ®iÒu chØnh theo c¬ chÕ riªng. Tổng công ty giữ lại 7% quỹ l−ơng theo đơn giá của các đơn vị làm quỹ dự phòng và đ−ợc giao hết cho các đơn vị tr−ớc khi quyết toán quỹ tiền l−ơng thực hiện năm. Riêng đối với tiền l−ơng vận hành an toàn, Tổng công ty giữ lại để xét 115.

(116) th−ởng cho các đơn vị. Hàng quý, Tổng công ty chấm điểm việc thực hiện vận hành an toàn cho các đơn vị liên quan trực tiếp đến sản xuất kinh doanh điện theo Quy chế th−ởng vận hành an toàn, kèm theo Quyết định số 63 EVN/HĐQT/LDTL ngày 08/03/2001 của Hội đồng quản trị Tổng công ty và ph©n phèi quü l−¬ng vËn hµnh an toµn toµn quý. Cuèi n¨m, Tæng c«ng ty duyÖt cấp 100% Tổng quỹ l−ơng th−ởng vận hành an toàn cho các đơn vị tr−ớc khi quyÕt to¸n tiÒn l−¬ng thùc hiÖn n¨m. BiÓu 2.3: §¬n gi¸ tiÒn l−¬ng cho c¸c nhµ m¸y ®iÖn n¨m 2003. 1. Nhµ m¸y NhiÖt ®iÖn Ph¶ L¹i. 45.985.019. §¬n gi¸ tiÒn l−¬ng ch−a cã th−ëng VHAT (đồng/1000đồng) 810,38. 2. Nhµ m¸y NhiÖt ®iÖn U«ng BÝ. 31.626.298. 843,15. 3. Nhµ m¸y ®iÖn Ninh B×nh. 25.104.930. 776,59. 4. Nhµ m¸y NhiÖt ®iÖn Thñ §øc. 11.807.244. 668,88. 5. Nhµ m¸y NhiÖt ®iÖn CÇn Th¬. 22.723.131. 238,88. 6. Nhµ m¸y ®iÖn Bµ RÞa. 36.351.185. 214,94. 7. Nhµ m¸y ®iÖn Phó Mü. 59.059.901. 189,45. 8. Nhµ m¸y Thñy ®iÖn Hoµ B×nh. 276.444.633. 69,87. 9. Nhµ m¸y Thñy ®iÖn Th¸c Bµ. 6.687.155. 775,10. 10. Nhµ m¸y Thñy ®iÖn VÜnh S¬n – S.Hinh. 84.422.227. 44,99. 11. Nhµ m¸y Thñy ®iÖn IALY. 321.586.475. 34,55. 12. Nhµ m¸y Thñy ®iÖn Th¸c M¬. 46.040.706. 85,25. 13. Nhµ m¸y Thñy ®iÖn §a Nhim – HT - §mi. 39.628.211. 265,61. 14. Nhµ m¸y Thñy ®iÖn TrÞ An. 81.206.970. 79,22. Sè TT. DTKH – CKH (1000 đồng). Tên đơn vị. Nguån: Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam. c, Đối với các đơn vị sản xuất – kinh doanh khác (những đơn vị sản xuất – kinh doanh vµ dÞch vô phô trî): Đây là các đơn vị sản xuất, kinh doanh và dịch vụ phụ trợ có tầm quan trọng đối với toàn bộ hoạt động của ngành điện trong Tổng công ty. Việc xác định quỹ l−ơng hàng năm về cơ bản không khác với các đơn vị sản xuất – kinh doanh độc lập và phụ thuộc. Hàng năm, căn cừ vào kế hoạch về khối l−ợng sản 116.

(117) phẩm, công việc của Tổng công ty giao và căn cứ vào định mức về hao phí về t− liệu sản xuất, về lao động và dịch vụ, các đơn vị sản xuất, kinh doanh phụ trợ xác định đơn giá tiền l−ơng trình Tổng công ty duyệt. Tổng công ty xem xét sự hợp lý giữa chi tiêu khối l−ợng sản phẩm, công việc đ−ợc giao và định mức về chi phí t− liệu sản xuất, lao động, … duyệt đơn giá tiền l−ơng cho các đơn vị sản xuất, kinh doanh vµ dÞch vô phô trî. BiÓu 2.4: §¬n gi¸ tiÒn l−¬ng cña c¸c c«ng ty x©y dùng ®iÖn vµ ViÖn n¨ng l−îng n¨m 2003. Sè TT. ChØ tiªu tính đơn giá tiền l−ơng. A. B. §¬n vÞ tÝnh. C«ng ty TVXD ®iÖn 1. C«ng ty TVXD ®iÖn 2. C«ng ty TVXD ®iÖn 3. C«ng ty TVXD ®iÖn 4. ViÖn N¨ng l−îng. C. 1. 2. 3. 4. 5. I. Ctiêu SXKD tính đơn giá. 1. Tæng gtrÞ sl−îng KS – TK. TriÖu đồng. 279.346. 70.878. 36.293. 19.281. 2. Tæng DT kh¶o s¸t, thiÕt kÕ. “. 212.146. 70.878. 35.944. 23.171. Trong đó:+ Doanh thu KS. “. 135.045. 31.310. 16.618. 14.530,6. + Doanh thu TK. “. 77.101. 39.568. 19.326. 8.640,5. Lîi nhuËn. “. 10.046. 4.250. 2.900. 1.555. Trong đó: Lợi nhuận KS - TK. “. 8.709. 4.000. 2.780. 1.555. 4. Tæng c¸c kho¶n nép NSNN. “. 14.634. 6.360. 4.047. 2.500. II. §¬n gi¸ tiÒn l−¬ng. 1. §¬n gi¸ tiÒn l−¬ng kh¶o s¸t. §/1000®. 559,06. 511,06. 520,00. 507,00. 2. §¬n gi¸ tiÒn l−¬ng thiÕt kÕ. “. 504,00. 522,12. 504,00. 504,00. 3. 34.159. 34.159. 507,73. Nguån: Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam.. d, Khèi hµnh chÝnh sù nghiÖp vµ c¸c Ban qu¶n lý dù ¸n: §Æc thï cña c¸c khèi nµy lµ ng−êi h−ëng l−¬ng lµ nh©n viªn thuéc biªn chÕ n, vì vậy quỹ l−ơng đ−ợc xác định bởi biên chế đ−ợc duyệt hàng năm. Từ 1998, quü l−¬ng nµy ®−îc cÊp tõ nguån ng©n s¸ch Nhµ n−íc, tõ 1999 – 2003, Tæng c«ng ty qu¶n lý khèi hµnh chÝnh sù nghiÖp vµ chÞu tr¸ch nhiÖm ph©n phèi tiÒn 117.

(118) l−ơng cho nhân viên của khối. Căn cứ vào biên chế và chế độ tiền l−ơng đối với các ngạch bậc nhân viên Nhà n−ớc, Tổng công ty duyệt quỹ l−ơng cho các đơn vị. Nếu nguồn thu của các đơn vị sự nghiệp không đủ với quỹ l−ơng thì Tổng c«ng ty sÏ cÊp bï tõ Quü tiÒn l−¬ng dù phßng tõ khèi s¶n xuÊt – kinh doanh ®iÖn. Tõ 2004, Tæng c«ng ty sÏ kh«ng cÊp bï sè tiÒn l−¬ng cßn thiÕu vµ ®iÒu nµy hàm nghĩa các đơn vị sự nghiệp đ−ợc đặt vào khung cơ chế tự kinh doanh và hoạch toán độc lập. §èi víi c¸c Ban qu¶n lý dù ¸n, viÖc ph©n phèi tiÒn l−¬ng cho c¸c Ban qu¶n lý dự án đ−ợc thực hiện theo Quyết định 198/1999/QD-TTg ngày 30/09/1999 cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ tiÒn l−¬ng cña c¸n bé, viªn chøc lµm viÖc t¹i c¸c Ban qu¶n lý dù ¸n ®Çu t− x©y dùng vµ Th«ng t− 32/1999/TT-BLDTBXH ngµy 23/12/1999 của Bộ Lao động – Th−ơng binh và XX hội về việc h−ớng dẫn thực hiÖn NghÞ quyÕt sè 198/1999/QD-TTg ngµy 30/09/1999 cña Thñ t−íng ChÝnh phñ. Theo NghÞ quyÕt nµy, Ban qu¶n lý dù ¸n ®−îc phÐp ¸p dông hÖ sè ®iÒu chỉnh tăng thêm mức l−ơng tối thiểu quy định tại Nghị định số 28/CP ngày 28/03/1997 của Chính phủ về đổi mới tiền l−ơng trong các doanh nghiệp Nhà n−ớc để trả l−ơng cho các cán bộ, viên chức đang làm việc, nh−ng không đ−ợc làm tăng thêm chi phí quản lý dự án theo quy định hiện hành. Riêng đối với các Ban qu¶n lý dù ¸n x©y dùng c¸c c«ng tr×nh ®iÖn, Thñ t−íng ®X cho phÐp c¸c Ban qu¶n lý dù ¸n cña Tæng c«ng ty ®−îc ¸p dông hÖ sè ®iÒu chØnh t¨ng thªm theo văn bản số 1110/CP-VX ngày 04/12/2000 của Chính Phủ về tiền l−ơng đối với c¸c Ban qu¶n lý dù ¸n cña Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam. Theo v¨n b¶n nµy, Quü tiÒn l−¬ng cña c¸c Ban qu¶n lý dù ¸n ®−îc h×nh thµnh tõ c¸c nguån: -. Nguån tiÒn l−¬ng ®−îc tÝnh trong chi phÝ qu¶n lý dù ¸n.. -. C¸c nguån thu hîp ph¸p vµ nguån thu tõ tiÕt kiÖm c¸c kho¶n chi phÝ qu¶n lý.. -. Trong tr−ờng hợp các nguồn trên ch−a đủ để chi l−ơng quản lý dự ¸n th× sö dông mét phÇn lîi nhuËn cßn l¹i sau khi ®X thùc hiÖn nép ng©n s¸ch Nhµ n−íc cña khèi s¶n xuÊt – kinh doanh ®iÖn theo NghÞ 118.

(119) định 59/CP ngày 03/10/1996 và Nghị định 27/1999/ND/CP ngày 20/04/1999 cña ChÝnh phñ. Nguån thu bæ sung cho kinh phÝ tiÒn l−ơng của các Ban quản lý dự án là phải đảm bảo nguyên tắc: tiền l−¬ng b×nh qu©n cña c¸n bé, viªn chøc c¸c Ban qu¶n lý dù ¸n kh«ng ®−îc cao h¬n tiÒn l−¬ng b×nh qu©n cña c«ng nh©n, viªn chøc khèi s¶n xuÊt – kinh doanh ®iÖn. Trên cơ sở các quy định của Nhà n−ớc, hàng năm Tổng công ty Điện lực Việt Nam giao quỹ l−ơng cho các Ban quản lý dự án. Việc xác định biên chế lao động hàng năm của các Ban quản lý dự án là căn cứ vào kế hoạch đầu t− xây dựng hàng năm đ−ợc Tổng công ty giao đầu năm, số lao động hiện có và khả năng tuyển dụng lao động của ban… Từ năm 2003, để khuyến khích các Ban qu¶n lý dù ¸n, Tæng c«ng ty ®X thùc hiÖn viÖc ph©n phèi tiÒn l−¬ng cho c¸c Ban quản lý dự án gắn với mức độ hoàn thành tiến độ thi công các công trình điện. Nãi kh¸c ®i, viÖc ph©n phèi tiÒn l−¬ng cho c¸c Ban qu¶n lý dù ¸n hµng n¨m ®−îc tÝnh theo hÖ sè thµnh tÝch cña ban. Tõ sù h×nh thµnh Quü tiÒn l−¬ng cña Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam tr×nh bµy trªn ®©y, ta cã nh÷ng nhËn xÐt vÒ tÝnh chÊt cña tiÒn c«ng trong Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam. Thứ nhất, là doanh nghiệp Nhà n−ớc, hoạt động sản xuất – kinh doanh về c¬ b¶n lµ theo c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung quan liªu, v× thÕ nh÷ng ng−êi h−ëng l−¬ng trong Tæng c«ng ty, vÒ c¬ b¶n lµ c«ng nh©n viªn vµ viªn chøc thuéc biªn chÕ cña Nhµ n−íc. §Õn l−ît m×nh, tÝnh chÊt biªn chÕ Nhµ n−íc quy ®inh, công nhân viên và viên chức đ−ợc h−ởng l−ơng và khoản phụ cấp là theo chế độ do Nhà n−ớc quy định. Có thể nói, chế độ tiền l−ơng ở đây đ−ợc quy định bởi: i, Tính chất hành chính của quan hệ lao động Nhà n−ớc. Nhà n−ớc tuyển dụng lao động => ng−ời lao động trở thành công nhân viên, viên chức Nhà n−ớc => h−ởng chế độ tiền l−ơng và các phúc lợi do Nhà n−ớc quy đinh; ii, Tiền l−ơng và thu nhập của công nhân viên chức Nhà n−ớc mang tính chất bảm đảm cao và đ−ợc duy trì đến suốt đời; iii, Trừ những tr−ờng hợp phạm pháp, hay có những sai 119.

(120) ph¹m nghiªm träng, c«ng nh©n viªn, viªn chøc Nhµ n−íc míi bÞ ®−a ra khái biªn chÕ Nhµ n−íc. Nãi kh¸c ®i, c«ng nh©n viªn trong biªn chÕ Nhµ n−íc kh«ng chÞu sự tác động của quan hệ cung cầu của thị tr−ờng lao động. Thứ hai, Quỹ tiền l−ơng của Tổng công ty đ−ợc Nhà n−ớc ấn định tr−ớc căn cứ chỉ tiêu khối l−ợng công việc và định mức hao phí sản xuất. Về cơ bản, thì các khối hoạch toán phụ thuộc vào Tổng công ty và khối hoạch toán độc lập đều chịu nguyên tắc xác định Quỹ tiền l−ơng này. Điều này có nghĩa là, không chỉ có chØ tiªu vÒ s¶n l−îng ®iÖn – chØ tiªu mang tÝnh ph¸p lÖnh do Nhµ n−íc giao cho Tổng công ty và Tổng công ty giao tiếp cho các đơn vị thuộc Tổng công ty, mà c¶ Quü tiÒn l−¬ng, mét néi dung c¬ b¶n vµ chñ yÕu trong chi phÝ s¶n xuÊt còng là chỉ tiêu kế hoạch do Nhà n−ớc ấn định. Đến l−ợt mình, điều này hàm nghĩa: i, Tiền công, giá cả sức lao động không phải do thị tr−ờng quyết định; ii, Chi phí sản xuất, trong đó có chi phí lao động không phải do Tổng công ty chi phối; iii, Hoạt động kinh doanh do Tổng công ty, và ở d−ới là các đơn vị thuộc công ty tiến hành, nh−ng sản l−ợng và chi phí sản xuất là do Nhà n−ớc quyết định. Từ ba ®iÒu nµy cho thÊy, viÖc tiÕn hµnh s¶n xuÊt – kinh doanh cña Tæng c«ng ty ®−îc đặt trong khuôn khổ cơ chế kế hoạch hoá tập trung và thích ứng là hoạch toán theo chế độ thực thanh – thực chi. Nói khác đi, Tổng công ty ch−a phải là một doanh nghiệp của hệ kinh tế thị tr−ờng và hoạt động sản xuất ch−a đặt trên cơ sở phản ứng với cơ chế thị tr−ờng và đáp ứng các yêu cầu của quy luật kinh tế thị tr−êng trong môc tiªu theo ®uæi t¨ng kh«ng ngõng lîi nhuËn lªn. Thø ba, tõ hai ®iÒu trªn ®©y ta thÊy, viÖc h×nh thµnh quü l−¬ng lµ mét viÖc diễn ra ngoài quá trình sản xuất – kinh doanh và do đó không phải là kết quả bắt nguån tõ trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt – kinh doanh. Ta ®X biÕt, tiÒn c«ng lµ gi¸ c¶ sức lao động và xét về hình thức là do chủ kinh doanh trả cho việc sử dụng sức lao động của ng−ời lao động. Trong hoạch toán kinh doanh, tiền công đ−ợc mang h×nh th¸i t− b¶n kh¶ biÕn, lµ mét bé phËn cña chi phÝ s¶n xuÊt. Nh−ng xÐt về kinh tế, tiền công đó lại là một phần giá trị mới do hao phí lao động của ng−ời c«ng nh©n t¹o ra. §iÒu nµy hµm nghÜa, tiÒn c«ng lµ n»m trong kÕt qu¶ cña qu¸ trình kinh doanh, do đó, có liên quan mật thiết đến hoạt động lao động sản xuất 120.

(121) cña ng−êi c«ng nh©n vµ cuèi cïng cã quan hÖ mËt thiÕt víi kÕt qu¶ cña ho¹t động sản xuất. Nh−ng việc trả công trên cơ sở xác định quỹ l−ơng một cách hình thức theo chỉ tiêu kế hoạch định tr−ớc về sản l−ợng và định mức hao phí, đX mặc nhiên xem chủ thể của lao động sản xuất, tức ng−ời lao động là một yếu tố vật của quá trình sản xuất: Nó không tính đến cung cầu của lao động, do đó đến giá cả của sức lao động và không căn cứ vào năng lực, hay sức sản xuất có tính co giXn của ng−ời lao động. Điều này có nghĩa là việc xác định quỹ tiền l−ơng theo chỉ tiêu kế hoạch đX không trên cơ sở năng suất và tiết kiệm lao động trong quá tr×nh kinh doanh. Nh− vËy, tõ ph−¬ng thøc kÕ ho¹ch ho¸ trong h×nh thµnh quü l−¬ng cña Tổng công ty Điện lực Việt Nam, ta có thể rút ra kết luận: a, Hoạt động kinh doanh của Tổng công ty không diễn ra trên cơ sở của thị tr−ờng lao động, hay không phản ứng theo cung cầu của thị tr−ờng lao động; b, Tiền công đ−ợc xác định không căn cứ trên cơ sở giá cả sức lao động và do vậy, hoạt động kinh doanh không đ−ợc đặt trên cơ sở kinh tế thị tr−ờng: thông qua tiết kiệm chi phí tiền l−ơng để tiết kiệm lao động và tăng năng suất lao động. 2.2.2. Phân phối thu nhập cho ng−ời lao động. 2.2.2.1. Thùc tr¹ng ph©n phèi thu nhËp cña quü tiÒn l−¬ng. Do c¬ chÕ s¶n xuÊt – kinh doanh theo c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, hay s¶n xuÊt – kinh doanh vÒ c¬ b¶n ch−a trªn nÒn t¶ng cña hÖ kinh tÕ thÞ tr−êng, v× thế nhân tố lao động trong hoạt động kinh doanh không đ−ợc tiến hành theo cơ chế thị tr−ờng, từ đây, việc xác định quỹ l−ơng và trả l−ơng cho ng−ời lao động, ®−¬ng nhiªn lµ kh«ng trªn c¬ së cña nguyªn lý kinh tÕ thÞ tr−êng. Bëi vËy, Bé Lao động – Th−ơng binh và XX hội đX xây dựng quy chế trả l−ơng trong văn bản 4320/LD-TBXH-TL ngày 29/12/1998 nhằm hình thành động lực khuyến khích ng−ời lao động tăng năng suất lao động, nâng cao chất l−ợng và hiệu quả sản xuất kinh doanh và Tổng công ty đX chủ động h−ớng dẫn các đơn vị trong Tổng công ty thực hiện phân phối tiền l−ơng theo quy chế của Bộ Lao động – Th−ơng binh và XX hội. Tuy nhiên, cho tới nay, số l−ợng các đơn vị trong Tổng công ty 121.

(122) xây dựng quy chế và phân phối tiền l−ơng theo quy chế đó còn rất ít. Nói khác ®i, trong Tæng c«ng ty, viÖc ph©n phèi tiÒn l−¬ng vÒ c¬ b¶n lµ trªn c¬ së ngµy công thực tế và hệ số cấp bậc công việc của ng−ời lao động, tức tiền công trong Tæng c«ng ty ®iÖn lùc lµ tiÒn c«ng theo thêi gian. TiÒn l−¬ng hµng th¸ng tr¶ cho ng−ời lao động đ−ợc tính theo công thức: TiÒn l−¬ng = L−¬ng ngµy x Ngµy c«ng x H. (2-2). Trong đó: -. L−¬ng ngµy = (HSL + PC) x Møc l−¬ng tèi thiÓu/ 26 c«ng. Thùc chất, l−ơng ngày là l−ơng tháng chia cho số ngày lao động quy định. Trên cơ sở l−ơng ngày tính tiền l−ơng thực tế, tức tiền l−ơng với số ngày lao động thực tế làm việc.. -. Mức l−ơng tối thiểu: là mức l−ơng tối thiểu của đơn vị đ−ợc nhân với hệ số điều chỉnh trong quan hệ với việc đơn vị thực hiện đ−ợc các quy định về sản l−ợng, nộp ngân sách, lợi nhuận và mức tăng năng suất lao động.. -. HSL + CP: là hệ số l−ơng và phụ cấp của ng−ời lao động.. -. H: Hệ số đánh giá mức độ hoàn thành nhiệm vụ theo phân loại lao động.. Một số đơn vị trong Tổng công ty thực hiện phân phối tiền l−ơng gắn với thành tích của từng ng−ời lao động trên cơ sở hệ số thành tích, nh−ng việc xét hệ số thành tích (H) còn mang hình thức. Điều này thể hiện ở chỗ, nhiều đơn vị có đề ra hệ thống tiêu chuẩn để xác định hệ số H, nh−ng khi bình xét, thì đại bộ phận đều đạt hệ số H, cá biệt có đơn vị 100% đều đạt đ−ợc hệ số H. Nh− vậy, việc phân phối thu nhập theo tiền l−ơng cho ng−ời lao động về cơ bản đX đ−ợc ấn định ngay từ khi xác định quỹ tiền công khi Chính phủ giao chỉ tiªu ph¸p lÖnh vÒ s¶n l−îng vµ chØ tiªu vÒ quü hao phÝ vËt chÊt vµ quü tiÒn l−¬ng rồi. Việc phân phối tiền l−ơng, hay trả công cho ng−ời lao động là việc thanh toán chi phí mang hình thức thù lao (tiền l−ơng) cho ng−ời lao động theo những 122.

(123) quy định từ các Bộ, ngành của Nhà n−ớc. Trong khung thể chế và quy chế về tiền l−ơng của Nhà n−ớc và việc quỹ l−ơng đX đ−ợc xác định trên cơ sở chỉ tiêu pháp lệnh về sản l−ợng, về chi phí lao động tính theo các định mức công do Nhà n−ớc xác định thì việc trả l−ơng là nằm ngoài sự hoạt động của Tổng công ty. ChÝnh ®iÒu nµy khiÕn cho viÖc c«ng ty cã ¸p dông c¸c c¸ch tr¶ l−¬ng theo s¶n phẩm, hay trên cơ sở hệ số thành tích, rốt cuộc cũng là những hoạt động hình thøc. Nãi kh¸c ®i, quan hÖ ph©n phèi theo tiÒn l−¬ng kh«ng cã néi dung kinh tÕ của hoạt động kinh doanh. 2.2.2.2. Thùc tr¹ng ph©n phèi thu nhËp theo Quü khen th−ëng vµ phóc lîi. Quü khen th−ëng vµ Quü phóc lîi ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së tÝnh tõ lîi nhuËn sau thuÕ cña Tæng c«ng ty. §−¬ng nhiªn, Quü khen th−ëng vµ Quü phóc lîi ®−îc h×nh thµnh tõ lîi nhuËn sau thuÕ trªn c¬ së: Sau khi trõ c¸c kho¶n kÓ trªn, phÇn lîi nhuËn cßn l¹i lµ c¬ së tÝnh Quü khen th−ëng vµ Quü phóc lîi theo quy định của Nhà n−ớc. Theo quy định của Nhà n−ớc, các quỹ này tối đa không v−ît qu¸ ba th¸ng l−¬ng thùc hiÖn. Thùc hiÖn ph©n phèi Quü khen th−ëng: Quỹ khen th−ởng là một phần thu nhập của ng−ời lao động nhận đ−ợc từ Tổng công ty, nhằm khuyến khích các đơn vị và ng−ời lao động trong việc hoàn thµnh c¸c nhiÖm vô trong s¶n xuÊt – kinh doanh hoÆc cã nh÷ng thµnh tÝch cao vµ thực hiện điều hoà khen th−ởng giữa các đơn vị và trong Tổng công ty. Mức th−ởng do Hội đồng quản trị ủy quyền cho Tổng giám đốc công ty quyết định trên cơ sở tham khảo ý kiến của Công đoàn Tổng công ty, giám đốc các đơn vị thµnh viªn. ViÖc h×nh thµnh Quü khen th−ëng ®−îc thùc hiÖn theo c«ng thøc: T = L§ x HSL x H x D. (2-3). 123.

(124) Trong đó: T là tiền th−ởng; LĐ là số lao động bình quân; HSL là hệ số l−ơng t−ơng ứng với cấp bậc công việc bình quân; D là điểm đạt thành tích; H là hệ số điều chỉnh để đảm bảo phân phối hết số tiền l−ơng. Việc xác định hệ số thành tích đ−ợc tiến hành theo hai chỉ tiêu: Kết quả thi đua đạt đ−ợc và chi phí sản xuất. Việc phân phối Quỹ khen th−ởng đối với khối đơn vị hoạch toán độc lập đ−ợc tiến hành theo quy chế của Tổng công ty. Các đơn vị hoạch toán độc lập nép 10% lªn Tæng c«ng ty Quü khen th−ëng, sè cßn l¹i, tøc 90% Quü khen th−ởng đ−ợc thực hiện ở đơn vị theo quy chế của Tổng công ty. Đối với khối ho¹ch to¸n tËp trung, Tæng c«ng ty thùc hiÖn viÖc tÝnh, qu¶n lý vµ ph©n phèi Quü khen th−ởng cho các đơn vị hoạch toán phụ thuộc vào Tổng công ty. Trong tổng số Quỹ khen th−ởng đ−ợc tính, Tổng công ty để lại 40% để chi khen th−ởng chung, số còn lại 60% tổng Quỹ khen th−ởng đ−ợc Tổng công ty cho các đơn vị trực tiếp quản lý và sử dụng có xét đến thành tích của các đơn vị. Hệ số tính th−ởng của mỗi đơn vị đ−ợc xác định ở mức độ hoàn thành nhiệm vụ đ−ợc giao. Nh×n chung, sù chªnh lÖch møc th−ëng trong tõng khèi lµ kh«ng lín. Ch¼ng h¹n, trong khèi ho¹ch to¸n tËp trung lµ tõ 1.700.000 – 1.950.000, c¸ch biÖt khoảng 200.000 đồng; còn mức th−ởng của khối sự nghiệp là 1.300.000 – 1.600.000 vµ khèi c¸c Ban qu¶n lý lµ tõ 1.350.000 – 1.500.000. Víi møc th−ëng cña n¨m 2003 cña c¸c khèi, thu nhËp b×nh qu©n tõ th−ëng cña mét c¸n bé nh©n viªn cña Tæng c«ng ty ®iÖn lùc b»ng kho¶ng mét th¸ng l−¬ng. Nãi kh¸c ®i, thu nhập từ th−ởng là không lớn, không giữ vị trí đặc biệt trong nguồn thu nhập của ng−ời lao động ở đây. Thùc tr¹ng ph©n phèi qua Quü phóc lîi: Quü phóc lîi trong Tæng c«ng ty §iÖn lùc gåm Quü phóc lîi tËp trung cña Tổng công ty và Quỹ phúc lợi của các đơn vị thành viên. Quỹ phúc lợi của Tổng công ty có mục đích: a, Giúp các đơn vị có khó khăn trong sản xuất – kinh doanh và thu nhập thấp; b, Hình thành nguồn chi cho các hoạt động văn hoá thông tin trong Tổng công ty; c, Chi cho công nhân, viên chức các ngày lễ tết; d, 124.

(125) Làm công tác từ thiện. Đối với các đơn vị thành viên, Quỹ phúc lợi giành cho c¸c môc tiªu: a, §Çu t− x©y dùng vµ söa ch÷a, c¶i t¹o c¸c c«ng tr×nh phóc lîi cña đơn vị; b, Chi cho hoạt động văn hoá - thông tin trong đơn vị; c, Chi cho công nh©n, viªn chøc nh÷ng ngµy lÔ tÕt; d, Trî cÊp c«ng nh©n, viªn chøc cã khã kh¨n đột xuất hoặc tr−ớc khi nghỉ h−u; e, Làm từ thiện. Nh×n chung, Quü phóc lîi cña Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam cã quy m« thÊp h¬n mét chót so víi Quü th−ëng hµng n¨m, vµ do vËy, b×nh qu©n quü phóc lîi cho mét ng−êi còng b»ng kho¶ng mét th¸ng l−¬ng. Mét sè h×nh thøc ph©n phèi kh¸c: a, Quỹ bảo hiểm: Bảo hiểm là một chế độ trong ph−ơng thức phân phối thu nhËp. Thùc chÊt b¶o hiÓm (xX héi vµ y tÕ) lµ mét phÇn trong tiÒn l−¬ng ®−îc tÝnh ra để hình thành Quỹ bảo hiểm nhằm duy trì nguồn thu nhập cho ng−ời lao động sau thêi kú lµm viÖc, mÊt søc, mÊt viÖc lµm vµ t¹m nghØ do èm ®au… §−¬ng nhiên, Quỹ bảo hiểm không làm tăng thu nhập của ng−ời lao động lên, vì quỹ này nằm trong tiền công của ng−ời lao động, nh−ng cách phân phối qua bảo hiÓm ®em l¹i mét c¬ së tèt cho an sinh xX héi. Trong thêi gian qua, Tæng c«ng ty đX thực hiện đầy đủ chế độ đóng bảo hiểm cho ng−ời lao động. b, Quü trî cÊp mÊt viÖc lµm: Trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt – kinh doanh, do biến động sản xuất – kinh doanh luôn có một số lao động nhất thời dôi d−, muốn chuyển công việc, hoặc muốn đ−ợc đào tạo lại để thích hợp với công việc mới. Để thực hiện các quá trình này cần có một khoản chi nhất định. Tổng công ty đX thành lập Quỹ hỗ trợ việc làm nhằm hỗ trợ việc giải quyết số lao động dôi d−. ở một ý nghĩa nhất định đối với Tổng công ty, đây là một khoản chi nhằm tạo công ¨n viÖc lµm trong quan hÖ víi viÖc s¾p xÕp, tæ chøc l¹i qu¸ tr×nh s¶n xuÊt – kinh doanh nhằm tăng năng suất, hiệu quả sản xuất – kinh doanh, và đối với ng−ời lao động là một khoản thu nhập phụ thêm. c, Quü hç trî tai n¹n giao th«ng: Lµ doanh nghiÖp s¶n xuÊt – kinh doanh điện th−ờng có những tai nạn lao động gây th−ơng tật, mất sức lao động và chết ng−ời. Để giúp ng−ời lao động v−ợt qua những khó khăn do tai nạn gây ra, Tổng 125.

(126) c«ng ty thµnh lËp Quü hç trî tai n¹n, t¸ch tõ Quü khen th−ëng phóc lîi cña Tæng công ty và các đơn vị thành viên. ở một ý nghĩa nhất định, quỹ này cũng nh− Quü hç trî viÖc lµm, kh«ng lµm t¨ng tæng Quü phóc lîi cña c«ng ty ®iÖn lùc lªn, mà chỉ là sự phân phối giữa các đối t−ợng, nhằm hỗ trợ ng−ời lao động v−ợt qua nh÷ng khã kh¨n gÆp ph¶i. d, Quü C«ng ®oµn: Quü C«ng ®oµn h×nh thµnh trªn c¬ së trÝch 2% tæng Quỹ tiền l−ơng đ−ợc duyệt. Quỹ Công đoàn đ−ợc sử dụng cho các hoạt động công đoàn và cho việc hỗ trợ Đoàn viên công đoàn khi có khó khăn đột xuất, hoặc chi cho các hoạt động văn hoá của đơn vị và chi cho công nhân, viên chức nghØ m¸t hµng n¨m. Thùc ra ®©y chØ lµ mét kªnh dÉn nhËp Quü phóc lîi chung cña Tæng c«ng ty vµ lµ mét c¸ch thøc ph©n phèi thu nhËp mµ th«i. Tuy nhiªn, quy kênh Quỹ Công đoàn, Quỹ phúc lợi đem lại những hoạt động văn hoá và hỗ trî khã kh¨n cã hiÖu qu¶ cho c¸n bé, c«ng nh©n viªn trong c«ng ty. Nh×n chung, c¸c quü ngoµi Quü khen th−ëng vµ Quü phóc lîi, c¸c Quü b¶o hiÓm, hç trî viÖc lµm, tai n¹n vµ Quü C«ng ®oµn lµ c¸c quü nh»m h×nh thµnh c¬ së an sinh xX héi vµ t¨ng møc tho¶ dông cho c¸n bé, c«ng nh©n viªn qua c¸c hoạt động có tính chất xX hội. Những quỹ này không gắn với sản xuất, kinh doanh và nhìn chung là nhỏ trong tổng thu nhập, đồng thời không phải đối với mọi ng−ời trong cùng một thời gian, không ảnh h−ởng trực tiếp đến hoạt động s¶n xuÊt – kinh doanh, s«ng hiÖu qu¶ xX héi lµ rÊt lín. Nã mang l¹i cho Tæng c«ng ty m«i tr−êng xX héi mét c¬ së an sinh xX héi vµ n©ng cao tÝnh xX héi nh©n văn của một tổ chức kinh tế. Làm tốt các hoạt động an sinh và nâng cao tính xX héi nh©n v¨n gãp phÇn thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña Tæng c«ng ty, gãp phÇn mang lại một nét đẹp cho th−ơng hiệu của Tổng công ty Điện lực Việt Nam. Nh− vËy, trong khung khæ c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, ph©n phèi thu nhập cho cá nhân đ−ợc tiến hành theo những quy định hành chính khá chặt chẽ vµ thèng nhÊt. Lµ mét quan hÖ kinh tÕ trong khung c¶nh ®ang chuyÓn sang kinh tế thị tr−ờng, tuân theo những quy định hành chính khá chi tiết, rõ ràng, sự phân phèi khã x¶y ra nh÷ng sai sãt so víi nh÷ng quy chÕ cña Nhà n−íc ban hµnh, 126.

(127) nh−ng là một quan hệ kinh tế năng động nhờ đó sức sản xuất của lao động tăng lªn, ph©n phèi thu nhËp mang tÝnh hµnh chÝnh, quan liªu nh− vËy sÏ trë thµnh cứng nhắc, không có tác dụng thúc đẩy sự thay đổi trong ph−ơng thức lao động và tạo ra động lực tiết kiệm và tăng năng suất lao động lên, trái lại trở thành một vật cản trong việc thay đổi ph−ơng thức lao động trong quan hệ với việc tiết kiệm lao động và tăng năng suất lao động lên. Qua m« t¶ nh÷ng nÐt chñ yÕu vÒ néi dung ph©n phèi thu nhËp cho c¸ nh©n trong Tổng công ty điện lực Việt Nam, ta thấy, chế độ phân phối trong Tổng công ty điện lực Việt Nam là thích ứng với chế độ kinh tế kế hoạch hoá tập trung, quan liêu. Chế độ phân phối này đ−ợc quy định khá rõ ràng và chi tiết bởi các Nghị định, quyết định của Chính phủ và của các bộ có liên quan nh− Bộ Tài chÝnh, Bé Th−¬ng binh vµ XX héi. H¬n n÷a, thùc hiÖn ph©n phèi nh− thÕ nµo còng ®−îc chØ dÉn chi tiÕt bëi c¸c th«ng t− cña ChØnh phñ, cña c¸c bé vµ liªn bé. ở một ý nghĩa nhất định, việc phân phối trong Tổng công ty về cơ bản là mang tính mệnh lệnh và chỉ huy. Những Nghị định, quyết định và thông t− của Chính phủ và các bộ là khung khổ và chế độ phân phối mang tính pháp lý cao và rất rõ rµng, bëi vËy, Tæng c«ng ty ®iÖn lùc lu«n thùc hiÖn nghiªm tóc. Tæng c«ng ty nếu có vận dụng sáng tạo, hay có sai sót thì những điều này là không đáng kể và nằm trong khung khổ những quy định do Nhà n−ớc ban hành. 2.3. Tính chất phân phối thu nhập và những vấn đề phân phèi thu nhËp trong EVN. TiÕt 2.2 m« t¶ thùc tr¹ng ph©n phèi thu nhËp trong Tæng c«ng ty ®iÖn lùc Việt Nam. Tiết này phân tích tính chất và những vấn đề đặt ra trong việc phân phèi thu nhËp trong Tæng c«ng ty. 2.3.1. TÝnh chÊt ph©n phèi thu nhËp trong Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam.. 127.

(128) 2.3.1.1. Ph©n phèi thu nhËp trong Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam vÒ c¬ bản là chế độ phân phối của mô hình kinh tế kế hoạch hoá tập trung. Trong tiết 2.1 ta đX thấy, chế độ kinh tế của Tổng công ty điện lực Việt Nam về cơ bản là chế độ kinh tế của mô hình kinh tế kế hoạch hoá tập trung. Mặc dù đổi mới, bỏ mô hình quản lý “Bộ chủ quản” và đổi mới chế độ kinh tế trong ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn b»ng viÖc thµnh lËp Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam, víi tÝnh c¸ch lµ mét doanh nghiÖp kinh doanh ®iÖn, song thùc chÊt ®X không thay đổi đ−ợc bao nhiêu, mà về cơ bản, mô hình quản lý “Bộ chủ quản” vẫn đ−ợc duy trì trong những hình thức biến t−ớng, còn chế độ kinh tế trong EVN về cơ bản ch−a phải là chế độ kinh doanh theo cơ chế thị tr−ờng. Cơ cấu và chế độ kinh tế nh− thế nào thì cơ cấu và chế độ phân phối thu nhập nh− vậy. Nói kh¸c ®i, qua c¸ch thøc h×nh thµnh quü l−¬ng, quü b¶o hiÓm, quü th−ëng vµ c¸c quü phóc lîi, còng nh− c¸ch tr¶ l−¬ng vµ nãi chung c¸ch ph©n chia thu nhËp trong Tổng công ty, ta nhận thấy chế độ phân phối thu nhập ở đây là phân phối thu nhËp cña m« h×nh kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, quan liªu, phi thÞ tr−êng cò. §iÒu nµy thÓ hiÖn ë nh÷ng ®iÒu chñ yÕu sau: i, Sức lao động ch−a phải là hàng hoá và tiền công ch−a thực sự là giá cả sức lao động. Ta biết rằng, Tổng công ty điện lực Việt Nam là doanh nghiệp Nhà n−ớc. ở đây, ng−ời lao động nói chung hay ng−ời làm công d−ới các dạng thức, công nhân, viên chức, cán bộ trong đó đều là công nhân, nhân viên Nhà n−ớc, h−ởng chế độ biên chế. Công nhân, viên chức Nhà n−ớc h−ởng chế độ biên chế là chế độ ng−ời lao động khi đ−ợc tuyển dụng thì đ−ợc h−ởng chế độ biên chế, tức h−ởng chế độ bảo đảm của Nhà n−ớc cho tới khi chết, hoặc bị buộc thôi việc. Cũng cần nhận thấy rằng, trong chế độ biên chế, việc sa thải không phải là một nội dung trọng yếu, vì lao động không phụ thuộc vào thị tr−ờng lao động, cho nên, ng−ời lao động trong chế độ biên chế không bị đẩy ra hay hút vào guồng máy Nhà n−ớc theo cung cầu lao động trên thị tr−ờng. Đến l−ợt mình, chế độ biên chế Nhà n−ớc này đX triệt tiêu thị tr−ờng lao động, hay đúng ra, đặt hoạt 128.

(129) động Nhà n−ớc ra khỏi thị tr−ờng lao động. ở đây, hoạt động của yếu tố nhân lực trong Nhà n−ớc, do đó trong các cơ quan và các doanh nghiệp Nhà n−ớc là không theo cơ chế thị tr−ờng. Ng−ợc trở lại, không có thị tr−ờng lao động, hay nhân lực không đặt trong thị tr−ờng lao động vận động theo cơ chế thị tr−ờng, thì nhân lực, hay sức lao động không mang hình thái hàng hoá. ii, Đ−ơng nhiên, khi sức lao động ch−a phải hàng hoá, thì về cơ bản, tiền công lao động ch−a thực sự là giá cả sức lao động, do đó, ch−a do thị tr−ờng quyết định. Tiền công ở đây, một là, đ−ợc tính theo ngạch bậc lao động. Khi ng−ời lao động đ−ợc tuyển dụng và đ−ợc vào biên chế, họ đ−ợc xếp theo ngạch, bậc và tiền l−ơng đ−ợc tính theo ngạch bậc lao động. Hai là, tiền công của ng−ời lao động trong cơ quan, doanh nghiệp Nhà n−ớc đ−ợc xác định bởi chỉ tiêu kế hoạch sản xuất, kinh doanh và định mức công việc. Ba là, tuỳ thuộc vào l−ợng biªn chÕ nh©n lùc cña doanh nghiÖp. §©y lµ mét ®iÒu khiÕn cho tiÒn l−¬ng Ýt cã tính thị tr−ờng. Ta biết rằng, chế độ biên chế không vận động theo thị tr−ờng, do đó, không có việc sa thải lao động theo nhu cầu công việc. Điều này hàm nghĩa, sau một thời gian, số ng−ời lao động tích lũy trong doanh nghiệp tăng lên, trong khi tiÕn bé kü thuËt, c«ng nghÖ vµ tæ chøc qu¶n lý ph¸t triÓn, lµm cho n¨ng suÊt tăng lên, nh−ng số ng−ời lao động biên chế không những không bị giảm đi, mà còn tăng lên. Nếu quy mô sản xuất không thay đổi, sẽ có một số lao động dôi d−. Nh−ng đX trong biên chế, số lao động này vẫn nhận tiền công theo ngạch, bậc, hoặc theo chỉ tiêu quỹ tiền l−ơng đ−ợc xác định từ đầu năm. iii, B¶o hiÓm, tiÒn th−ëng vµ phóc lîi thùc ra lµ nh÷ng phÇn kh¸c nhau cña tiÒn c«ng, nh−ng trong h×nh th¸i doanh nghiÖp Nhµ n−íc, c¸n bé, c«ng nh©n viên, tức ng−ời lao động thuộc chế độ biên chế, vì thế những loại thu nhập này mang h×nh th¸i biÕn t−íng lµ nh÷ng phÇn thu nhËp cña Nhµ n−íc giµnh cho ng−ời lao động. ở đây có sự tách rời về danh nghĩa và cả thực chất giữa lao động víi tÝnh c¸ch lµ mét ®Çu vµo vµ gi¸ c¶ cña mét ®Çu vµo trong mét nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng.. 129.

(130) iv, Do sức lao động ch−a phải hàng hoá và tiền công ch−a phải là giá cả sức lao động, vì vậy tiền công, hay phân phối thu nhập trong Tổng công ty là ch−a thể thực hiện theo chế độ phân phối của chế độ kinh tế trong hoạt động kinh doanh theo c¬ chÕ thÞ tr−êng. §iÒu nhÊn m¹nh ë ®©y, c¨n cø tr¶ l−¬ng lµ theo ngành, bậc, theo kế hoạch sản xuất, kế hoạch lao động và thích ứng là kế hoạch tiÒn l−¬ng cøng nh¾c, ®X kh«ng ph¶n ¸nh thùc sù ®−îc sè l−îng, chÊt l−îng lao động, và nhất là giá cả lao động. Điều này dẫn tới, tiền công th−ờng là thấp hơn giá cả sức lao động và không co giXn, phản ứng đ−ợc với giá cả nói chung. Nhìn chung, tiền công là thấp hơn nhiều so với giá cả sức lao động. Nhận xÐt nµy ®−îc c¨n cø vµo c¬ cÊu thu nhËp cña c¸n bé, c«ng nh©n viªn. Møc tiÒn l−ơng trung bình của Tổng công ty là trên d−ới 2.000.000đồng/tháng. Mức thu nhËp nµy, trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay, mét ng−êi c«ng nh©n viªn míi thªm ®−îc 1 ng−ời, tức thu nhập của một ng−ời 1 tháng khoảng 1 triệu đồng, t−ơng đ−ơng với 60USD, tÝnh ra, thu nhËp b×nh qu©n kho¶ng 2USD/ngµy/ng−êi. V−ît ng−ìng chuÈn ng−êi nghÌo khæ cña thÕ giíi. Nãi kh¸c ®i, møc thu nhËp nµy t−¬ng ®−¬ng với mức đủ ăn. Nh−ng cuộc sống, trong đó phải trang trải nhiều nhu cầu khác: ở, ®i l¹i, häc tËp, ch÷a bÖnh, nhu cÇu v¨n ho¸ vµ giao tiÕp xX héi. Nh÷ng nhu cÇu này đ−ợc trang trải hợp thành điều kiện cần thiết của tái sản xuất sức lao động và ph¸t triÓn con ng−êi. VËy, nÕu tiÒn l−¬ng míi trang tr¶i ®−îc nhu cÇu ¨n th× tiÒn l−ơng mới cấu thành một phần giá cả hàng hoá sức lao động. Hơn nữa, tiền l−ơng trong chế độ biên chế là cứng nhắc. Ta biết rằng, chi phối giá cả trong những năm vừa qua đ−ợc đặt trong trạng thái tăng cao, hay lạm ph¸t. Møc l¹m ph¸t, mÆc dï cßn thÊp h¬n møc t¨ng tr−ëng, song ®X g©y tæn h¹i rất lớn đến thu nhập thực tế của ng−ời làm công ăn l−ơng. Tiền l−ơng danh nghĩa mà đúng nghĩa, th−ờng khi chỉ số giá cả (CPI) lại tăng lên thì có nghĩa tiền l−ơng thùc tÕ cña ng−êi lµm c«ng ¨n l−¬ng gi¶m t−¬ng øng. Gi¸ c¶ t¨ng hµng n¨m trung b×nh 10%, qua 3 n¨m, ch¼ng h¹n, giá hµng tiªu dïng cña ng−êi lµm c«ng ăn l−ơng sẽ nhẹ đi khoảng 30%. Tiền l−ơng đX thấp, không đủ trang trải những nhu cÇu b×nh th−êng cho cuéc sèng, th× tiÒn l−¬ng thùc tÕ gi¶m cã nghÜa lµ cuéc 130.

(131) sống của họ đang thực tế đặt vào quá trình túng thiếu, nếu không muốn nói là tóng quÉn, bÇn cïng. Nh−ng trên thực tế, mọi ng−ời đều sống, sống tốt. Hiển nhiên là vì, ngoài thu nhËp tiÒn l−¬ng, hä cßn nhiÒu kho¶n thu nhËp ngoµi c«ng ty, hay ngoµi l−¬ng. Nh−ng v× sao, tiÒn l−¬ng thÊp, phóc lîi Ýt, l¹i th−êng xuyªn gi¶m vÒ thùc tÕ, nh−ng tuồng nh− ng−ời lao động vẫn mong muốn đ−ợc tuyển dụng vào biên chế Nhµ n−íc. §iÒu nµy cã hµm nghÜa g×? Cã hai lý do chÝnh: Một là, chế độ biên chế Nhà n−ớc, thực chất là chế độ bao cấp. Với chế độ bao cấp, tiền l−ơng tuy thấp, song ổn định, đặc biệt, chế độ bảo hiểm, ở chừng mực nào đó, so với tình hình chung hiện nay là tốt hơn khu vực t− nhân rất nhiều, hơn nữa, chế độ biên chế Nhà n−ớc chịu sự chi phối không đáng kể bởi thị tr−ờng, vì thế, nếu đ−ợc tuyển dụng, ng−ời lao động có chắc một việc làm, để h−ởng l−ơng và chế độ bảo hiểm. ĐX có những tr−ờng hợp, trong những lĩnh vực hoạt động trong những ngành, dịch vụ cụ thể, ng−ời ta đX cho thuê chỗ làm việc, nhận một khoản thu nhập d−ới hình thức giá cho thuê chỗ làm việc, để thời gian rçi lµm viÖc kh¸c cã lîi h¬n. Hai là, trong giai đoạn đầu của sự chuyển đổi và phát triển, công ăn việc làm còn ít, thể chế về chế độ tiền công, bảo hiểm của các doanh nghiệp ngoài Nhà n−ớc ch−a ổn định, có nhiều rủi ro, nhất là chế độ bảo hiểm đôi khi ch−a có, vì thế, ngoài những việc cao cấp, đòi hỏi trình độ, tay nghề cao và chuyên môn, c¸c c«ng viÖc th«ng th−¬ng trong c¸c ngµnh c«ng nghÖ, dÞch vô lµ bÊp bªnh, không ổn định, và xét về nghề nghiệp, không vững chắc. ở đây chứa đựng nhiều rủi ro hơn so với chế độ kinh tế và phân phối của kinh tế Nhà n−ớc với mô hình kế hoạch hoá tập trung. Đ−ơng nhiên, ở một ý nghĩa nhất định, tâm lý về tính ổn định, vững chắc và bảo đảm xX hội của cơ chế cũ còn chi phối khi lựa chọn nghề nghiệp, cũng nh− kiểu chế độ kinh tế của ng−ời lao động. Từ những lý do này, ta thấy, việc ng−ời lao động còn lựa chọn chế độ kinh tế với chế độ phân phối của kinh tế Nhà n−ớc không nói lên chế độ kinh tế và thích ứng là chế độ phân phối 131.

(132) cña m« h×nh kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung lµ tèt, tr¸i l¹i, nh÷ng lý do chän m« h×nh kinh tÕ vµ ph©n phèi cña m« h×nh kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung l¹i nãi lªn tÝnh phản phát triển của mô hình kinh tế này: đó là tính trì trệ, bảo thủ và bao cấp. 2.3.1.2. Ph©n phèi thu nhËp trong Tæng c«ng ty ®iÖn lùc kh«ng g¾n kÕt kh©u ph©n phèi thu nhËp vµ qu¸ tr×nh kinh doanh trong Tæng c«ng ty. PhÇn trªn khi xem xÐt tÝnh chÊt kinh doanh cña Tæng c«ng ty ta ®X thÊy, hoạt động kinh doanh của Tổng công ty có sự rời rạc, ít gắn kết giữa các khâu trong qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt. Cã thÓ ®©y lµ nÐt chung, mang tÝnh ®iÓn h×nh cña mét bé m¸y kinh tÕ mang tÝnh hiÖn vËt dùa trªn c¸c quan hÖ trùc tiÕp, mang tÝnh hành chính và tính chất mệnh lệnh. Toàn bộ những vấn đề cơ bản của hoạt động kinh tế trong Tổng công ty đ−ợc xác định từ tr−ớc bởi Chính phủ và các cơ quan bé, liªn bé, cßn Tæng c«ng ty lµ n¬i trùc tiÕp tæ chøc thùc hiÖn c¸c qu¸ tr×nh s¶n xuất, truyền tải điện đến ng−ời tiêu dùng. Trong bộ máy kinh tế hành chính, quan liªu, ph©n phèi thu nhËp, thùc chÊt lµ viÖc cÊp ph¸t l−¬ng vµ nh÷ng tiªu chuẩn phúc lợi do Nhà n−ớc quy định. ở một ý nghĩa nhất định, nó nằm ngoài hoạt động kinh doanh. ViÖc s¶n xuÊt, kinh doanh diÔn ra nh− thÕ nµo th× thu nhËp vµ viÖc ph©n chia thu nhËp cho c¸c c¸ nh©n còng nh− vËy: i, Lµ doanh nghiÖp Nhµ n−íc, ho¹t động sản xuất kinh doanh điện theo quy hoạch và kế hoạch Nhà n−ớc, hạch toán về cơ bản là thực thanh – thực chi, nói chung về cơ bản không chịu sự quy định của thị tr−ờng. Nằm ngoài sự tác động của thị tr−ờng, sản xuất – kinh doanh nhu thế nào thì các quỹ phân phối về cơ bản đX đ−ợc xác định, và không thay đổi. ii, Kinh doanh của doanh nghiệp Nhà n−ớc, về cơ bản không chịu sự quy định của c¸c quy luËt kinh tÕ thÞ tr−êng, vµ kh«ng nh»m môc tiªu lîi nhuËn nªn c¬ b¶n không bị đặt vào nguy cơ củ sự phá sản. Nếu giả sử hoạt động có bị thua lỗ, sẽ ®−îc Nhµ n−íc khoanh nî, xo¸ nî vµ t¸i cÊp vèn, thËm chÝ ®−îc −u tiªn vÒ ®Çu t− vµ vay vèn. §Õn l−ît m×nh, bao cÊp trong ph©n phèi ®X lµm cho s¶n xuÊt kinh doanh và phân phối có sự tách rời nhau: sản xuất kinh doanh ít quy định đến 132.

(133) phân phối thu nhập, ng−ợc lại, phân phối thu nhập cũng ít tác dụng đến hoạt động kinh doanh. 2.3.2. Những vấn đề đặt ra đối với phân phối thu nhập trong Tổng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam. 2.3.2.1. Vấn đề động lực kinh tế của hoạt động kinh doanh của Tổng c«ng ty ®iÖn lùc. Phân tích thực trạng hoạt động kinh doanh phân phối thu nhập trong Tổng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam, ta thÊy, mÆc dï ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn ®X tr¶i qua 20 năm đổi mới, và đối với Tổng công ty điện lực Việt Nam, sự đổi mới kinh tế cũng đX trên chục năm, song chế độ kinh tế và chế độ phân phối của Tổng công ty điện lực Việt Nam, về cơ bản vẫn là chế độ kinh tế và chế độ phân phối của mô hình kinh tế kế hoạch hoá tập trung, quan liêu phi thị tr−ờng. ở đây, chế độ kinh tế và chế độ phân phối này không đặt trên nền tảng cơ chế thị tr−ờng và có sù t¸ch rêi nhau gi÷a kinh doanh vµ ph©n phèi thu nhËp, khiÕn cho ph©n phèi ®X không có chức năng cơ bản của mình là xác lập động lực kinh tế cho công nghiệp điện phát triển. Đây là vấn đề cơ bản là lớn nhất trong chế độ kinh doanh và chế độ phân phối của Tổng công ty điện lực. Từ chế độ phân phối áp dụng Tæng c«ng ty ®iÖn lùc, ta còng thÊy, viÖc x¸c lËp Tæng c«ng ty ®iÖn lùc thµnh một doanh nghiệp kinh doanh, nh−ng bản thân không có sự thay đổi cơ bản trong chế độ kinh tế, chuyển hẳn từ chế độ kinh tế bao cấp của kinh tế hiện vật với quan hÖ trùc tiÕp vµ c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, mang tÝnh hµnh chÝnh – quan liêu, sang cơ chế thị tr−ờng, và đặt hoạt động kinh tế của công ty d−ới sự tác động của các quy luật kinh tế thị tr−ờng và cơ chế thị tr−ờng trong việc theo đuổi mục tiêu lợi nhuận thì không thể đặt toàn bộ hoạt động kinh tế vào chế độ kinh doanh ®−îc. Vµ ®−¬ng nhiªn, víi tÝnh c¸ch lµ “mÆt tr¸i” cña quan hÖ kinh tÕ, phân phối thu nhập tất yếu chỉ có thể là chế độ trả l−ơng theo những quy chế có tính áp đặt và mang tính hành chính, tách rời với bản thân hoạt động kinh tế. Đ−ơng nhiên, phân phối theo đúng những quy định do Chính phủ và các bộ ban hµnh, EVN kh«ng cã khuyÕt ®iÓm g× trong ph©n phèi thu nhËp. Tuy nhiªn, 133.

(134) t¸ch rêi víi kinh doanh vµ mang tÝnh bao cÊp, hµnh chÝnh, ph©n phèi trong EVN cũng không có ý nghĩa và tác động đáng kể nào đối với hoạt động kinh tế, nói đúng ra, không tạo ra động lực kinh tế đối với phát triển điện lực. Bởi vậy, những bàn luận về đổi mới, hoặc những giải pháp thay đổi phân phối trong khung của chế độ kinh tế của mô hình kinh tế kế hoạch hoá tập trung, quan liêu sẽ trở nên ít có ý nghĩa. Vấn đề phải đổi mới, hoàn thiện quan hệ, chế độ phân phối thu nhập trong Tổng công ty, tr−ớc hết và cơ bản chính là đổi mới cơ bản trong chế độ kinh tế. Đổi mới trong cấu trúc và trong ph−ơng thức sản xuất và do đó trong hệ thống kinh tế, xác lập chế độ kinh doanh theo nguyên lý kinh tế thị tr−ờng. 2.3.2.2. Vấn đề phân phối và việc tổ chức quản lý doanh nghiệp nhằm hîp lý ho¸ s¶n xuÊt, t¨ng n¨ng suÊt, gi¶m chi phÝ s¶n xuÊt vµ t¨ng hiÖu qu¶. Chế độ phân phối là một yếu tố nội sinh của quá trình sản xuất, quá trình kinh doanh, bởi vậy, chế độ phân phối có chức năng cơ bản của mình là đặt quá tr×nh s¶n xuÊt, qu¸ tr×nh kinh doanh trong qu¸ tr×nh hîp lý ho¸ s¶n xuÊt, qu¸ trình theo đuổi việc tăng sức sản xuất xX hội của lao động, nhờ đó giảm chi phí sản xuất, tăng hiệu quả kinh doanh. Trên thực tế, chế độ phân phối mang tính áp đặt, hành chính và tách rời với quá trình sản xuất, kinh doanh đX khiến cho phân phối thu nhập không trở thành một áp lực, một động lực quyết định đổi mới quá tr×nh hîp lý ho¸ trong tæ chøc qu¶n lý cña Tæng c«ng ty, trong quan hÖ víi tiÕt kiệm, tăng sức sản xuất, tăng hiệu quả: i, Do không đặt trên cơ sở thị tr−ờng, lao động trong Tổng công ty không phản ứng với thị tr−ờng lao động, vì vậy yếu tố đầu vào quan trọng này đX đ−ợc đặt trong một cơ cấu tuồng nh− khép kín trong Tổng công ty. ở đây, dù cải tiến, tăng năng suất lao động thì số lao động dôi ra đó không bị đẩy ra ngoài Tổng công ty, và trở thành lao động dôi d− trong Tổng công ty. Số lao động dôi d− này trở thành một gánh nặng xX hội của Tổng công ty. Tổng công ty buộc phải xét công việc cho số lao động dôi d− này. ở đây xảy ra hai ®iÒu bÊt lîi. Mét mÆt, nh×n chung, kh«ng ph¶i lóc nµo trong Tæng c«ng ty cũng có một l−ợng công việc để thu hút lao động dôi d− bị đẩy ra ngoài quá trình 134.

(135) s¶n xuÊt, nhê t¨ng søc s¶n xuÊt, nhê hîp lý ho¸ s¶n xuÊt, l¹i cµng kh«ng ph¶i lóc nào cũng có những công việc thích hợp với số lao động dôi d−. Thành thử việc xắp xếp sử dụng số lao động dôi d− đ−ợc đặt trong tình trạng gò ép, nên th−ờng không sử dụng hết, hoặc sử dụng hợp lý, hoặc phải chia đều công việc ra cho mọi ng−ời. Điều này có nghĩa là, hợp lý hoá sản xuất, tăng năng suất lao động, xÐt cho cïng kh«ng mang l¹i kÕt qu¶ tiÕt kiÖm vµ t¨ng n¨ng suÊt thùc sù. §©y lµ cản trở lớn cho việc hợp lý hoá sản xuất, tăng năng suất lao động, tăng tiền công. ii, Vấn đề về mặt lợi ích kinh tế trong việc tiết kiệm, tăng năng suất lao động nhờ hợp lý hoá sản xuất, quản lý và thay đổi ph−ơng thức sản xuất. Ta biết rằng chế độ kinh tế và chế độ phân phối thực hiện trong Tổng công ty điện lực là chế độ của mô hình kế hoạch hoá tập trung, quan liêu, phi thị tr−ờng. Chế độ kinh tế và phân phối này đóng khung trong những chỉ tiêu kế hoạch về sản xuất và thu nhập đ−ợc định tr−ớc từ Chính phủ, thông qua các bộ. Đây là cơ chế của một bộ máy kinh tÕ cøng nh¾c, rêi r¹c, v× thÕ viÖc t¨ng n¨ng suÊt, hay tiÕt kiÖm chi phÝ, n©ng cao hiệu quả thì lợi ích của Tổng công ty có thay đổi chút ít không t−ơng xứng hay thích ứng với kết quả, hiệu quả của những thay đổi trong ph−ơng thức sản xuất, trong cách thức tổ chức quản lý. Nói khác đi, lợi ích của chế độ kinh tế và phân phối trong mô hình Tổng công ty không trở thành động lực cho quá trình hợp lý hoá và nói chung cho việc thay đổi ph−ơng thức sản xuất trong Tổng công ty. Hơn nữa, chế độ kinh tế và phân phối còn tạo ra những tác động đi ng−ợc với yêu cầu của sự phát triển: để tăng lợi ích, ng−ời lao động cố gắng tiết kiệm sức lùc cña m×nh nhiÒu nhÊt b»ng c¸ch kh«ng nç lùc hÕt søc, vi ph¹m kû luËt lao động, không quan tâm đến việc cải tiến trong lao động, đến hiệu quả kinh doanh. Bởi vì những nỗ lực của họ, những cải tiến trong lao động của họ lại tạo ra tai vạ cho họ: cùng với năng suất tăng lên, nhu cầu lao động giảm sẽ đẩy họ ra ngoài quá trình lao động, trở thành lao động dôi d−. Nh− vậy, cả công ty, cả ng−ời lao động trong việc hợp lý hoá sản xuất, trong quan hệ với việc tiết kiệm, tăng năng suất lao động, tăng hiệu quả đều không có lợi ích thích ứng, vì thế, có thể nói chế độ kinh tế và chế độ phân phối của mô hình kinh tế cũ trong Tổng công ty đX không chứa đựng cơ chế và động 135.

(136) lực kinh tế cần thiết cho sự thay đổi ph−ơng thức sản xuất, cho hợp lý hoá sản xuất, do đó cho việc tăng sức sản xuất, trong hiệu quả kinh doanh. 2.3.2.3. Vấn đề t−ơng quan giữa thu nhập và tái sản xuất sức lao động nói riêng, nâng cao đời sống của ng−ời lao động, hình thành động lùc thu hót nguån nh©n lùc cã chÊt l−îng thÝch øng vµ ph¸t triÓn nguån nh©n lùc cña Tæng c«ng ty. Mét trong nh÷ng chøc n¨ng cña ph©n phèi thu nhËp lµ h×nh thµnh c¬ së kinh tế và động lực kinh tế cho quá trình tái sản xuất sức lao động, phát triển nguån nh©n lùc, x¸c lËp mèi quan hÖ bÒn v÷ng, chÆt chÏ gi÷a c«ng ty (doanh nghiệp kinh doanh) và ng−ời lao động. Có thể nói, đây là vấn đề chung và xuyên suốt ảnh h−ởng lâu dài và bền vững đến quá trình kinh doanh. Tuy nhiên, thực trạng hoạt động kinh doanh và phân phối thu nhập trong Tổng công ty, ta thấy kinh doanh vµ ph©n phèi thu nhËp ®X ch−a thùc hiÖn tèt chøc n¨ng nµy: i, Thu nhập của Tổng công ty, đặt trong bối cảnh chung, theo chế độ mà Nhà n−ớc quy định, về cơ bản là thấp, không thích ứng với yêu cầu tái sản xuất sức lao động. ii, Không hình thành động lực thu hút lao động chất l−ợng cao, trái lại còn đẩy lao động có chất l−ợng cao ra khỏi công ty. iii, Ch−a hình thành cơ sở và động lực ph¸t triÓn nguån nh©n lùc c¬ b¶n vµ l©u dµi cho c«ng ty. Ta biÕt r»ng vÒ c¬ b¶n và lâu dài, để có nguồn nhân lực tốt, thì phải có sự kết hợp giữa Tổng công ty, ng−ời lao động tham gia trong công ty và xX hội. Để đáp ứng yêu cầu phát triển nguån nh©n lùc. ViÖc ph©n phèi thu nhËp, c«ng ty kh«ng chØ quan t©m trùc tiÕp để l−ơng, các khoản phụ cấp, phúc lợi của ng−ời lao động, mà còn giành một phần thích đáng để những cấp phát triển ng−ời lao động qua đào tạo lại phát triển năng lực nghề nghiệp của ng−ời nhân lực trong công ty. Đối với ng−ời lao động, nếu phân phối thu nhập thoả đáng và cơ chế thích hợp, ng−ời lao động có cơ sở kinh tế và động lực thoả đáng để tự nâng tay nghề, phát triển năng lực nghề nghiệp. Nh−ng những điều này chỉ có thể xảy ra khi chế độ kinh tế và chế độ phân phối đặt trên cơ sở kinh tế thị tr−ờng, vận hành theo nguyên lý của cơ chế thị tr−ờng. Bởi vậy, vấn đề phân phối và phát triển nguồn nhân lực của thời kỳ 136.

(137) vừa qua, xét về cơ bản và cho cùng nguồn gốc là chế độ, cơ chế kinh tế và phân phèi kh«ng thÝch hîp. TiÓu kÕt ch−¬ng 2: 1, Đổi mới kinh tế đX diễn ra đ−ợc hơn 20 năm, nh−ng đổi mới kinh tế trong ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn lµ trÔ h¬n. Víi viÖc thµnh lËp Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam, đổi mới kinh tế mới thực sự diễn ra trong ngành công nghiệp điện. Mục tiêu của sự đổi mới này là thay đổi mô hình quản lý “Bộ chủ quản” mang tính quan liêu của Nhà n−ớc đối với ngành công nghiệp điện; đồng thời làm giảm tính Nhà n−ớc của các doanh nghiệp hoạt động trong ngành điện, đặt ngành công nghiÖp ®iÖn vµo hÖ thèng kinh tÕ thÞ tr−êng, hay thÞ tr−êng ho¸ ngµnh c«ng nghiệp điện, xác lập chế độ kinh doanh theo cơ chế thị tr−ờng trong Tổng công ty. Tuy nhiªn, vÒ c¬ b¶n, m« h×nh Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam ®X ch−a thay đổi mấy mô hình quản lý “Bộ chủ quản” và ch−a thực hiện đ−ợc bao nhiêu trong viÖc thÞ tr−êng ho¸ ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn vµ kinh doanh ho¸ nh÷ng doanh nghiÖp s¶n xuÊt, cung cÊp ®iÖn. §©y lµ ®iÒu then chèt nhÊt trong viÖc xem xÐt sù phát triển của ngành điện, đổi mới kinh tế trong ngành điện và là cơ sở xem xét ph©n phèi thu nhËp trong Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam trong thêi kú qua. 2, Thích ứng với chế độ kinh tế xác lập trên mô hình kinh tế kế hoạch hoá tập trung, quan liêu, chế độ phân phối trong Tổng công ty cũng mới dừng trong khung của chế độ phân phối của kinh tế hiện vật, kế hoạch hoá tập trung, bao cấp. Trên thực tế, phân phối thu nhập trong Tổng công ty là thực hiện đúng theo những quy định trong các Nghị định, Thông t− của Chính phủ và các Bộ liên quan nh− Bộ Tài chính, Bộ Th−ơng binh và XX hội. Tuân theo những quy định cña Nhµ n−íc, ph©n phèi cña Tæng c«ng ty, ®−¬ng nhiªn kh«ng cã sai sãt, song là phân phối của hệ thống kế hoạch hoá tập trung, quan liêu, bao cấp, là chế độ ph©n phèi kh«ng thÝch hîp víi tiÕn tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ dùa trªn hÖ kinh tÕ thÞ tr−êng vµ héi nhËp. 3, Những vấn đề phân phối trong Tổng công ty trong mối quan hệ với sự phát triển của ngành công nghiệp điện và của chế độ kinh tế thị tr−ờng – chế độ 137.

(138) kinh doanh nhằm vào lợi nhuận, thì có ba vấn đề nghiêm trọng đ−ợc đặt ra cần phải giải quyết: vấn đề phân phối, vấn đề phân phối thu nhập và động lực, cơ chế cần thiết cho quá trình hợp lý hoá sản xuất, kinh doanh, cho sự thay đổi, phát triÓn trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nh»m vµo t¨ng søc s¶n xuÊt, gi¶m chi phÝ s¶n xuất, tăng hiệu quả, đáp ứng yêu cầu của các quy luật kinh tế thị tr−ờng, vấn đề phân phối thu nhập và việc tái sản xuất sức lao động, nâng cao mức sống, phát triển nguồn nhân lực. Ba vấn đề này cần cấp bách giải quyết. Sự phân tích về chế độ kinh doanh và chế độ phân phối cho ta thấy, vấn đề này không nằm trực tiếp trong lĩnh vực phân phối thu nhập, mà ở chế độ kinh tế, cội nguồn của chế độ phân phối. Nói khác đi, vấn đề quyết định trong việc đổi mới trong phân phối thu nhập là nằm ở điểm then chốt, thay đổi cơ bản, triệt để trong chế độ kinh tế, chuyÓn kinh tÕ cña ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn tõ kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, quan liªu, phi thÞ tr−êng sang kinh tÕ thÞ tr−êng, héi nhËp, ë viÖc kinh doanh ho¸ hoạt động kinh tế của Tổng công ty, biến Tổng công ty điện lực Việt Nam thành mét doanh nghiÖp kinh doanh theo nguyªn lý cña kinh tÕ thÞ tr−êng, tøc thµnh mét doanh nghiÖp ®Çu t− nh»m vµo lîi nhuËn trªn c¬ së c¬ chÕ thÞ tr−êng.. 138.

(139) Ch−¬ng 3 TiÕp tôc §æi míi vµ hoµn thiÖn quan hÖ ph©n phèi thu nhËp. 3.1 Bèi c¶nh ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt – kinh doanh ®iÖn và sự cần thiết tiếp tục đổi mới kinh tế trong sản xuÊt – kinh doanh ®iÖn. 3.1.1 Bèi c¶nh. 1) Bèi c¶nh chung cña nÒn kinh tÕ * N¨m 2006, ViÖt Nam trë thµnh thµnh viªn cña WTO. Thực chất đổi mới kinh tế của Việt Nam là chuyển kinh tế sang kinh tế thị tr−ờng và mở cửa, hội nhập nền kinh tế vào tiến trình phát triển hiện đại của nền kinh tế toàn cầu. ở một ý nghĩa nhất định, đây là sự thay đổi căn bản trong hệ kinh tế của sự phát triển và thay đổi con đ−ờng, mô hình của sự phát triển. Ta biết rằng, kinh tế thị tr−ờng hiện đại và cách mạng khoa học – công nghệ hiện đại đX tạo ra một cuộc cách mạng sâu sắc và căn bản trong lực l−ợng sản xuất của nhân loại, trong đó phân công lao động xX hội đX đạt tới chỗ phá vỡ cÊu tróc kinh tÕ khÐp kÝn cæ ®iÓn cña mçi quèc gia vµ cÊu tróc l¹i nÒn kinh tÕ thÕ giới thành một hệ thống, thành mạng sản xuất – dịch vụ toàn cầu. Trong đó, mỗi quèc gia lµ mét kh©u, mét m¾t xÝch cña hÖ thèng chung. §Õn l−ît m×nh, m¹ng sản xuất – dịch vụ hiện đại toàn cầu trở thành khung khổ, nền tảng của quá trình tái sản xuất của mỗi quốc gia. Có thể nói, đó là nhân tố quyết định bao trùm đối với sự phát triển hiện đại của mỗi quốc gia. Điều này hàm nghĩa, hội nhập vào tiến trình phát triển hiện đại toàn cầu trở thành một quy luật phát triển của một quốc gia, là tất yếu để mỗi quốc gia hiện đại hoá nền kinh tế ủa mình, thích ứng với tiến trình phát triển chung của thế giới phát triển hiện đại. ThÝch øng víi nÒn kinh tÕ toµn cÇu lµ c¸c thÓ chÕ, thiÕt chÕ kinh tÕ toµn cÇu. WTO là một trong những thiết chế kinh tế toàn cầu quyết định, bởi vậy, trở 139.

(140) thµnh thµnh viªn WTO, còng tøc lµ ViÖt Nam ®−îc chÝnh thøc héi nhËp vµo mạng sản xuất – dịch vụ toàn cầu, do đó, nền kinh tế Việt Nam đ−ợc chính thức đặt vào tiến trình phát triển hiện đại toàn cầu. Có thể nói, đây là một b−ớc ngoặt trong đổi mới kinh tế của Việt Nam và là bối cảnh bao trùm, chi phối quyết định đến phát triển kinh tế của Việt Nam nói chung và của các ngành kinh tế nói riêng, trong đó có ngành công nghiệp điện. a) Nền kinh tế tiến sâu vào kinh tế thị tr−ờng và đ−ợc đặt vào một tiến trình t¨ng tr−ëng cao vµ kh¸ bÒn v÷ng. Trên đây ta đX xem xét về hình thái và mô hình phát triển trong thời kỳ đổi mới vừa qua. Đ−ơng nhiên, hệ quả tất yếu trong đổi mới kinh tế là đem lại cho nền kinh tế những điều kiện cần thiết để phát triển. Nét nổi bật của bối cảnh kinh tế thời kỳ đổi mới vừa qua là tăng tr−ởng nhanh và mở cửa hội nhập mạnh vào nÒn kinh tÕ thÕ giíi. Biểu 3.1: Những chỉ sổ kinh tế chủ yếu của thời kỳ đổi mới 1986. 1990. 1992. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 10986. 131968. 151782. 195567. 213833. 23129. 244596. 256296. 273606. 292535. 313247. 336243. 262435. 392989. 100,00. 100,00. 100,00. 100,00. 100,00. 1. Tốc độ tăng tr−ởng %. 2.Thu nhËp quèc d©n/®Çu ng−êi (1000tû ®). 3. Sö dông tæng s¶n phÈm. GDP (%). - Tiªu dïng cuèi cïng %. 100. 100. 100. 100. 100. 100. 100. 100. 100. 100. 100. 100. 100. 100. 102,41. 93,5. 87,83. 81,34. 80,93. 79,11. 78,05. 75,83. 73,2. 71,79. 72,02. 72,42. 71,19. 71,38. 3,49. 4,24. 7,33. 8,92. 5,72. 4,34. 1,79. 3,25. 4,67. 7,42. 7,94. 7,16. 7,51. 15,26. 17,84. 27,22. 28,76. 28,63. 30,63. 28,36. 26,31. 31,61. 33,28. 34,68. 35,56. 36,31. 24,48. 21,10. 17,07. 9,37. 12,62. 0,96. 10,11. 11,77. 11,86. 11,86. 10,54. 10,71. - Tốc độ tăng %. - TÝch lòy %. 15,19. - Tốc độ tăng tr−ởng %. Nguån: Tæng côc Thèng kª 2000 - 2005. BiÓu trªn cho ta mét bøc tranh toµn c¶nh vÒ thùc tr¹ng kinh tÕ ViÖt Nam sau những năm đổi mới:. 140.

(141) Mức tăng tr−ởng trong những năm đổi mới là 7% và những năm gần đây trên 8%, là một mức tăng tr−ởng cao, ấn t−ợng, chỉ đứng sau Trung Quốc và thấp h¬n Trung Quèc chót Ýt. T¨ng tr−ëng cao dùa trªn trô cét chñ yÕu lµ t¨ng tÝch lũy, đầu t−. Tỷ lệ tích lũy và đầu t− đạt gần 40% GDP là mức rất cao. Ta biết rằng, các n−ớc tăng tr−ởng cao thần kỳ Đông á, ở thời kỳ đạt tới sự phát triển thần kỳ, tốc độ tăng tr−ởng cũng chỉ trong phạm vi 7% và tỷ lệ tiết kiệm và đầu t− lµ 30%, vµ theo lý thuyÕt cÊt c¸nh cña W.Rostow, t¨ng tr−ëng 5% vµ møc tiÕt kiÖm - ®Çu t− 15 – 20% GDP lµ ®iÒu kiÖn c¬ së cña mét nÒn kinh tÕ ®ang ph¸t triÓn n»m trªn ®−êng b¨ng cÊt c¸nh, th× riªng vÒ chØ sè t¨ng tr−ëng vµ tiÕt kiÖm ®Çu t− cao cña ViÖt Nam nh− thêi gian võa qua, hoµn toµn cã thÓ nãi, ViÖt Nam ®ang ë trong thêi kú chuÈn bÞ cÊt c¸nh. b) T¨ng tr−ëng cao cña nÒn kinh tÕ ViÖt Nam cã c¬ së cña m×nh lµ mét sù chuyÓn biÕn kh¸ lín vÒ c¬ cÊu kinh tÕ. §Õn l−ît m×nh, sù chuyÓn biÕn cña c¬ cÊu kinh tế thể hiện rõ nét sự thay đổi trong nội dung vật chất của tiến trình kinh tế. Có thể nói, sự chuyển biến trong cơ cấu kinh tế là một nét đặc tr−ng nổi bật của tiến trình kinh tế trong thời kỳ đổi mới vừa qua. Trên đây là cơ cấu giá trị của các ngành, đúng ra là ba khu vực cơ bản hợp thành nền kinh tế. Mặc dù cơ cấu gi¸ trÞ ch−a thÓ hiÖn hÕt toµn bé thùc chÊt cña sù chuyÓn biÕn trong néi dung cña nÒn kinh tÕ, song qua sù chuyÓn biÕn mµ biÓu trªn thÓ hiÖn, ta thÊy ®X cã mét sù chuyÓn biÕn rÊt lín trong kÕt cÊu kinh tÕ: nÒn kinh tÕ ®ang chuyÓn m¹nh tõ kinh tÕ n«ng nghiÖp sang kinh tÕ c«ng nghiÖp – dÞch vô. Cã thÓ nãi, tiÕn tr×nh c«ng nghiÖp – dÞch vô ®ang trë thµnh xu thÕ chi phèi trong tiÕn tr×nh kinh tÕ. BiÓu trªn cũng cho ta thấy, tốc độ tăng tr−ởng của công nghiệp, dịch vụ là v−ợt trội, lớn hơn tốc độ tăng tr−ởng của GDP và đ−ơng nhiên, tốc độ tăng tr−ởng của công nghiÖp lµ cao h¬n nhiÒu so víi n«ng nghiÖp. Do t¨ng tr−ëng m¹nh mÏ, c«ng nghiệp và dịch vụ đang trở thành nền tảng quyết định của nền kinh tế, và đến l−ît m×nh, ®iÒu nµy khiÕn cho møc t¨ng tr−ëng kinh tÕ dÇn dÇn Ýt phô thuéc vµo nông nghiệp, và vai trò quyết định tăng tr−ởng kinh tế dần đ−ợc chuyển sang lÜnh vùc c«ng nghiÖp vµ dÞch vô. 141.

(142) Biểu 3.2: Mức độ đóng góp của các lĩnh vực kinh tế vào tăng tr−ởng của nÒn kinh tÕ 2001. 2002. 2003. 2004. −íc 2005. 2001 2002. Tốc độ tăng GDP. 6,89. 7,08. 7,34. 7,79. 8,43. 7,51. N«ng – L©m – Thuû s¶n. 2,98. 4,17. 3,62. 4,36. 4,04. 3,84. C«ng nghiÖp – X©y dùng. 1,39. 9,48. 10,48. 10,22. 10,65. 10,24. DÞch vô. 6,10. 6,54. 6,45. 7,26. 8,48. 6,97. §ãng gãp vµo t¨ng tr−ëng GDP theo ®iÓm phÇn tr¨m GDP. 6,89. 7,08. 7,34. 7,79. 8,43. 7,51. N«ng – L©m – Thuû s¶n. 0,69. 0,93. 0,79. 0,92. 0,82. 0,83. C«ng nghiÖp – X©y dùng. 3,68. 3,47. 3,92. 3,93. 4,19. 3,84. DÞch vô. 2,52. 2,68. 2,63. 2,94. 3,42. 2,84. §ãng gãp vµo t¨ng tr−ëng GDP theo tû lÖ % GDP. 100,00. 100,00. 100,00. 100,00. 100,00. 100,00. N«ng – L©m – Thuû s¶n. 10,07. 13,02. 10,76. 11,80. 9,78. 11,12. C«ng nghiÖp – X©y dùng. 53,39. 48,95. 53,37. 50,48. 49,71. 51,18. DÞch vô. 36,54. 37,85. 35,86. 37,72. 40,52. 37,70. Nguån: Tæng côc Thèng kª.. Sù ph©n tÝch vÒ sù chuyÓn biÕn trong cÊu tróc cña nÒn kinh tÕ cho ta thÊy, nền kinh tế Việt Nam trong thời kỳ vừa qua, một mặt, đ−ợc đặt trong tiến trình chuyÓn sang kinh tÕ thÞ tr−êng, mÆt kh¸c, nÒn kinh tÕ ®ang trong qu¸ tr×nh ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸. c) NÒn kinh tÕ ®ang trong qu¸ tr×nh më cöa vµ héi nhËp s©u vµo nÒn kinh tÕ toàn cầu. Qua tỷ lệ xuất nhập khẩu, ta thấy nền kinh tế có độ mở cửa ngày một 142.

(143) lớn và tăng tr−ởng của nền kinh tế gắn liền với chiến l−ợc định h−ớng th−ơng m¹i quèc tÕ. §æi míi võa qua ®X ph¸ vì thÕ khÐp kÝn vµ nÒn kinh tÕ ®X thùc sù đ−ợc mở cửa, hội nhập ngày càng sâu vào tiến trình phát triển hiện đại của nền kinh tÕ toµn cÇu. Còng cÇn nhËn thÊy r»ng nhËp khÈu trong c¸c n¨m võa qua lµ nhËp siªu vµ nhËp khÈu phÇn chñ yÕu lµ nhËp khÈu t− liÖu s¶n xuÊt, hay ®Çu vµo. §©y lµ nÐt thÓ hiÖn nÒn kinh tÕ ®ang trong qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn s©u trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt vµ trong kÕt cÊu kinh tÕ. XuÊt khÈu cã vai trß t¹o t¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ t¹o ra nguån thu nhËp cho réng kh¾p c«ng nghÖ, nh−ng nhËp khẩu mới chính là khâu quyết định đến sự thay đổi trong kết cấu sản xuất và trong ph−ơng thức sản xuất, đồng thời nó cũng chứng tỏ nhu cầu thay đổi mạnh mÏ nh− thÕ nµo trong néi dung vËt chÊt cña tiÕn tr×nh kinh tÕ. Nã thÓ hiÖn mÆt cầu lớn và là động lực thúc đẩy nền kinh tế tìm kiếm vốn để mở rộng sức sản xuất của nền kinh tế. Trong quan hệ mở cửa hội nhập, điều đáng nhấn mạnh chÝnh lµ nÒn kinh tÕ ®X héi nhËp vµo thÞ tr−êng vèn thÕ giíi. C¸c nguån vèn ®Çu t− n−íc ngoµi t¨ng m¹nh trong c¸c n¨m qua thÓ hiÖn chiÒu s©u cña nÒn kinh tÕ hội nhập vào tiến trình phát triển hiện đại của nền kinh tế toàn cầu. Vốn ODA có ý nghĩa tạo nguồn vốn lớn cho việc hình thành và phát triển hạ tầng hiện đại của nền kinh tế; trong khi đó, vốn đầu t− trực tiếp n−ớc ngoài, ở một ý nghĩa nhất định, là cách nhập khẩu, hay di chuyển trọn gói ph−ơng thức sản xuất thị tr−ờng – công nghiệp hiện đại của nền kinh tế toàn cầu. Trên thực tế thì các doanh nghiÖp ®Çu t− trùc tiÕp n−íc ngoµi lµ nh÷ng doanh nghiÖp cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−ờng phát triển hiện đại của thế giới và bởi vậy, việc tăng vốn đầu t− trực tiếp n−ớc ngoài, ở một ý nghĩa nhất định, là xác lập, mở rộng, phát triển ph−ơng thức sản xuất hiện đại trong nền kinh tế. Đồng thời các doanh nghiệp đầu t− n−ớc ngoµi lµ nh÷ng doanh nghiÖp s¶n xuÊt ra hµng ho¸ vµ dÞch vô xuÊt khÈu, bëi vËy, t¨ng c−êng ph¸t triÓn khu vùc s¶n xuÊt kinh doanh cã vèn ®Çu t− trùc tiÕp n−íc ngoài đồng nghĩa với thúc đẩy tiến trình h−ớng vào xuất khẩu. Có thể nói, FDI là cách thức thúc đẩy thị tr−ờng hoá, hiện đại hoá nền kinh tế và thúc đẩy quá trình hội nhập sâu của nền kinh tế vào tiến trình phát triển hiện đại của nền kinh tế toµn cÇu. 143.

(144) 2) Sù th¨ng tiÕn, ph¸t triÓn m¹nh cña ngµnh ®iÖn ViÖt Nam. Điện là nguồn năng l−ợng, đặc tr−ng và quyết định của nền kinh tế – xX hội công nghiệp hiện đại. Bởi vậy, đặt trong bối cảnh đẩy nhanh công nghiệp hoá, hiện đại hoá, sản xuất điện của Việt Nam đX có một sự phát triển mạnh mẽ, xét c¶ vÒ l−îng vµ chÊt. BiÓu 3.3: Nhu cÇu c«ng suÊt c¸c nhµ m¸y cÇn ®−a vµo vËn hµnh giai ®o¹n 2005-2010 §¬n vÞ: GW Sè TT. N¨m. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. MiÒn 1. MiÒn B¾c. 165. 455. 528. 2.169. 1.682. 2.407. 2. MiÒn Trung. 23. 130. 384. 1.254. 1.166. 1.540. 3. MiÒn Nam. 1.480. 480. 2.100. 815. 2.547. 1.951. Toµn quèc. 1.668. 1.065. 3.012. 4.238. 5.395. 5.898. Nguån: Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam.. Biểu trên cho ta thấy tốc độ tăng tr−ởng của điện là v−ợt trội. Là năng l−ợng đặc thù và quyết định, điện là yếu tố kỹ thuật quyết định, là lực l−ợng sản xuất nền tảng của nền sản xuất công nghiệp và hậu công nghiệp, đồng thời là ph−ơng tiện, nhờ đó truyền tải những thành tựu phát triển rộng khắp trong xX hội. Có thể nói, không có một yếu tố kỹ thuật nào có vai trò cách mạng đối với ph−ơng thức s¶n xuÊt vµ c¸ch m¹ng trong xX héi b»ng ®iÖn. Còng v× vËy, V.Lªnin ®X ph¸t biÓu: Chñ nghÜa céng s¶n lµ chÝnh quyÒn X« ViÕt céng víi ®iÖn khÝ ho¸. ë mét ý nghĩa nhất định, công nghiệp hoá, đô thị hoá và nói chung chuyển xX hội từ xX héi n«ng th«n sang xX héi c«ng nghiÖp ph¸t triÓn lµ ®iÖn khÝ ho¸. Còng do chøc 144.

(145) năng và vị trí đặc biệt trong sự phát triển kinh tế – xX hội nh− vậy, Đảng và Nhà n−íc ViÖt Nam ®X n¾m lÊy ngµnh ®iÖn vµ tËp trung ®Çu t− ph¸t triÓn ngµnh ®iÖn suèt nöa thÕ kû qua. V« luËn thÕ nµo th× trong sù ph¸t triÓn chung cña nÒn kinh tÕ – xX héi ViÖt Nam trong nöa thÕ kû qua, viÖc t¹o lËp vµ ph¸t triÓn m¹nh mÏ của ngành điện lực là thành tựu nổi bật, đáng ghi nhận nhất: Nó hình thành x−ơng sống của nền kinh tế và xX hội hiện đại. §−¬ng nhiªn, trong bèi c¶nh ph¸t triÓn míi, ph¸t triÓn trªn c¬ së héi nhËp toàn diện vào tiến trình phát triển hiện đại của nền kinh tế toàn cầu và tr−ớc một cú cất cánh của nền kinh tế vào bầu trời của tiến trình phát triển hiện đại, nhu cầu về điện năng cũng tăng lên một cách đột biến cả về l−ợng và về chất. Theo tính toán của ngành điện lực Việt Nam, trong thời kỳ từ nay đến 2020, nhu cầu vÒ ®iÖn t¨ng lªn gÊp h¬n 4 lÇn so víi thêi kú võa qua, tøc lµ ph¶i s¶n xuÊt ®−îc 250 tỷ Kwh năm 2020 so với 60 tỷ Kwh năm 2006, và để đáp ứng đ−ợc yêu cầu vÒ ®iÖn cña nÒn kinh tÕ, ngµnh ®iÖn lùc ViÖt Nam còng dù kiÕn mét kÕ ho¹ch ph¸t triÓn s¶n xuÊt vµ cung cÊp ®iÖn nh− sau: BiÓu 3.4: L−íi ®iÖn truyÒn t¶i dù kiÕn x©y dùng. Sè TT 1. 2. 20002005. 20062010. 20002010. ChiÒu dµi ®−êng d©y (km). CÊp ®iÖn ¸p (kV) 500 220 110. +2.001 +2.630 +5.555. +400 +2.544 +1.394. +2.401 +5.174 +6.949. Tæng dung l−îng (MVA). 500 220 110. +5.250 +7.349 +7.476. +3.300 +7.689 +7.111. +8.550 +15.128 +14.587. Nguån: Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam.. 145.

(146) Biểu 3.5: Kế hoạch phát triển hệ thống l−ới phân phối điện đến 2010. STT. 1. ChiÒu dµi ®−êng d©y. 2000-. 2006-. 2000-. 2005. 2010. 2010. +45.080. +47.536. +92.616. +95.890. +94.208. +190.098. 2,215. 2,656. 4,871. trung thÕ (km) 2. ChiÒu dµi ®−êng d©y h¹ thÕ. 3. (km). Vèn yªu cÇu (tû USD). Nguån: Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam.. Số liệu hai biểu trên cho ta thấy, tốc độ dự tính về công suất sản xuất điện là rÊt lín, trong vßng 4 n¨m, tõ 2006 – 2010, t¨ng lªn 5 lÇn, b×nh qu©n 1 n¨m t¨ng 134%. Một tốc độ tăng phi mX. Ngoài ra, ngành điện còn phát triển đồng bộ các nguồn điện bảo đảm cung cấp điện cho các hộ sử dụng. Thích ứng về l−ới truyền tải điện cũng sẽ tăng lên với tốc độ rất cao. Đặc biệt phát triển mạnh l−ới điện 220 – 550 KV nhằm nâng cao độ an toàn trong cung cấp điện và giảm tổn thất điện năng trên l−ới truyền tải, đồng thời bảo đảm huy động thuận lợi các nguồn điện trong 2 chế độ vận hành khác biệt giữa mùa khô và mùa n−ớc. Ngoài ra, ph¸t triÓn l−íi ®iÖn 110 KV thµnh m¹ng ®iÖn khu vùc nh»m cung cÊp trùc tiÕp cho phô t¶i. Nh÷ng dù tÝnh ph¸t triÓn nguån ®iÖn vµ truyÒn t¶i ph©n phèi ®iÖn nªu trªn cho thấy: Trong giai đoạn phát triển tới, ngành điện sẽ có b−ớc phát triển đột ph¸. ChØ 5 n¨m th«i, nguån cung cÊp ®iÖn n¨ng sÏ ®−îc t¹o ra b»ng 3,5 lÇn tæng công suất các nhà máy điện trong những năm tr−ớc đó cộng lại. Việc dự tính sự phát triển có tính đột biến này của ngành điện là xuất phát từ yêu cầu phát triển nh¶y vät cña nÒn kinh tÕ vµ t¨ng tr−ëng nhanh cña ngµnh ®iÖn cã thÓ xem lµ bèi 146.

(147) cảnh đặc tr−ng của sự chuyển biến, phát triển ngành điện Việt Nam trong giai ®o¹n ph¸t triÓn tíi. Điều làm thành bối cảnh đặc thù trong đó ngành điện của Việt Nam phát triÓn lµ: a, Ngµnh ®iÖn ph¸t triÓn vÒ c¬ b¶n lµ do khu vùc doanh nghiÖp Nhµ n−íc mà cụ thể là Tổng công ty Điện lực Việt Nam đảm nhiệm. b, Trong những năm gÇn ®©y, ®iÖn n¨ng cã vèn ®Çu t− n−íc ngoµi b¾t ®Çu ®Çu t− vµo ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn, nh−ng hXy cßn Ýt, míi chiÕm trªn 20% s¶n l−îng ®iÖn c¶ n−íc. §©y lµ dÊu hiÖu tèt, chøng tá ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn b−íc ®Çu héi nhËp vµo nÒn kinh tế toàn cầu và đây là một nhân tố đặc biệt quan trọng trong việc thúc đẩy sự ph¸t triÓn cña c«ng nghiÖp ®iÖn ViÖt Nam. c, MÆc dï nÒn kinh tÕ ®X chuyÓn sang kinh tế thị tr−ờng với những b−ớc tiến khá lớn, song hoạt động của sản xuất và ph©n phèi ®iÖn vÉn c¬ b¶n diÔn ra trong c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung víi quan hÖ xin – cho, ph¸t – giao nép, bao cÊp, ho¹ch to¸n thùc thanh – thùc chi. ViÖc chuyển mô hình “Bộ chủ quản” đối với ngành điện sang mô hình Tổng công ty, mÆc dï lµ mét c¸ch doanh nghiÖp ho¸, thÞ tr−êng ho¸ viÖc s¶n xuÊt – kinh doanh ®iÖn, song míi dõng ë h×nh thøc, v× thùc chÊt, Tæng c«ng ty còng lµ mét kh©u trung gian, qua đó hình thành chủ quản mới thay cho mô hình “Bộ chủ quản” tr−íc ®©y mµ th«i. Nãi kh¸c ®i, thùc chÊt s¶n xuÊt – kinh doanh cña Tæng c«ng ty vẫn đặt trong khung cơ chế tập trung, hành chính – quan liêu – bao cấp, do đó sản xuất – kinh doanh của Tổng công ty ch−a đ−ợc đặt trong cơ chế thị tr−ờng và vËn hµnh theo c¬ chÕ thÞ tr−êng. 3.1.2. Sự cần thiết tiếp tục đổi mới căn bản kinh tế của ngành điện. Sự phát triển của giai đoạn mới, giai đoạn đẩy mạnh CNH, HĐH đất n−ớc vµ héi nhËp s©u vµo nÒn kinh tÕ toµn cÇu ®X ®Èy nhu cÇu vÒ ®iÖn t¨ng lªn mét cách đột biến, làm cho năng lực của ngành công nghiệp điện tụt hậu xa so với nhu cÇu ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ – xX héi. §Õn l−ît m×nh, tr¹ng th¸i thiÕu hôt điện trở thành nguy cơ to lớn cản trở đối với sự phát triển của nền kinh tế – xX héi. Søc s¶n xuÊt vµ hiÖu qu¶ thÊp cña ngµnh ®iÖn ®em l¹i hÖ qu¶ hai mÆt: Mét 147.

(148) mÆt, lµm gi¶m c¨n b¶n søc c¹nh tranh cña ngµnh ®iÖn, vµ mÆt kh¸c, lµ mét phÇn chi phÝ tÊt yÕu ngµy mét t¨ng trong mäi lÜnh vùc s¶n xuÊt, kinh doanh vµ sinh ho¹t cña xX héi, gi¸ cao cña s¶n phÈm ®iÖn sÏ t¨ng chi phÝ cña mäi ngµnh, mäi lÜnh vùc s¶n xuÊt kinh doanh vµ sinh ho¹t xX héi lªn, khiÕn cho hiÖu qu¶ kinh tÕ xX héi chung cña nÒn kinh tÕ gi¶m xuèng. §−¬ng nhiªn, gi¸ c¶ cao cña h¹ tÇng dịch vụ, trong đó có điện lực là một cản trở cho sự phát triển kinh tế nói chung vµ cña viÖc thu hót ®Çu t− cña n−íc ngoµi nãi riªng. Từ ba khía cạnh trên ta thấy, để cho điện lực, với tính cách là một lực l−ợng s¶n xuÊt, mét nÒn t¶ng kü thuËt cña nÒn kinh tÕ vµ mét yÕu tè chi phÝ tÊt yÕu ngµy cµng t¨ng lªn cña nÒn kinh tÕ, ph¸t triÓn m¹nh mÏ, trë thµnh mét nh©n tè năng suất tổng hợp quyết định, việc tiếp tục đổi mới kinh tế, hình thành một hệ thèng quan hÖ s¶n xuÊt víi c¬ chÕ vµ nh÷ng thÓ chÕ kinh tÕ thÝch øng lµm thµnh h×nh th¸i thÝch hîp cho ®iÖn lùc ph¸t triÓn trë nªn cÇn thiÕt vµ cÊp b¸ch. Cã quan niÖm cho r»ng, thùc tr¹ng thiÕu ®iÖn hiÖn nay lµ do sù ph¸t triÓn qu¸ nhanh cña nÒn kinh tÕ. Quan niÖm nµy kh«ng sai song kh«ng cã ý nghÜa g× đối với việc tìm giải pháp khắc phục trạng thái thiếu điện nghiêm trọng, triền miên? Thật vậy, nếu coi đó là nguyên nhân, vậy liệu có thể giải quyết vấn đề thiÕu ®iÖn b»ng c¸ch gi¶m sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ vµ xX héi, khiÕn cho cung – cÇu vÒ ®iÖn trë nªn c©n b»ng? DÜ nhiªn lµ kh«ng. Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−ờng, cầu tăng lên v−ợt cung trở thành động lực phát triển kinh tế. Trong kinh doanh, nhµ kinh doanh sî nhÊt tr¹ng th¸i hµng ho¸ Õ Èm, v× cung v−ît qu¸ cÇu. §iÒu nµy hµm nghÜa, tr¹ng th¸i cÇu vÒ ®iÖn v−ît cung vÒ ®iÖn lµ bèi c¶nh cùc tèt cho ngành công nghiệp điện phát triển đột biến. Vậy nguyên nhân căn bản của tr¹ng th¸i thiÕu ®iÖn lµ ë ®©u? ChÝnh lµ ë h×nh th¸i kinh tÕ cña sù ph¸t triÓn cña ngành công nghiệp điện. Ch−ơng I và II đX phân tích, thực trạng chậm đổi mới, đổi mới không triệt để trong việc thị tr−ờng hoá ngành điện và kinh doanh hoá theo c¬ chÕ thÞ tr−êng cña c¸c doanh nghiÖp ®iÖn ®X khiÕn cho ®iÖn lùc víi tÝnh cách là một lực l−ợng sản xuất, một nền tảng kỹ thuật quyết định, mặc dù đ−ợc −u tiªn vÒ c¬ chÕ, vÒ vèn song ®X kh«ng tiÕn kÞp víi yªu cÇu ph¸t triÓn cña nÒn kinh tế. Bởi vậy, để ngành công nghiệp điện phát triển thích ứng với tiến trình 148.

(149) phát triển mang tính đột biến, nhảy vọt của nền kinh tế và xX hội, đẩy mạnh CNH, HĐH và hội nhập sâu vào nền kinh tế toàn cầu, việc tiếp tục đổi mới theo h−ớng triệt để thị tr−ờng hoá ngành công nghiệp điện, kinh doanh hoá theo cơ chÕ thÞ tr−êng cña c¸c doanh nghiÖp ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn mµ ë ®©y lµ EVN trë nªn cÊp b¸ch. Quan hệ phân phối thu nhập có một ý nghĩa đặc biệt trong quá trình tái sản xuất. Trong nền kinh tế thị tr−ờng, một mặt, quan hệ phân phối đ−ợc quyết định bëi hÖ kinh tÕ thÞ tr−êng, mÆt kh¸c, quan hÖ ph©n phèi thu nhËp l¹i cÊu thµnh mét kh©u, mét néi dung c¬ b¶n cña b¶n th©n hÖ kinh tÕ thÞ tr−êng. Lµ h×nh th¸i qua đó các chủ thể kinh tế thực hiện về mặt kinh tế quyền sở hữu của mình, vì vậy, quan hệ phân phối, quy luật phân phối lập thành động lực của quá trình phát triÓn vµ kh©u t¸i s¶n xuÊt ra c¸c ®iÒu kiÖn tÊt yÕu cho qu¸ tr×nh kinh tÕ tiÕp diÔn mét c¸ch liªn tôc. Tuy nhiªn, trong h×nh th¸i kinh tÕ Nhµ n−íc vµ trong m« h×nh kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, v× vËy, ph©n phèi thu nhËp nãi chung vµ ph©n phèi thu nhËp cho c¸ nh©n nãi riªng, vÒ c¬ b¶n lµ kh«ng trªn nguyªn lý cña kinh tÕ thÞ tr−êng. Nãi kh¸c ®i, ph©n phèi ë ®©y lµ mang b¶n chÊt cña m« h×nh kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung phi thÞ tr−êng. §−¬ng nhiªn, d−íi sù chi phèi cña kinh tÕ mang nặng tính chất hiện vật, Nhà n−ớc và chỉ huy, hoạt động kinh tế của Tổng công ty ch−a mang định dạng là hoạt động kinh doanh theo nguyên lý kinh tế thị tr−êng nªn ph©n phèi thu nhËp mang nÆng tÝnh chÊt hµnh chÝnh, quan liªu, bao cấp, bảo đảm xX hội và bình quân. ë ®©y, cã nh÷ng nhËn xÐt quan träng: a, ph©n phèi thu nhËp ®X kh«ng ph¶n ¸nh ®−îc yªu cÇu cña toµn nÒn kinh tÕ đang chuyển sang kinh tế thị tr−ờng, do đó hoạt động kinh tế đang trở thành các hoạt động kinh doanh nhằm vào giá trị nhất là tăng không ngừng giá trị lên và trong đó mọi yếu tố của hoạt động kinh tế đều mang hình thái hàng hoá. Đến l−ît m×nh, ®iÒu nµy ®X khiÕn cho ph©n phèi ch−a trë thµnh mét yÕu tè h÷u c¬ trong néi sinh cña qu¸ tr×nh kinh doanh, hay nãi kh¸c ®i, ph©n phèi bÞ t¸ch rêi khái toµn bé d©y chuyÒn cña qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt, t¸ch rêi víi toµn bé qu¸ tr×nh 149.

(150) kinh doanh. Trong sù t¸ch rêi nµy, ph©n phèi trë thµnh mét yÕu tè phô thuéc, thô động và điều quan trọng, không trở thành động lực kinh tế. b, §iÒu cÇn nhÊn m¹nh lµ, mét khi ph©n phèi thu nhËp nãi chung vµ ph©n phối thu nhập cho cá nhân nói riêng tách rời với hoạt động kinh doanh, thì những thao tác định mức trong nội bộ Tổng công ty về cơ bản không có ý nghĩa đối với việc tổ chức quá trình lao động cụ thể hơn là với việc phân phối. Thật vậy, quỹ l−ơng, một mặt, đ−ợc căn cứ vào khối l−ợng công việc và định mức, từ đây xác định đ−ợc l−ợng lao động biên chế cần thiết, và mặt khác, căn cứ vào thang l−ơng có tính chất hành chính áp dụng cho các loại lao động khác nhau. Cũng trên cơ sở xác định quỹ l−ơng này, quay lại phân phối thu nhập, thực chất là trả l−ơng cho lao động. Nói khác đi, phân phối thu nhập ở đây mới dừng ở quan hệ tæ chøc – kü thuËt. c, Điều quyết định của ph−ơng thức phân phối này ở chỗ, ph−ơng thức sản xuÊt kinh doanh mang nÆng tÝnh chÊt hµnh chÝnh – quan liªu, hay ch−a thùc sù diễn ra trên hệ kinh tế thị tr−ờng, trong đó lao động, yếu tố đầu vào quyết định, ch−a phải là hàng hoá và thị tr−ờng hàng hoá sức lao động về cơ bản ch−a hình thành, do vậy, lao động trong hoạt động sản xuất – kinh doanh của Tổng công ty về cơ bản ch−a theo nguyên lý cung cầu trên thị tr−ờng. ở đây, yếu tố lao động vận động theo cơ chế hành chính, ng−ời lao động đ−ợc xem nh− nhân viên biên chế Nhà n−ớc và Nhà n−ớc có trách nhiệm bảo đảm việc làm, thu nhập và các phúc lợi xX hội cho ng−ời lao động suốt đời. 3.2. Tiếp tục đổi mới kinh tế trong ngành công nghiệp ®iÖn. 3.2.1. §æi míi t− duy kinh tÕ: Trong tiến trình kinh tế của thời kỳ đổi mới vừa qua, d−ới sự thúc đẩy của kinh tÕ thÞ tr−êng vµ cña qu¸ tr×nh héi nhËp, t¨ng tr−ëng kinh tÕ ®X t¨ng lªn mét cách nhanh chóng: 7 – 8%/năm. Tốc độ tăng tr−ởng kinh tế và thu nhập nhanh đX tạo ra một áp lực cực lớn đối với điện năng. Ta đX biết, điện năng là một 150.

(151) nguồn năng l−ợng đặc thù và trở thành nền tảng kỹ thuật của sự phát triển của công nghiệp hiện đại cũng nh− tiêu dùng của xX hội phát triển. Điều này hàm nghĩa, nếu điện năng kém và thiếu sẽ ảnh h−ởng nghiêm trọng đến phát triển kinh tÕ vµ xX héi. Ng−êi ta ®X tÝnh ra, nÕu thiÕu ®iÖn 1 ngµy, nÒn s¶n xuÊt xX héi sẽ bị tổn thất gần 1000 tỷ đồng. Đ−ơng nhiên, các hoạt động trong đời sống xX hội nếu thiếu điện sẽ bị ng−ng trệ. Điều này đX dẫn tới một luận đề: phải có điện với bất kỳ giá nào cho nền kinh tế. Luận đề này hàm hai ý: Một là, vấn đề không phải là hiệu quả trực tiếp trong ngành điện, do đó của các đơn vị sản xuất – kinh doanh ®iÖn, mµ lµ hiÖu qu¶ cña toµn nÒn s¶n xuÊt xX héi. Hai lµ, v× ®iÖn lµ nÒn t¶ng kü thuËt cña toµn nÒn s¶n xuÊt xX héi, v× vËy Nhµ n−íc ph¶i n¾m lÊy ngµnh công nghiệp điện, coi nh− mộ đỉnh cho chỉ huy và thông qua sản xuất – kinh doanh điện, Nhà n−ớc điều tiết nền sản xuất. ở một ý nghĩa nhất định, luận đề nµy cã quan hÖ mËt thiÕt, hay cã nguån gèc tõ m« h×nh kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸, tËp trung phi thÞ tr−êng. TÝnh chÊt hiÖn vËt, tù cung – tù cÊp phi thÞ tr−êng cña m« h×nh kinh tÕ cò ®X khiÕn cho ng−êi ta xem nhÑ hiÖu qu¶ kinh tÕ cña mét ho¹t động sản xuất – kinh doanh cụ thể, và cũng chính tính chất hiện vật và tập trung cña m« h×nh kinh tÕ cò khiÕn ng−êi ta cã quan niÖm cã thÓ n¾m nh÷ng ngµnh sản xuất mang tính chất quyết định hay là “đỉnh cao chỉ huy” là có thể thông qua đó điều tiết đ−ợc nền sản xuất. Cã thÓ nãi, t− duy kinh tÕ hiÖn vËt, kinh tÕ tËp trung, Nhµ n−íc ®X khiÕn cho ngành công nghiệp điện vốn là dạng năng l−ợng quyết định và là nền tảng kỹ thuật chi phối toàn nền sản xuất trở thành đối t−ợng Nhà n−ớc cần nắm lấy và đặt nó vào cơ chế quản lý hành chính tập trung – quan liêu. Đến l−ợt mình, khi đX đặt trong cơ chế quản lý kế hoạch hoá tập trung quan liêu, ngành điện năng ®−îc nh×n nhËn lµ ngµnh s¶n xuÊt vµ cung cÊp ®iÖn n¨ng cho nÒn kinh tÕ vµ xX héi, hay nãi kh¸c ®i, nhiÖm vô chÝnh trÞ cña nã lµ s¶n xuÊt vµ cung cÊp ®iÖn n¨ng cho hoạt động kinh tế và hoạt động xX hội. ở đây, điện năng đ−ợc xét là một lực l−îng s¶n xuÊt, mét yÕu tè kü thuËt cña c¸c qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ cña sinh ho¹t xX hội. Điều này hàm nghĩa, đời sống kinh tế của hoạt động sản xuất và cung cấp ®iÖn ®X bÞ xem nhÑ, hay thùc ra, ngµnh ®iÖn lùc, víi tÝnh chÊt lµ mét lùc l−îng 151.

(152) sản xuất đặc thù của nền sản xuất lớn hiện đại, một nền tảng kỹ thuật quyết định của tiến trình kinh tế phát triển đX thiếu một đời sống kinh tế thích ứng. Ta biết rằng, trong bất kỳ hình thái kinh tế nào, thặng d− và do đó tích lũy là nhân tố kinh tế quyết định cho sức sống hay sự phát triển của bất kỳ lực l−ợng sản xuất nào. Tuỳ vào trình độ phát triển của lực l−ợng sản xuất mà thặng d− và tích lũy đ−ợc sản xuất ra thích ứng, do đó, lực l−ợng sản xuất có đ−ợc một đời sèng kinh tÕ tÊt yÕu cho sù ph¸t triÓn cña m×nh. §iÖn n¨ng lµ mét lùc l−îng s¶n xuất đặc thù của tiến trình công nghiệp hiện đại, đồng thời là nhân tố công nghệ quyết định của sự phát triển sức sản xuất của nền sản xuất xX hội hiện đại. Đây lµ mét ®iÒu hiÓn nhiªn. ViÖc Nhµ n−íc n¾m lÊy ®iÖn lùc vµ giµnh cho no mét c¬ chÕ mang tÝnh hµnh chÝnh, tËp trung vµ quan liªu, trong t− duy lµ giµnh cho ®iÖn lực một sự −u đXi và luận đề: sản xuất đủ điện cho nền kinh tế và xX hội với mọi giá, xét cho cùng là đề cao, nhấn mạnh vị trí và tầm quan trọng của điện lực. Nh−ng ®iÒu hÖ träng ë ®©y lµ, t− duy vÒ ph¸t triÓn ®iÖn lùc nh− vËy lµ kh«ng thÝch hîp trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr−êng vµ héi nhËp nÒn kinh tÕ vµo tiÕn tr×nh phát triển hiện đại của nền kinh tế toàn cầu. Một là, việc cho rằng, vì điện năng là lực l−ợng sản xuất đặc thù của nền đại công nghiệp và là nền tảng kỹ thuật của nền kinh tế, vì vậy, Nhà n−ớc phải nắm lấy, đồng thời trao cho nó nhiệm vụ chính trị bằng bất kỳ giá nào cũng phải cung cấp đủ điện cho nền kinh tế và cho sinh hoạt của xX hội, thực chất là chính trị hoá một lĩnh vực hoạt động nòng cốt của hệ thống sản xuất đại công nghiệp. Thực ra, đây là luận đề cơ bản của hệ kinh tế kế hoạch hoá tập trung mang tính chÊt chØ huy, phi thÞ tr−êng cña m« h×nh cò. §−¬ng nhiªn, khi chuyÓn sang kinh tế thị tr−ờng và hội nhập, luận đề này đX không còn thích hợp, do đó, t− duy dùng một ngành, một lĩnh vực nào để điều tiết và chỉ huy nền kinh tế là trái với nguyên lý của hệ kinh tế thị tr−ờng hiện đại. Hai là, bất kỳ một lực l−ợng sản xuất nào cũng có một đời sống kinh tế của mình, đồng thời có một hình thái và cơ chế kinh tế thích ứng để đời sống kinh tế đó vận động. Điều này hàm nghĩa, để cho lực l−ợng sản xuất phát triển, vấn đề 152.

(153) cốt lõi và quyết định chính là đời sống kinh tế của lực l−ợng sản xuất đó, do đó ở hình thái và cơ chế kinh tế thích hợp để cho đời sống kinh tế đó phát triển. Trong hệ kinh tế thị tr−ờng, đời sống kinh tế của lực l−ợng sản xuất nói chung và của điện lực nói riêng đó là giá trị của nó tăng lên không ngừng. Gi¸ trÞ t¨ng lªn kh«ng ngõng cã biÓu hiÖn c¬ b¶n cña m×nh lµ gi¸ trÞ thÆng d− ®−îc s¶n xuÊt ra vµ t¨ng lªn kh«ng ngõng. Gi¸ trÞ thÆng d− ®−îc s¶n xuÊt ra vµ t¨ng lªn kh«ng ngõng gi¶ ®inh: i, Vèn ®Çu t− (tøc t− b¶n) ®−îc duy tr× vµ t¸i s¶n xuÊt ra kh«ng ngõng trªn c¬ së mét søc s¶n xuÊt lín vµ t¨ng lªn kh«ng ngừng. Sức sản xuất này đ−ợc quyết định, một mặt, bởi trình độ của kỹ thuật, bởi trình độ quản trị và quản lý quá trình sản xuất, rốt cuộc bởi năng suất các yếu tố tæng hîp (TFP). MÆt kh¸c, quy m« gi¸ trÞ thÆng d− ®−îc s¶n xuÊt ra, còng nh−, việc thay đổi trong công nghệ, trong quá trình hợp lý hoá sản xuất, đòi hỏi phải t¨ng thªm ®Çu t− t− b¶n, tøc lµ cã t− b¶n phô thªm. ë ®©y ta th¸y cã mét vßng xo¸y tr«n èc cña thÆng d− => tÝch lòy vµ tÝch lòy => thÆng d−. Trong vßng xo¸y trôn ốc của thặng d− – tích lũy và tích lũy – thặng d− đó là sự gia tăng hay phát triÓn c¶ vÒ l−îng lÉn vÒ chÊt cña lùc l−îng s¶n xuÊt, hay cña søc s¶n xuÊt. Cã thÓ nói, trong tiến trình công nghiệp, lực l−ợng sản xuất, mà ở đây là điện lực, có đời sống kinh tế của mình là sự vận động của giá trị, hay của quá trình tăng lên của giá trị, của sự vận động không ngừng của việc sản xuất ra thặng d− và tăng kh«ng ngõng thÆng d− lªn. Trong vßng xo¸y thÆng d− – tÝch lòy, sù th¨ng tiÕn vµ ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt trë thµnh mét nh©n tè néi sinh cña qu¸ tr×nh t¨ng kh«ng ngõng cña søc s¶n xuÊt cña t− b¶n, cña vèn. ii, Nh−ng vßng xo¸y tr«n èc cña gi¸ trÞ thÆng d− vµ tÝch lòy, xÐt cho cïng lµ sự vận động của t− bản, hay vốn đầu t− trong hệ kinh tế thị tr−ờng. ở đây có hai ®iÒu then chèt: a, HÖ kinh tÕ thÞ tr−êng lµ hÖ thèng quan hÖ tÊt yÕu cña sù vËn động phát triển của lực l−ợng sản xuất công nghiệp nói chung và của điện lực noi riêng. b, Vòng xoáy thặng d− – tích lũy với tính cách là đời sống kinh tế của lực l−îng s¶n xuÊt c«ng nghiÖp, cña ®iÖn lùc chÝnh lµ néi dung, hay thùc chÊt cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ cung cÊp ®iÖn n¨ng cho toµn nÒn kinh tÕ – xX héi trong nÒn 153.

(154) kinh tÕ thÞ tr−êng. Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ nãi chung của mọi hoạt động kinh tế là mang hình thái kinh doanh, tức quá trình đầu t− vốn (t− bản) vào một lĩnh vực nào đó nhằm tăng không ngừng giá trị của t− bản (vèn) lªn. Trong qu¸ tr×nh nµy, lùc l−îng s¶n xuÊt, mµ ë ®©y lµ ®iÖn n¨ng, ®−îc s¶n xuÊt ra vµ cung cÊp cho toµn nÒn s¶n xuÊt xQ héi. Cã thÓ nãi, lîi nhuËn lµ động lực kinh tế của việc tăng không ngừng lực l−ợng sản xuất, mà ở đây là điện năng; cơ chế thị tr−ờng là cơ chế trong đó điện năng đ−ợc sản xuất và đ−ợc cung cấp cho nền sản xuất xQ hội và kinh doanh, đó là ph−ơng thức kinh tế trong việc s¶n xuÊt vµ cung cÊp ®iÖn n¨ng. Một vấn đề đặt ra ở đây là, vậy nhiệm vụ chính trị của việc sản xuất và cung cÊp ®iÖn n¨ng, hay cña ngµnh ®iÖn lùc lµ g×? Ta hXy so s¸nh gi÷a hai ph−¬ng thøc, ph−¬ng thøc kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, quan liªu vµ ph−¬ng thøc kinh tÕ thÞ tr−êng. Ph−¬ng thøc kinh tÕ kÕ ho¹ch hãa tËp trung, quan liªu vµ kinh tÕ Nhà n−ớc xác đinh mục tiêu, do đó, nhiệm vụ chính trị của ngành điện, hay lĩnh vực sản xuất và cung cấp điện là đảm bảo đủ điện với bất kỳ giá nào cho nền kinh tế – xX hội. Ta đX thấy, do vị trí và chức năng đặc biệt của điện năng trong hệ thống sản xuất công nghiệp: lực l−ợng sản xuất đặc thù của tiến trình công nghiệp và nền tảng kỹ thuật của nền đại công nghiệp, do đó là nhân tố quyết định đối với sụ phát triển của toàn nền kinh tế và phát triển xX hội, vì thế Nhà n−íc ph¶i n¾m lÊy ngµnh ®iÖn vµ th«ng qua ngµnh ®iÖn ®iÒu tiÕt vµ thóc ®Èy sù ph¸t triÓn kinh tÕ vµ ph¸t triÓn xX héi. §Õn l−ît m×nh, ®iÒu nµy khiÕn cho ®iÖn năng, từ là một yếu tố kinh tế – kỹ thuật chuyển thành mộ yếu tố chính trị đặc biÖt. ë mét ý nghÜa nhÊt ®inh, ë ®©y, ®iÖn n¨ng ®X ®−îc chÝnh trÞ ho¸. §Õn l−ît m×nh, víi tÝnh c¸ch lµ mét yÕu tè chÝnh trÞ, ®iÖn n¨ng ®X v−ît khái khung kinh tÕ thị tr−ờng và đ−ợc đặt trong một khung chính trị – hành chính, quan liêu: sản xuất và cung cấp điện đ−ợc đảm bảo bởi những nguồn lực của Nhà n−ớc, vận hµnh theo c¬ chÕ thùc thanh – thùc chi, hay c¬ chÕ bao cÊp vµ tæng qu¸t h¬n, c¬ chế phi kinh tế – sản xuất và cung cấp điện với bất kỳ giá nào, miễn là có đủ ®iÖn cho nÒn kinh tÕ – xX héi. §Ó th¨ng tiÕn, ®iÖn n¨ng cÇn cã nh÷ng nguån lùc 154.

(155) từ bên ngoài, mà ở đây là từ Nhà n−ớc và theo vận động mệnh lệnh của Nhà n−íc. §−¬ng nhiªn, víi c¬ chÕ bao cÊp, ®iÖn n¨ng, mét lùc l−îng s¶n xuÊt quyÕt định đX không có cơ chế kinh tế và đời sống kinh tế nội sinh để tự sinh thành, tự th¨ng tiÕn vµ ph¸t triÓn. Nh− ch−¬ng II ta ®X thÊy, c¬ chÕ nµy sÏ h×nh thµnh mét vòng xoáy: để thăng tiến, cần nhiều nguồn vốn bao cấp bổ sung từ Nhà n−ớc => kÐm hiÖu qu¶, tr× trÖ h¬n => cÇn nhiÒu vèn h¬n. Ngoµi tÝnh kÐm hiÖu qu¶, tr× trÖ, cơ chế bao cấp và quan liêu còn chứa đựng những khả năng phát sinh hệ lụy trong qu¶n lý vµ ph©n phèi: thÊt tho¸t, lXng phÝ, tham nhòng vµ kÐm c«ng b»ng. Nh− vËy, Nhµ n−íc ho¸ vµ chÝnh trÞ ho¸ mét lùc l−îng s¶n xuÊt, mµ ë ®©y lµ ®iÖn n¨ng, kh«ng ph¶i lµ ph−¬ng thøc thÝch hîp cho ph¸t triÓn ®iÖn n¨ng. Thiếu một cơ chế kinh tế tự điều chỉnh, tự vận động, điện năng đX thiếu đi một đời sống kinh tế để tự thăng tiến, tự phát triển. Trái lại, trong hệ kinh tế thị tr−êng, ®iÖn n¨ng víi tÝnh c¸ch lµ mét lÜnh vùc ®Çu t− kinh doanh, vµ b¶n th©n điện năng vận động trong ph−ơng thức kinh doanh, ph−ơng thức trong đó điện năng vận động trong vòng xoáy không ngừng của thặng d− – tích lũy, điện năng vận động trong áp lực cung cầu và cơ chế thị tr−ờng. D−ới sự thúc đẩy của cơ chÕ thÞ tr−êng, cña quy luËt gi¸ trÞ vµ quy luËt lîi nhuËn, ph−¬ng thøc s¶n xuÊt điện năng luôn đ−ợc đổi mới, đ−ợc hiện đại hoá, do đó luôn có khả năng đáp ứng ®−îc nhu cÇu vÒ ®iÖn cña nÒn kinh tÕ – xX héi vµ víi xu h−íng h¹ thÊp chi phÝ, do đó, với giá rẻ. ở đây, trong cơ chế thị tr−ờng, điện năng với tính cách một lực l−ợng sản xuất đX có đời sống kinh tế của mình: đó là giá trị vốn đầu t− cho điện năng vận động và tái sản xuất mở rộng không ngừng. Có thể nói, trong đời sống gi¸ trÞ t¨ng kh«ng ngõng, ®iÖn ®−îc s¶n xuÊt vµ cung cÊp cho xX héi víi mét søc sản xuất và hiệu quả ngày một cao, do đó, giá cả có thể ngày một rẻ. Nh− vậy, thay cơ chế bao cấp và chỉ huy mang tính áp đặt của mô hình kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung b»ng c¬ chÕ thÞ tr−êng, thay viÖc Nhµ n−íc lÊy ngµnh ®iÖn, tæ chøc s¶n xuÊt vµ cung cÊp ®iÖn theo m« h×nh kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung bằng việc để cho cơ chế thị tr−ờng quyết định chủ thể kinh doanh thích hợp, do đó xác lập ph−ơng thức kinh doanh cho việc sản xuất và cung cấp điện là một tất yÕu kinh tÕ. 155.

(156) Nh− vậy, vấn đề đổi mới ngành điện, do đó đổi mới trong phân phối thu nhập là đ−ợc quyết định bởi việc chuyển từ t− duy chính trị, t− duy kế hoạch hoá tËp trung Nhµ n−íc, sang t− duy kinh tÕ thÞ tr−êng, xem ngµnh ®iÖn lµ mét lÜnh vực kinh tế – kỹ thuật đơn thuần, và để ngành điện phát triển, nó cần đ−ợc đặt hoàn toàn trên cơ sở hệ kinh tế thị tr−ờng, và hoạt động của ngành điện phải ®−îc tiÕn hµnh theo ph−¬ng thøc kinh doanh cña hÖ kinh tÕ thÞ tr−êng. Cã thÓ nãi chuyển hẳn hoạt động sản xuất – cung cấp điện sang kinh tế thị tr−ờng và kinh doanh hoá ngành điện một cách nhất quán và triệt để đó là con đ−ờng tất yếu, hợp quy luật để phát triển ngành điện. 3.2.2. §æi míi trong hÖ thèng kinh tÕ nh»m chuyÓn c«ng nghiÖp ®iÖn tõ hÖ kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung – quan liªu sang hÖ kinh tÕ thÞ tr−ờng, chuyển hoạt động sản xuất – cung cấp điện thành một hoạt động kinh doanh theo nguyên lý thị tr−ờng. 3.2.2.1 Giải tính chất Nhà n−ớc trong hoạt động sản xuất – cung cấp ®iÖn: Cæ phÇn ho¸ c¸c doanh nghiÖp ®iÖn cña nhµ n−íc. §iÓm mÊu chèt cña viÖc l−u gi÷ l©u hÖ kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, quan liêu trong ngành điện chính là ngành điện trong quá trình đổi mới, về cơ bản, vẫn là thuộc kinh tế Nhà n−ớc. ở đây, Nhà n−ớc quyết định từ đầu toàn bộ sự hoạt động và phát triển của ngành điện đến hoạt động kinh doanh, tức Nhà n−ớc vừa là chủ sở hữu vừa là chủ thể kinh doanh. ở một ý nghĩa nhất định, hệ kinh tế kế hoạch hoá tập trung, quan liêu đ−ợc duy trì, về cơ bản là đ−ợc quyết định bởi tính đồng nhất giữa chủ sở hữu và chủ kinh doanh của Nhà n−ớc, và cũng chính ®iÒu nµy ®em l¹i cho Nhµ n−íc mét sù l¹c hËu trong chøc n¨ng cña m×nh. ë ®©y, ta cÇn ph©n tÝch mét chót. Trªn kia ta ®X thÊy, mét mÆt, cho r»ng do ngµnh ®iÖn có ý nghĩa và vai trò quyết định trong tiến trình phát triển công nghiệp và nói chung kinh tế, vì thế, để thúc đẩy sự phát triển kinh tế, Nhà n−ớc cần phải nắm lấy ngành điện, mặt khác, do vai trò và ý nghĩa quyết định của ngành điện, vì thế, ngành điện là một “đỉnh cao của sự chỉ huy”, cho nên để điều khiển, định h−ớng cho sự phát triển, Nhà n−ớc cần phải nắm “đỉnh cao chỉ huy” là ngành 156.

(157) ®iÖn. Nh−ng ®©y lµ t− duy cña nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, quan liªu. §Ó giải tính chất Nhà n−ớc trong hoạt động sản xuất – cung cấp điện, ta cần hiểu chức năng mới của Nhà n−ớc tron một nền kinh tế thị tr−ờng hiện đại. Trong nền kinh tế thị tr−ờng với khuôn mẫu hiện đại, cấu trúc của hệ kinh tế thị tr−ờng đX thay đổi. Sự thay đổi mang tính quyết định chính là trên cơ sở một trình độ xX hội hoá cao của kinh tế thị tr−ờng đX xuất hiện chức năng mới của Nhà n−ớc, chức năng hiệu quả, ổn định và công bằng và nói chung chức n¨ng ph¸t triÓn. Thùc hiÖn chøc n¨ng ph¸t triÓn, Nhµ n−íc ®−îc cÊu tróc thµnh chủ thể kinh tế công trong việc cung cấp hàng hoá và dịch vụ công, đồng thời là ng−êi ®iÒu tiÕt nÒn kinh tÕ. Trong chøc n¨ng míi nµy, Nhµ n−íc kh«ng ph¶i lµ ng−ời thay, lại càng không phải là ng−ời phủ định kinh tế t− nhân và hệ kinh tế thÞ tr−êng, tr¸i l¹i, Nhµ n−íc trong chøc n¨ng kinh tÕ lµ mét cÊu phÇn cña hÖ kinh tế thị tr−ờng hiện đại, do đó hoạt động theo quy luật và cơ chế kinh tế thị tr−ờng, đồng thời là ng−ời hỗ trợ, yểm trợ để cho thị tr−ờng hoạt động tốt trong việc phân bổ các nguồn lực, và nói chung, để hệ thống kinh tế thị tr−ờng hoạt động tốt. Điều này hàm nghĩa, chức năng phát triển của Nhà n−ớc đ−ợc thể hiện qua chøc n¨ng qu¶n lý, qu¶n trÞ nÒn kinh tÕ chø kh«ng ph¶i chøc n¨ng kinh doanh. Nếu Nhà n−ớc với tính cách là chủ thể kinh tế thì đó là chủ thể kinh tế c«ng, trªn c−¬ng vÞ lµ chñ së h÷u c¸c nguån lùc c«ng cña nÒn kinh tÕ, lµ chñ ®Çu t− ph¸t triÓn c¸c h¹ tÇng chung cho sù ph¸t triÓn cña toµn nÒn kinh tÕ. §iÒu then chốt để hiểu chức năng phát triển ở khía cạnh chủ thể kinh tế của Nhà n−ớc chÝnh lµ sù ph©n biÖt ph¹m trï së h÷u vµ ph¹m trï kinh doanh. Së h÷u bao hµm quyÒn chiÕm h÷u vµ quyÒn sö dông, vµ vÒ mÆt kinh tÕ lµ việc thực hiện quyền sở hữu đó, tức nhận đ−ợc giá cả của các đối t−ợng sở hữu đó. Còn kinh doanh, là quá trình làm cho giá trị của vốn đầu t− (t− bản) sinh lời, hay sản xuất ra lợi nhuận. Do bản chất chủ thể kinh tế công quy định, Nhà n−ớc không phải là ng−ời thích hợp nhất đối với hoạt động kinh doanh. Bởi vậy, Nhà n−íc kinh doanh th«ng qua c¸c doanh nghiÖp Nhµ n−íc th−êng kÐm hiÖu qu¶. MÆt kh¸c, mét ®iÒu kh«ng kÐm phÇn hÖ träng lµ, do kh«ng cã mét chñ thÓ cô thể, vì vậy, trong doanh nghiệp, Nhà n−ớc, một đơn vị kinh tế công, quan hệ t− 157.

(158) vẫn có thể phát sinh, đặc biệt trong hệ kinh tế thị tr−ờng, quan hệ t− có thể phát sinh m¹nh vµ diÔn ra qu¸ tr×nh biÕn c«ng thµnh t−, lµm yÕu quan hÖ c«ng, kinh tÕ c«ng. §©y lµ mét qu¸ tr×nh khã ng¨n chÆn. Nã kh«ng nh÷ng lµm suy yÕu kinh tÕ c«ng, ®iÒu quan träng h¬n, lµm tæn th−¬ng hÖ thèng kinh tÕ, ph¸ vì nguyªn lý ngang giá, do đó, phá vỡ cơ chế kinh tế thị tr−ờng. Nh− vậy, trong nền kinh tế thị tr−ờng với khuôn mẫu hiện đại, Nhà n−ớc về cơ bản không thực hiện chức năng kinh doanh. Chức năng kinh doanh, đó là chøc n¨ng cña kinh tÕ t− nh©n. Lµ chñ thÓ kinh tÕ c«ng, Nhµ n−íc lµ ng−êi cung cấp hàng hoá và dịch vụ công: đó là thể chế, dịch vụ hành chính, an ninh, an sinh xX héi, mét phÇn dÞch vô gi¸o dôc, y tÕ, m«i tr−êng vµ nh÷ng h¹ tÇng chung cña nền sản xuất xX hội. ở một ý nghĩa nhất định, về bản chất kinh tế, tức xét về sản xuÊt vµ tiªu dïng, th× trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, ®iÖn kh«ng ph¶i lµ hµng ho¸ c«ng. ViÖc Nhµ n−íc n¾m ngµnh ®iÖn, thùc hiÖn viÖc s¶n xuÊt vµ cung cÊp ®iÖn là xuất phát từ góc độ chính trị. Một mặt, coi điện năng là lực l−ợng sản xuất quyết định, là nền tảng của CNXH, và hơn nữa là một đỉnh cao chỉ huy, vì thế, Nhµ n−íc ph¶i n¾m lÊy trong quan hÖ víi viÖc ®iÒu khiÓn nÒn kinh tÕ. MÆt kh¸c, việc sản xuất và phân phối điện đòi hỏi vốn đầu t− lớn, v−ợt khỏi quy mô tập trung kinh tế của t− nhân ở thời kỳ đầu phát triển, vì vậy, để khởi phát quá trình phát triển, đặt ngay nền kinh tế vào đ−ờng ray của đại công nghiệp, Nhà n−ớc, víi tÝnh c¸ch lµ chñ thÓ kinh tÕ c«ng, ng−êi n¾m nh÷ng nguån vèn tËp trung lín, hơn nữa là ng−ời hoạch định chiến l−ợc và ng−ời thực hiện sự phát triển, mặc nhiên trở thành nhà đầu t−, đồng thời là nhà sản xuất và cung cấp điện. Đến l−ợt m×nh, ®iÖn do chñ thÓ kinh tÕ c«ng s¶n xuÊt vµ cung cÊp, ®X khiÕn cho ®iÖn mang h×nh th¸i lµ hµng ho¸ - dÞch vô c«ng. Một khi là hàng hoá - dịch vụ công và đ−ợc đặt trong hệ kinh tế kế hoạch ho¸ tËp trung, quan liªu, viÖc s¶n xuÊt vµ cung cÊp ®iÖn ë mét chõng mùc lín đ−ợc đặt ra ngoài hệ kinh tế thị tr−ờng, và không phải là hoạt động kinh doanh theo c¸c nguyªn t¾c kinh tÕ thÞ tr−êng. Mét ®iÒu còng kh«ng kÐm phÇn quan trọng là khi ngành điện đX đ−ợc xác định là hàng hoá công và do Nhà n−ớc nắm, trong thùc tiÔn cïng víi sù ph¸t triÓn, quy m« ngµnh ®iÖn ngµy cµng lín vµ quan 158.

(159) träng, th× kh«ng nh÷ng sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ nãi chung lµ xoay quanh ngành điện, mà kinh tế Nhà n−ớc, đặc biệt thu nhập kinh tế của Nhà n−ớc từ ngµnh ®iÖn cµng trë nªn lín dÇn lªn. §Õn l−ît m×nh, ®iÒu nµy cho ng−êi ta mét quan niÖm, Nhµ n−íc kh«ng n¾m ngµnh ®iÖn n÷a, kinh tÕ Nhµ n−íc sÏ suy gi¶m và đặc biệt nguồn thu của Nhà n−ớc sẽ giảm. ở đây có những ràng buộc kinh tế theo chiÒu ngµy mét thÝt chÆt ngµnh ®iÖn trong khung kinh tÕ Nhµ n−íc, mµ vßng xo¸y ngµy ®−îc h×nh thµnh trªn nh÷ng t− duy sai lÇm, vµ sù sai lÇm ngµy mét t¨ng thªm. Nh− vậy, để thị tr−ờng hoá, kinh doanh hoá ngành điện, cần phải: i, T− duy l¹i vÒ chøc n¨ng cña Nhµ n−íc trong cÊu tróc cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn: Chøc n¨ng cña Nhµ n−íc lµ chøc n¨ng qu¶n trÞ, qu¶n lý qu¸ tr×nh ph¸t triÓn chø kh«ng ph¶i lµ chøc n¨ng kinh doanh. Nãi kh¸c ®i, Nhµ n−íc rót lui khái chøc n¨ng kinh doanh, để cho sản xuất – cung cấp điện diễn ra theo quy tắc của kinh tế thị tr−êng. Trªn c¬ së cña quy luËt vµ c¬ chÕ thÞ tr−êng trong viÖc kinh doanh ®iÖn sẽ quy định chủ thể kinh doanh thích hợp với hàng hoá - dịch vụ điện; ii, T− duy l¹i vÒ hµng ho¸ - dÞch vô ®iÖn, tr¶ l¹i tÝnh chÊt th«ng th−êng cña hµng ho¸ - dÞch vụ điện: Điện là hàng hoá - dịch vụ thông th−ờng, do đó tất cả các chủ thể kinh tế đều có thể đầu t− kinh doanh, miễn là trên nguyên tắc của hệ kinh tế thị tr−ờng và những quy định của pháp luật. ViÖc gi¶i Nhµ n−íc ho¸ ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn vµ gi¶m viÖc kinh doanh điện của Nhà n−ớc liên quan đến vấn đề: a, Ai là ng−ời thay thế Nhà n−ớc kinh doanh; b, Gi¶i nh− thÕ nµo? Tr−íc hÕt, ta thÊy r»ng, viÖc Nhµ n−íc n¾m ngµnh ®iÖn vµ kinh doanh ngµnh ®iÖn co hai nguån gèc, nguån gèc t− duy vµ nguån gèc lÞch sö. VÒ t− duy, nh− trên đX thấy, đó là t− duy của hệ kinh tế kế hoạch hoá tập trung, phi thị tr−ờng, t− duy chính trị trong việc Nhà n−ớc cần nắm những “đỉnh cao chỉ huy”, những nhân tố thuộc nền tảng kỹ thuật, do đó nền tảng phát triển kinh tế và t− duy kh«ng chÝnh x¸c vÒ ®iÖn lµ hµng ho¸ c«ng. Nh÷ng t− duy nµy khiÕn cho Nhµ n−íc trong chøc n¨ng ph¸t triÓn ®X n¾m lÊy ngµnh ®iÖn vµ h¬n n÷a, trùc tiÕp kinh 159.

(160) doanh ngµnh ®iÖn th«ng qua viÖc lËp vµ ph¸t triÓn c¸c doanh nghiÖp Nhµ n−íc của ngành điện. Điều này hàm nghĩa, khi t− duy phát triển đ−ợc thay đổi, thì rào c¶n trong viÖc chuyÓn kinh doanh ®iÖn khái Nhµ n−íc ®X ®−îc rì bá. Trên thực tế, nếu đặt toàn bộ quá trình sản xuất – cung cấp điện trên nền tảng kinh tế thị tr−ờng và do đó trong điều kiện một môi tr−ờng kinh doanh bình đẳng, thì cơ chế thị tr−ờng sẽ tự động biến việc sản xuất – cung cấp điện thành mét qu¸ tr×nh kinh doanh vµ còng chÝnh c¬ chÕ thÞ tr−êng sÏ c¬ cÊu l¹i c¸c chñ thể kinh tế trong việc kinh doanh điện, tức quyết định một vấn đề cơ bản của kinh tế – vấn đề ai là ng−ời sản xuất. Chủ thể kinh doanh điện khi đó chính là ng−ời có ph−ơng thức sản xuất tốt nhất, phản ứng và đáp ứng tốt nhất yêu cầu cña c¸c quy luËt kinh tÕ thÞ tr−êng, vµ bëi vËy lµ ng−êi s¶n xuÊt – kinh doanh ®iÖn cã søc s¶n xuÊt vµ hiÖu qu¶ cao nhÊt, ng−êi th¾ng trong sù c¹nh tranh b×nh đẳng trong cơ chế thị tr−ờng. Về mặt lịch sử, không những điện, mà về cơ bản toàn bộ nền kinh tế tr−ớc 1986, tức tr−ớc đổi mới, là kinh tế Nhà n−ớc với hai h×nh thøc, kinh tÕ toµn d©n vµ kinh tÕ tËp thÓ HTX. §iÖn lµ lùc l−îng s¶n xuÊt quyết định và đ−ợc xem là cơ sở kỹ thuật của nền sản xuất lớn XHCN, vì thế, đ−ợc Nhà n−ớc nắm, hơn nữa là lĩnh vực đ−ợc −u tiên hàng đầu. Khi đổi mới kinh tế, thì các lĩnh vực sản xuất nhỏ, gắn liền với hoạt động kinh doanh của hộ gia đình đ−ợc t− nhân hoá manh nh− nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, tiểu th−ơng và ở lĩnh vực công nghiệp lớn thì đó là công nghiệp nhẹ. Điện là lĩnh vực c«ng nghiÖp nÆng then chèt, v× thÕ Nhµ n−íc vÉn tiÕp tôc n¾m. Nh÷ng mÆt kh¸c, xét về kinh tế, sản xuất và cung cấp điện đòi hỏi vốn đầu t− lớn, khi đổi mới, t− nhân trong n−ớc còn quá nhỏ, không đủ sức để tiến hành sản xuất và cung cấp điện, đồng thời, trình độ hội nhập kinh tế còn thấp, ch−a có chủ đầu t− n−ớc ngoµi ®Çu t− kinh doanh s¶n xuÊt vµ cung cÊp ®iÖn. ChÝnh nh÷ng ®iÒu nµy khiÕn cho viÖc s¶n xuÊt vµ cung cÊp ®iÖn cho Nhµ n−íc tiÕp tôc n¾m trë nªn cÇn thiÕt. Nh−ng giờ đây, sau 20 năm đổi mới, bối cảnh phát triển đX hoàn toàn thay đổi, việc giải tính chất Nhà n−ớc của ngành điện đ−ợc đặt ra và trở nên cần thiết. Nh− trªn, ta ®X thÊy, viÖc gi¶i tÝnh chÊt Nhµ n−íc trong viÖc s¶n xuÊt – cung cÊp ®iÖn chÝnh lµ: 160.

(161) i, Yªu cÇu t¨ng søc s¶n xuÊt, t¨ng hiÖu qu¶ trong s¶n xuÊt – cung cÊp ®iÖn, do đó, tăng sức cạnh tranh, hình thành đời sống kinh tế tất yếu mạnh mẽ cho ®iÖn n¨ng víi tÝnh c¸ch lµ mét lùc l−îng s¶n xuÊt then chèt, mét c¬ së kü thuËt đặc thù của tiến trình phát triển hiện đại, trên nền tảng của hệ kinh tế thị tr−ờng vµ cña qu¸ tr×nh héi nhËp. Cã thÓ nãi, thÞ tr−êng ho¸, kinh doanh ho¸ ngµnh ®iÖn còng cã nghÜa lµ qu¸ tr×nh ®a d¹ng ho¸ chñ thÓ kinh doanh cña ngµnh ®iÖn. ii, §a d¹ng ho¸ chñ thÓ kinh doanh, mµ nÐt c¨n b¶n lµ chuyÓn quèc doanh sang d©n doanh, kh«ng chØ thÞ tr−êng ho¸, kinh doanh ho¸ ngµnh ®iÖn, mµ cßn lµ cách thức tăng các nguồn lực kinh tế cho ngành điện phát triển, đồng thời đặt việc sản xuất điện tiếp cận và hội nhập vào tiến trình phát triển hiện đại của nền kinh tÕ toµn cÇu. §−¬ng nhiªn, nÕu Nhµ n−íc n¾m ngµnh ®iÖn vµ trùc tiÕp kinh doanh điện năng thì sẽ phải đối mặt với vấn đề vốn đầu t−: a, Ta biết rằng, vốn đầu t− trong ngành điện là rất lớn và tăng với tốc độ khá nhanh trong quan hÖ víi sù bïng ph¸t trong kinh tÕ. NÕu chØ víi vèn ng©n s¸ch Nhµ n−íc, th× trong khi tËp trung ®Çu t− cho ngµnh ®iÖn sÏ ph¶i gi¶m ®Çu t− cho c¸c lÜnh vùc kh¸c. §Ó cã vèn ®Çu t− cho ngµnh ®iÖn, tÊt Nhµ n−íc ph¶i qua con ®−êng ®i vay, vay d©n vµ vay n−íc ngoµi. Trong mèi quan hÖ víi m« h×nh kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, quan liªu vµ s¶n xuÊt – cung cÊp ®iÖn víi bÊt kú gi¸ nào, việc vay vốn, đặc biệt vay vốn n−ớc ngoài chứa đựng nguy cơ nợ nần. Đ−ơng nhiên, cùng với vòng xoáy để có điện cần trong vốn đầu t− song sản xuất kém hiệu quả, đòi hỏi phải tăng vốn bổ sung nhiều hơn, sẽ tạo ra vòng xoáy nợ nÇn ngµy cµng chång chÊt. Cã thÓ nãi, hiÖu qu¶ thÊp, nî nÇn chång chÊt lµ mét nguy c¬ kinh tÕ néi t¹i h×nh thµnh nªn vËt c¶n tÖ nhÊt cho sù ph¸t triÓn cña ngµnh ®iÖn. §iÒu nµy hµm nghÜa, gi¶i tÝnh Nhµ n−íc trong s¶n xuÊt – cung cÊp ®iÖn, ®a d¹ng ho¸ chñ thÓ kinh doanh ®iÖn, d©n doanh ho¸ ngµnh ®iÖn lµ c¸ch tèt nhÊt gi¶i t×nh tr¹ng kÐm hiÖu qu¶ vµ vßng xo¸y nî nÇn. b, Trong ®iÒu kiÖn nÒn kinh tÕ toµn cÇu ®ang ®−îc thiÕt lËp, héi nhËp vµo nÒn kinh tÕ toµn cÇu thùc chÊt lµ héi nhËp vµo m¹ng s¶n xuÊt – dÞch vô toµn cÇu và hội nhập vào tiến trình phát triển hiện đại toàn cầu. Trong điều kiện này, nền 161.

(162) kinh tÕ ®−îc t¸i s¶n xuÊt trªn m¹ng s¶n xuÊt – dÞch vô toµn cÇu vµ víi tiÕn tr×nh phát triển hiện đại toàn cầu. ở đây, nền kinh tế không chỉ xâm nhập vào nhau qua kênh th−ơng mại, mà về cơ bản là qua kênh đầu t−. Qua kênh đầu t−, đặc biÖt lµ ®Çu t− trùc tiÕp (FDI) trong c¸c nÒn kinh tÕ sÏ xuÊt hiÖn c¸c chñ thÓ kinh doanh trực tiếp n−ớc ngoài sẽ đem vào nền kinh tế hai yếu tố quyết định: vốn và ph−ơng thức sản xuất hiện đại. Đ−ơng nhiên, hai yếu tố này đem lại hệ quả hiển nhiªn lµ t¨ng tr−ëng vµ t¨ng n¨ng suÊt c¸c yÕu tè tæng hîp (FTP) vµ thóc ®Èy định h−ớng xuất khẩu của nền kinh tế. Cũng đ−ơng nhiên, sự xuất hiện của các chủ thể kinh doanh trực tiếp n−ớc ngoài trong khi thúc đẩy quá trình thay đổi trong ph−ơng thức sản xuất, cấu trúc lại nền kinh tế, nó đX đồng thời cũng tạo ra søc Ðp c¹nh tranh lªn c¸c chñ thÓ kinh doanh trong n−íc. §øng trªn lËp tr−êng cña hÖ kinh tÕ thÞ tr−êng, søc Ðp c¹nh tranh kh«ng ph¶i lµ nguy c¬ mµ lµ c¬ héi, bëi v× thùc chÊt c¹nh tranh ë ®©y lµ c¹nh tranh gi÷a các ph−ơng thức sản xuất, giữa các trình độ phát triển và trên cơ sở ngang giá, hay bình đẳng của cơ chế thị tr−ờng. Sự cạnh tranh này đòi hỏi các doanh nghiệp phải thích ứng và đáp ứng đ−ợc các yêu cầu của cơ chế và quy luật kinh tế thị tr−ờng. Để thích ứng và đáp ứng đ−ợc yêu cầu của cơ chế và các quy luật kinh tế thÞ tr−êng, c¸c doanh nghiÖp, mét mÆt, ph¶i lµ c¸c tÕ bµo cña hÖ kinh tÕ thÞ tr−êng, tøc nã ®−îc c¬ cÊu theo c¸c nguyªn lý cña kinh tÕ thÞ tr−êng, vµ mÆt khác, nhờ đó nó trở thành có khả năng tự điều chỉnh, năng động và luôn đổi mới thÝch øng víi yªu cÇu cña kinh tÕ thÞ tr−êng. ë ®©y, søc Ðp c¹nh tranh kh«ng phải là những thách đố tạo thành những cản trở, mà là những thúc đẩy nội tại cho các doanh nghiệp đ−ợc đặt vào một quá trình đổi mới không ngừng trong ph−ơng thức sản xuất, trong kết cấu kinh tế, do đó tăng không ngừng sức sản xuất, hiệu qu¶. Cã thÓ nãi trong hÖ kinh tÕ thÞ tr−êng kh«ng cã chç cho nh÷ng doanh nghiệp bảo thủ, trì trệ, lỗi thời, lạc hậu. Lỗi thời, lạc hậu đồng nghĩa với việc tự đào thải. Những doanh nghiệp nào không đổi mới, không thích ứng, thích hợp tất sẽ bị đào thải ra khỏi hệ thống kinh doanh. ở một ý nghĩa nhất định, cạnh tranh và đào thải của cơ chế thị tr−ờng là ph−ơng thức tất yếu của sự phát triển. Qua 162.

(163) cạnh tranh, đào thải, cơ thể của nền kinh tế luôn đ−ợc cấu tạo bởi những tế bào, nh÷ng doanh nghiÖp cã søc s¶n xuÊt m¹nh. Nh− vËy, viÖc xuÊt hiÖn c¸c chñ thÓ kinh doanh ®Çu t− trùc tiÕp n−íc ngoµi sÏ thóc ®Èy m¹nh mÏ vµ nhanh chãng sù h×nh thµnh ph−¬ng thøc s¶n xuÊt míi với sự ra đời những doanh nghiệp thích ứng, thích hợp với hệ kinh tế thị tr−ờng, đồng thời sẽ làm mất đi cũng mạnh mẽ, quyết liệt những doanh nghiệp lỗi thời, l¹c hËu, kh«ng thÝch øng vµ thÝch hîp víi tiÕn tr×nh kinh tÕ thÞ tr−êng. C¸i mÊt lµ cái không còn thích hợp, lỗi thời, kém năng suất, kém hiệu quả, đó là cái đáng mất trong hoạt động kinh tế và cái mất đó diễn ra d−ới sự tác động, quy định kh¸ch quan cña c¸c quy luËt kinh tÕ thÞ tr−êng, vµ lµ mét phÇn tÊt yÕu trong quy luËt ph¸t triÓn. Nh− vËy, trong bèi c¶nh, mét mÆt, nÒn kinh tÕ chuyÓn m¹nh sang giai ®o¹n ph¸t triÓn míi, giai ®o¹n héi nhËp s©u vµ m¹nh mÏ vµo tiÕn tr×nh ph¸t triÓn hiÖn đại của nền kinh tế toàn cầu, đồng thời những lực l−ợng kinh tế ngoài quốc doanh, kÓ c¶ kinh tÕ cã vèn ®Çu t− n−íc ngoµi ®X trë nªn m¹nh mÏ, cã kh¶ n¨ng tham gia vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ cung cÊp ®iÖn, th× viÖc cac lùc l−îng kinh tÕ ngoµi Nhµ n−íc ®Çu t− vµo ngµnh ®iÖn vµ kinh doanh ®iÖn trë thµnh mét tÊt yÕu. Trong thùc tÕ, nh÷ng n¨m gÇn ®©y, qu¸ tr×nh nµy ®X diÔn ra vµ kinh tÕ ngoµi quèc doanh ®X kinh doanh ®iÖn chiÕm trªn 20% tæng s¶n l−îng ®iÖn cña c¶ n−íc. MÆt kh¸c, cïng víi tiÕn tr×nh chuyÓn m¹nh nÒn kinh tÕ sang kinh tÕ ph¸t triÓn, chøc n¨ng qu¶n lý sù ph¸t triÓn cña Nhµ n−íc ngµy mét t¨ng vµ ngµy cµng có một ý nghĩa quyết định. Có thể nói, tính hiệu quả, ổn định và công bằng của nÒn kinh tÕ ngµy mét phô thuéc vµo n¨ng lùc qu¶n lý sù ph¸t triÓn cña Nhµ n−íc. §iÒu nµy hµm nghÜa, mét sù ph©n vai trong vë kÞch cña sù ph¸t triÓn ®Q ngµy mét trë nªn râ rµng, quy luËt vÒ tÝnh chuyªn m«n ho¸, chuyªn nghiÖp cña c¸c chøc n¨ng trong c¸c bé phËn cÊu thµnh c¬ cÊu cña sù ph¸t triÓn ®Q b¾t ®Çu t¸c động ngày một mạnh mẽ. ThÝch øng víi quy luËt ph¸t triÓn, trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay, Nhµ n−íc cÇn phải nhất quán trên hệ kinh tế thị tr−ờng hiện đại và hội nhập, đồng thời bắt đầu 163.

(164) rót lui dÇn khái chøc n¨ng kinh doanh, rêi bá vÞ trÝ lµ ng−êi s¶n xuÊt, trªn c¬ së đó, tập trung vào chức năng kinh tế công và chức năng quản lý sự phát triển. Chỉ nh− vậy Nhà n−ớc mới có thể trở thành trụ cột và động lực quyết định, hơn nữa lµ ng−êi dÉn d¾t sù ph¸t triÓn. NÕu chØ quanh quÈn trong chøc n¨ng kinh doanh, chÌn Ðp, ng¸ng trë lùc l−îng kinh doanh ngoµi quèc doanh, trong khi thiÕu n¨ng lùc chuyªn nghiÖp cña nhµ qu¶n lý sù ph¸t triÓn vµ ng−êi cung cÊp hµng ho¸, dÞch vô c«ng, th× dï cè g¾n cho Nhµ n−íc nh÷ng vai trß vµ träng tr¸ch lín lao g× đi nữa thì trên thực tế, không đảm trách đúng chức năng trong cơ cấu phát triển, Nhµ n−íc sÏ trë thµnh vËt c¶n trë sù ph¸t triÓn. Thø hai, cæ phÇn ho¸ doanh nghiÖp Nhµ n−íc, mµ ë ®©y lµ cæ phÇn ho¸ Tæng c«ng ty §iÖn lùc. Sù ph©n tÝch ë ch−¬ng II cho ta thÊy, viÖc thµnh lËp Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam n»m trong môc tiªu thÞ tr−êng ho¸ c¸c doanh nghiÖp Nhµ n−íc trong ngành điện, nhờ đó hình thành một lực l−ợng kinh tế Nhà n−ớc mạnh trong ngành điện, nhờ đó đủ sức sản xuất và cung cấp điện cho nền kinh tế. Nh−ng trong h×nh thøc doanh nghiÖp Nhµ n−íc vµ duy tr× hÖ kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, quan liªu, Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam ch−a thùc sù lµ mét doanh nghiệp của hệ kinh tế thị tr−ờng và hoạt động sản xuất – cung cấp điện ch−a đúng với định dạng một hoạt động kinh doanh của hệ kinh tế thị tr−ờng. Bởi vậy, để giải tính Nhà n−ớc trong việc sản xuất – cung cấp điện và chuyển sản xuất – cung cấp điện sang hoạt động kinh doanh của nền kinh tế thị tr−ờng thì việc đa dạng hoá chủ thể kinh doanh, đồng thời bản thân các doanh nghiệp Nhà n−ớc thuộc Tổng công ty Điện lực cũng thay đổi cấu trúc chủ thể và thay đổi ph−ơng thức hoạt động kinh tế là một tất yếu. Cổ phần hoá đ−ơng nhiên là một giải pháp cÇn thiÕt. Cæ phÇn ho¸ lµ qu¸ tr×nh chuyÓn doanh nghiÖp tõ mét chñ së h÷u thµnh doanh nghiệp nhiều chủ sở hữu, do đó là một dạng của quá trình xác lập kinh tế cæ phÇn. Cæ phÇn ho¸ doanh nghiÖp Nhµ n−íc, mµ ë ®©y lµ Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam, cã nh÷ng ®iÒu nhÊn m¹nh sau: 164.

(165) i, NÕu Nhµ n−íc lµ mét chñ së h÷u kinh tÕ chung trong kinh tÕ Nhµ n−íc, th× c¸c doanh nghiÖp Nhµ n−íc ë nh÷ng d¹ng thøc kh¸c nhau, song chñ thÓ kinh tế, hay chủ sở hữu vẫn chỉ là một, đó là Nhà n−ớc. Bởi vậy, trong tr−ờng hợp công ty đ−ợc thành lập bởi các cổ đông là các doanh nghiệp Nhà n−ớc khác nhau, thì xét về hình thức, thì dù từng xí nghiệp Nhà n−ớc đều có t− cách pháp nhân, do đó là một doanh nghiệp độc lập tự chủ trên thị tr−ờng, song xét về sở hữu, thì chúng đều thuộc sở hữu Nhà n−ớc, và chủ thể kinh tế chung vẫn là Nhà n−íc. Còng cã thÓ nãi kh¸c ®i, phÐp céng cña c¸c doanh nghiÖp Nhµ n−íc trong một Tổng công ty, hay công ty cổ phần thì tổng của nó vẫn không thay đổi - đó lµ doanh nghiÖp Nhµ n−íc. ë ®©y, c«ng ty ®−îc thµnh lËp mµ kinh tÕ cæ phÇn l¹i ch−a thùc sù ®−îc x¸c lËp. Bëi vËy, cæ phÇn ho¸ víi tÝnh c¸ch lµ gi¶i ph¸p gi¶i tính Nhà n−ớc trong kinh doanh và thị tr−ờng hoá hoạt động kinh tế của sản xuất – cung cấp điện, hay kinh doanh hoá hoạt động sản xuất – cung cấp điện, thì việc cæ phÇn ho¸ cã hµm nghÜa t− nh©n ho¸, hay chuyÓn dÇn thµnh c«ng ty cæ phÇn trong đó các cổ đông là các chủ thể kinh tế t− nhân sẽ là một bộ phận tất yếu, nßng cèt. ii, Cổ phần hoá là hình thức, đồng thời là những b−ớc cần thiết để giải tính Nhµ n−íc trong kinh doanh ngµnh ®iÖn. Nãi kh¸c ®i, viÖc gi¶i tÝnh Nhµ n−íc trong kinh doanh ngµnh ®iÖn kh«ng ph¶i lµ mét viÖc lµm tøc thêi. Trªn ®©y ta ®X thấy, sự hình thành những lực l−ợng kinh tế ngoài Nhà n−ớc đủ sức nắm và kinh doanh ngµnh ®iÖn lµ mét qu¸ tr×nh, bëi vËy, trong qu¸ tr×nh sinh thµnh, ph¸t triÓn những lực l−ợng kinh tế ngoài Nhà n−ớc đủ sức nắm và kinh doanh ngành điện, Nhà n−ớc đ−ơng nhiên vẫn cần phải tham gia kinh doanh ngành điện, nh−ng để giảm tính Nhà n−ớc trong kinh doanh điện và đặt dần việc sản xuất – cung cấp ®iÖn vµo qu¸ tr×nh kinh doanh theo c¬ chÕ thÞ tr−êng, th× c«ng ty cæ phÇn hçn hîp lµ thÝch hîp trong viÖc kÕt hîp gi÷a Nhµ n−íc vµ t− nh©n trong viÖc kinh doanh ngµnh ®iÖn. Cã thÓ nãi, vÒ c¬ b¶n, c«ng ty cæ phÇn hçn hîp hai chñ thÓ Nhµ n−íc vµ t− nh©n lµ c¸ch thøc chuyÓn giao chøc n¨ng kinh doanh tõ Nhµ n−íc sang t− nh©n mét c¸ch mÒm dÎo vµ hiÖu qu¶. Nã tr¸nh ®−îc nh÷ng tæn th−¬ng kh«ng cÇn thiÕt trong qu¸ tr×nh chuyÓn giao. 165.

(166) iii, Cæ phÇn ho¸ doanh nghiÖp Nhµ n−íc trong lÜnh vùc s¶n xuÊt – cung cÊp ®iÖn cã quan hÖ víi viÖc chuyÓn giao chøc n¨ng kinh doanh nh»m thÞ tr−êng ho¸, kinh doanh ho¸ s¶n xuÊt – cung cÊp ®iÖn lµ c¸ch thøc t¨ng c−êng vai trß quyết định của Nhà n−ớc trong phát triển kinh tế và tăng sức sản xuất, hiệu quả cña ngµnh ®iÖn nãi riªng vµ cña nÒn kinh tÕ nãi chung. §iÒu nµy hµm nghÜa, mét mặt, cổ phần hoá phải sớm tiến hành một cách thực chất, triệt để, mặt khác, thực hiện việc chuyển giao chức năng, trong đó Nhà n−ớc rút dần khỏi chức năng kinh doanh vµ t¨ng c−êng chøc n¨ng qu¶n lý, qu¶n trÞ, dÉn d¾t sù ph¸t triÓn. 3.2.2.2. Th−¬ng phÈm ho¸ ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn vµ kinh doanh ho¸ viÖc s¶n xuÊt vµ cung cÊp ®iÖn trong c«ng ty ®iÖn lùc. Đây là một nội dung quyết định trong toàn bộ quá trình tiếp tục đổi mới kinh tế trong ngành điện lực. Nền tảng để điện trở thành một hàng hoá thực sự và hoạt động kinh tế trong sản xuất và cung cấp điện mang hình thái kinh doanh thì hệ kinh tế thị tr−ờng phải đ−ợc xác lập và chi phối toàn bộ hoạt động của nèn kinh tế. Đây là điều kiện cần, nh−ng ch−a đủ. Điều kiện đủ để thị tr−ờng hoá, kinh doanh ho¸ ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn gåm nh÷ng néi dung sau: Mét lµ, trªn c¬ së cæ phÇn ho¸, Tæng c«ng ty §iÖn lùc kh«ng cßn lµ mét doanh nghiÖp Nhµ n−íc mµ lµ doanh nghiÖp ®a së h÷u hay cña nhiÒu chñ thÓ kinh tế khác nhau. Trong điều kiện này, hoạt động của Tổng công ty Điện lực ViÖt Nam lµ theo luËt doanh nghiÖp vµ chÞu sù chi phèi cña c¬ chÕ thÞ tr−êng. Giờ đây, hoạt động kinh doanh của Tổng công ty sẽ tách khỏi quan hệ bao cấp vÒ vèn vµ nh÷ng quan hÖ lÖ thuéc kinh tÕ mang tÝnh cÊp ph¸t – xin cho. §iÒu nµy cã nghÜa, Tæng c«ng ty còng nh− c¸c doanh nghiÖp kh¸c cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−ờng chịu trách nhiệm về toàn bộ sự hoạt động kinh doanh trong công ty. Điều này thực chất là xác định tính tự chủ của Tổng công ty là một chủ thể kinh tế độc lập và nó tự chủ trong hoạt động kinh doanh. Hai lµ, c¬ së cña toµn bé tÝnh tù chñ kinh doanh cña Tæng c«ng ty chÝnh lµ hoạt động kinh doanh của công ty đ−ợc đặt trên cơ chế thị tr−ờng. ở đây, cơ chế thÞ tr−êng hµm nghÜa: i, §iÖn n¨ng lµ mét hµng ho¸ vµ gi¸ c¶ ®iÖn n¨ng lµ do thÞ 166.

(167) tr−ờng quyết định; ii, Hoạt động kinh doanh của công ty điện lực diễn ra trong sự cạnh tranh của cơ chế thị tr−ờng. Cạnh tranh trên thị tr−ờng, đó là quá trình Tổng công ty quyết định đầu t− nh− thế nào, tổ chức quá trình kinh doanh với ph−ơng thức sản xuất gì và phản ứng với thị tr−ờng ra sao để giảm chi phí, tăng chất l−îng s¶n phÈm, dÞch vô vµ t¨ng lîi nhuËn lªn. ë ®©y, c¬ chÕ thÞ tr−êng lµ c¸i quyết định sản xuất cái gì, sản xuất nh− thế nào và cho ai. Đ−ơng nhiên, một khi giá cả và toàn bộ hoạt động kinh doanh diễn ra trên cơ sở cơ chế thị tr−ờng, thì Tæng c«ng ty §iÖn lùc kh«ng nh÷ng ®−îc gi¶i tho¸t khái quan hÖ hµnh chÝnh, bao cấp, mệnh lệnh cũ, hoạt động kinh doanh trở nên năng động trên cơ sở th−ờng xuyên thay đổi trong ph−ơng thức sản xuất, trong kết cấu thích ứng và phï hîp víi yªu cÇu cña kinh tÕ thÞ tr−êng, do vËy, søc s¶n xuÊt vµ hiÖu qu¶ cã kh¶ n¨ng cao, gi¸ c¶ ®iÖn n¨ng gi¶m, mµ cßn gi¶i tho¸t khái ¸p lùc xX héi cho rằng Tổng công ty Điện lực th−ờng xuyên thay đổi giá cả một cách áp đặt và độc quyÒn cao, mµ thùc ra, gi¸ c¶ ®iÖn n¨ng lµ thÊp nÕu so víi chi phÝ s¶n xuÊt. Nh− vËy, cæ phÇn ho¸ lµ c¸ch thøc lµm cho doanh nghiÖp ®iÖn thÝch øng, phù hợp với kinh tế thị tr−ờng, nh−ng mấu chốt là chuyển hoạt động sản xuất – cung cÊp ®iÖn sang ph−¬ng thøc kinh doanh theo c¸c nguyªn t¾c thÞ tr−êng. NÕu chỉ dừng ở việc chuyển đổi hình thức doanh nghiệp thì rất có thể rơi vào trạng th¸i “b×nh míi r−îu cò”, vá lµ c«ng ty mµ néi dung kinh tÕ lµ s¶n xuÊt – cung cấp điện theo quan hệ bao cấp, do đó điện với tính cách là một lực l−ợng sản xuất nòng cốt vẫn không có một đời sống kinh tế tự tăng lên một cách mạnh mẽ. Thứ ba, việc kinh doanh trong điều kiện hiện đại cần đ−ợc thực hiện, đúng ra là phải thực hiện theo hệ thống hoạch toán đầy đủ: a, Tính đủ chi phí về tài nguyªn. Ch¼ng h¹n nhµ m¸y thñy ®iÖn hay c¸c c«ng tr×nh h¹ tÇng nh− ®−êng dây, các trạm biến áp v.v… đất làm thành bể n−ớc, đập và nhà mấy, giá trị n−ớc víi tÝnh c¸ch lµ mét t− liÖu s¶n xuÊt trong ph¸t ®iÖn ph¶i cã gi¸ vµ ph¶i tÝnh vµo chi phÝ s¶n xuÊt. H×nh th¸i chi phÝ s¶n xuÊt, trong qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt, h×nh thµnh nªn quü t¸i ®Çu t− ph¸t triÓn. b, Nh÷ng tæn thÊt vÒ m«i tr−êng ph¶i ®−îc định giá, đ−ợc chiết khấu vào giá trị mới tạo ra trong quan hệ với việc hình thành quỹ bảo vệ môi tr−ờng. Hệ thống hoạch toán đầy đủ này có hai tác dụng, một 167.

(168) mÆt, h×nh thµnh quü t¸i ph©n phèi l¹i vµ b¶o vÖ m«i tr−êng, vµ mÆt kh¸c, h×nh thành áp lực để hoạt động kinh doanh buộc phải tính đến việc sử dụng hợp lý, tiÕt kiÖm tµi nguyªn vµ b¶o vÖ tèt m«i tr−êng. Bèn lµ, chuyÓn sang kinh doanh theo c¬ chÕ thÞ tr−êng kh¸c c¨n b¶n víi sản xuất – cung cấp điện trong kinh tế bao cấp ở chỗ sức lao động là hàng hoá. ở ®©y, kinh doanh kh«ng chØ ph¶n øng víi thÞ tr−êng vèn, thÞ tr−êng t− liÖu s¶n xuÊt, thÞ tr−êng hµng ho¸ th«ng th−êng mµ cßn ph¶n øng víi thÞ tr−êng hµng ho¸ sức lao động. Giờ đây, thị tr−ờng sức lao động là cái quyết định giá cả sức lao động và quyết định việc thu hút lao động từ thị tr−ờng và và đẩy lao động từ quá trình sản xuất – kinh doanh ra thị tr−ờng. Đến l−ợt mình, điều này quyết định: i, Kinh doanh của doanh nghiệp là chịu sự chi phối của thị tr−ờng lao động. Để kinh doanh có hiệu quả, một điều quyết định chính là sự phản ứng thích ứng và phù hợp với thị tr−ờng lao động. Nói khác đi, hiệu quả kinh doanh của doanh nghiệp một mặt là đ−ợc quyết định hợp lý ở việc thu hút và sa thải lao động, mặt khác, d−ới áp lực của thị tr−ờng lao động, buộc doanh nghiệp phải sử dụng hợp lý và tiết kiệm lao động, đồng thời th−ờng xuyên thay đổi trong ph−ơng thức sản xuất, tức trong kỹ thuật, công nghệ sản xuất và tổ chức khoa học lao động. ii, Thể chế về lao động cần đ−ợc thiết lập thích ứng với thị tr−ờng lao động để doanh nghiệp sử dụng hợp lý, tiết kiệm lao động, đồng thời bảo vệ đ−ợc lợi ích cho ng−ời lao động. ở đây, ta có hai nhận xét: a, Kinh doanh, một mặt, yêu cầu giải đ−ợc chế độ lao động biên chế thành nhân viên Nhà n−ớc cứng nhắc, mặt kh¸c, h×nh thµnh nªn c¬ së cho viÖc doanh nghiÖp thùc hiÖn kinh doanh theo c¸c nguyên lý thị tr−ờng. b, Lao động là một nội dung cơ bản của quá trình sản xuất – cung cÊp ®iÖn, nh−ng trong c¬ chÕ bao cÊp cña hÖ kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, quan liêu, lao động đX bị tách một cách hình thức khỏi đời sống kinh tế của sản xuất – cung cấp điện và đ−ợc quyết định một cách hành chính ngoài quá tr×nh s¶n xuÊt – kinh doanh. Nh−ng trªn c¬ së c¬ chÕ thÞ tr−êng, viÖc thu hót lao động và sa thải lao động theo cơ chế thị tr−ờng và yêu cầu nâng cao hiệu quả kinh doanh đX làm cho việc sử dụng lao động trở thành một nhân tố kinh tế nội sinh của quá trình kinh doanh. Có thể nói, doanh nghiệp tự chủ quyết định vấn 168.

(169) đề lao động theo cơ chế thị tr−ờng, tổ chức, hợp lý hoá quá trình lao động nhằm tiết kiệm lao động, tăng sức sản xuất của lao động trong quan hệ với việc nâng cao hiệu quả kinh doanh và tăng lợi nhuận lên là một điều thay đổi và khác biệt cơ bản về quản trị lao động trong điều kiện bao cấp tr−ớc đây. N¨m lµ, thùc chÊt kinh doanh lµ ®Çu t− vèn vµ lµm cho vèn sinh lêi, hay s¶n xuất ra lợi nhuận với mức ngày càng cao. Điều này hàm nghĩa, để kinh doanh, Tæng c«ng ty §iÖn lùc víi tÝnh c¸ch lµ mét c«ng ty cæ phÇn cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, ®−¬ng nhiªn lµ chñ thÓ tù chñ cña vèn. Trong khung khæ c«ng ty cæ phần, vốn đ−ợc quản trị bởi Hội đồng quản trị. ở đây, vốn của công ty là vốn cổ phần do cổ đông đóng góp và vốn vay qua kênh tín dụng ngân hàng. Trong cấu trúc chủ thể của Tổng công ty, Nhà n−ớc là một cổ đông bình đẳng nh− các cổ đông khác, còn vốn của Nhà n−ớc cũng mang hình thức cổ phần, đồng thời với việc chi phối và sử dụng vốn nh− thế nào đ−ợc quyết định bởi luật doanh nghiệp vµ c¬ chÕ thÞ tr−êng. Trên đây là những nội dung quyết định để xác lập ph−ơng thức kinh doanh trong ngµnh ®iÖn. 3.2.2.3. Tách việc thực hiện những chính sách xD hội ra khỏi hoạt động kinh doanh ®iÖn trong c¸c doanh nghiÖp ®iÖn. ChÝnh s¸ch xX héi lµ mét trong nh÷ng thµnh tè quan träng cña chÝnh s¸ch Nhµ n−íc. Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng cã nhiÒu chÝnh s¸ch xX héi ®−îc gi¶i quyÕt th«ng qua c¸c quan hÖ kinh tÕ vµ c¬ chÕ kinh tÕ, hoÆc cã nh÷ng chÝnh s¸ch kinh tÕ – xX héi. Trong hÖ kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung tr−íc ®©y, nÒn kinh tÕ vÒ c¬ b¶n lµ kinh tÕ Nhµ n−íc vµ nÒn kinh tÕ ®−îc tæ chøc d−íi h×nh thøc c¸c doanh nghiÖp Nhµ n−íc hoÆc nöa Nhµ n−íc. Trong ®iÒu kiÖn nµy, c¸c chÝnh s¸ch xX héi vµ c«ng t¸c xX héi ®−îc diÔn ra vµ thùc hiÖn bëi chÝnh c¸c doanh nghiÖp. §iÒu nµy hàm nghĩa, các doanh nghiệp không đơn thuần là các tổ chức kinh tế, mà là các đơn vị kinh tế – xX hội. Có thể nói, doanh nghiệp là một xX hội thu nhỏ, và xX hội là phép cộng của các doanh nghiệp đó. Những doanh nghiệp với tính cách là 169.

(170) đơn vị kinh tế – xX hội đó vừa có chức năng kinh tế, chức năng tạo ra thu nhập, đồng thời có chức năng đảm bảo xX hội. ở đây, các quan hệ kinh tế và xX hội gắn với những thành viên của doanh nghiệp đều đ−ợc doanh nghiệp giải quyết. Trong hÖ kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, ®©y tuång nh− lµ mét m« h×nh cã tÝnh hiệu quả trong việc bảo đảm xX hội. Nh−ng xét kỹ, nó chẳng qua là sự tái lập lại những nét căn bản của mô hình cộng đồng nông thôn truyền thống thích ứng với trình độ phát triển thấp kém của kinh tế, khi kinh tế là kinh tế nghèo, kinh tế sinh tån vµ con ng−êi ch−a x¸c lËp thµnh c¸c c¸ nh©n tù chñ. Nh−ng khi chuyÓn sang kinh tÕ thÞ tr−êng, c¸c quan hÖ xX héi ®X cã mét sù thay đổi căn bản. Trong kinh tế, quan hệ giá trị là quan hệ cơ bản và cơ chế thị tr−ờng là cơ chế quyết định những vấn đề cơ bản của nền kinh tế. Đến l−ợt mình, điều này khiến cho tổ hợp kinh tế – xX hội bện vào nhau trong cộng đồng bị phân rX, kinh tế và xX hội đ−ợc phân ly trở thành những hoạt động có chức năng riêng. Trong khi c¸c quan hÖ lÖ thuéc ®−îc thay b»ng c¸c quan hÖ thÞ tr−êng th× nh÷ng con ng−êi víi tÝnh c¸ch lµ h¹t nh©n cña xX héi còng chuyÓn tõ con ng−êi phô thuộc thành các cá nhân độc lập, tự chủ và sức lao động của họ trở thành hàng ho¸. §−¬ng nhiªn, trong ®iÒu kiÖn nµy, nÕu trong doanh nghiÖp vÉn duy tr× c¸c quan hÖ lÖ thuéc, vµ c¸c chøc n¨ng kinh tÕ vµ chøc n¨ng xX héi bÖn chÆt vµo nhau, ở một ý nghĩa nhất định, là duy trì một mô hình kinh tế – xX hội đX lỗi thời vµ kh«ng thÝch hîp víi tiÕn tr×nh kinh tÕ thÞ tr−êng. Doanh nghiÖp trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng cã chøc n¨ng c¬ b¶n xuyªn suèt lµ kinh doanh, tøc ®Çu t− vèn vµ lµm cho gi¸ trÞ cña vèn t¨ng lªn, hay ®−îc t¸i s¶n xuÊt më réng kh«ng ngõng theo nh÷ng quy luËt vµ c¬ chÕ cña kinh tÕ thÞ tr−êng. Chøc n¨ng kinh doanh ë đây đ−ợc tách khỏi và độc lập với chức năng bảo đảm xX hội. Cũng nh− bất kỳ c¸c qu¸ tr×nh kh¸c trong tiÕn tr×nh kinh tÕ thÞ tr−êng, ë ®©y, quy luËt chuyªn m«n hoá phát huy tác dụng đầy đủ, và d−ới tác động của quy luật chuyên môn hoá, sự độc lập của chức năng kinh doanh và chức năng bảo đảm xX hội khiến cho chúng có khả năng phát triển tốt nhất. Từ đây ta thấy rằng, để chuyển hẳn sang ph−ơng thức kinh doanh, thì cần giải tính Nhà n−ớc của doanh nghiệp, đặt hoạt động kinh tế của doanh nghiệp trên hệ kinh tế thị tr−ờng và hoạt động theo các nguyên 170.

(171) tắc thị tr−ờng, đồng thời giải tính bảo đảm xX hội, hay tách chức năng bảo đảm xX hội khỏi hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp. Ta biết rằng, tạo công ăn việc làm là một vấn đề kinh tế – xX hội liên quan mật thiết với giảm nghèo và nâng cao đời sống của ng−ời lao động. Trong hệ thèng kinh tÕ bao cÊp, doanh nghiÖp lµ doanh nghiÖp Nhµ n−íc hoÆc doanh nghiệp tập thể, vì thế, doanh nghiệp cũng chính là nơi giải quyết vấn đề công ăn việc làm cho ng−ời lao động. Nói khác đi, doanh nghiệp của chế độ kinh tế bao cấp có chức năng giải quyết vấn đề việc làm. ở một ý nghĩa nhất định, việc giải quyết công ăn việc làm nh− thế đX mặc nhiên xác nhận doanh nghiệp đồng thời lµ ng−êi thùc hiÖn mét chÝnh s¸ch xX héi quan träng: chÝnh s¸ch c«ng ¨n viÖc lµm. §øng vÒ mÆt xX héi, tuång nh− ®©y lµ mét m« h×nh hîp lý vµ trong lóc gi¶i quyết phát triển kinh tế, doanh nghiệp giải quyết luôn vấn đề toàn dụng lao động, tức vấn đề công ăn việc làm. Nh−ng thực ra, đây là hai vấn đề khác nhau, nhÊt lµ ë cÊp vi m«, cÊp doanh nghiÖp, hai qu¸ tr×nh nµy kh«ng ph¶i lu«n nhÊt trÝ với nhau. Để tăng hiệu quả kinh tế, việc thay đổi trong công nghệ, trong tổ chức quá trình lao động trong quan hệ với việc giảm chi phí lao động đX dẫn tới chỗ giảm nhu cầu về lao động, hay đẩy lao động ra ngoài quá trình lao động sản xuất. Đ−ơng nhiên, nếu số lao động thừa ra không đ−ợc đ−a ra khỏi doanh nghiệp thì mức toàn dụng lao động giảm và ảnh h−ởng lớn đến hiệu quả kinh doanh. Đây là một vấn nạn, hay là vấn đề nan giải của các doanh nghiệp Nhà n−íc trong nÒn kinh tÕ bao cÊp, vµ vÊn n¹n nµy trë thµnh nguyªn nh©n cña tr¹ng th¸i kÐm n¨ng suÊt, kÐm hiÖu qu¶ cña doanh nghiÖp Nhµ n−íc. Bëi vËy, chÝnh s¸ch vÒ c«ng ¨n viÖc lµm duy tr× ë cÊp doanh nghiÖp, hay doanh nghiÖp cã chøc n¨ng gi¶i quyÕt chÝnh s¸ch c«ng ¨n viÖc lµm thùc chÊt lµ duy tr× vÊn n¹n cò cña kinh tế bao cấp. Bởi vậy, chuyển sang kinh tế thị tr−ờng, đặt doanh nghiệp vào chế độ kinh doanh theo nguyên tắc thị tr−ờng đòi hỏi phải tách chính sách tạo c«ng ¨n viÖc lµm khái chøc n¨ng kinh doanh cña doanh nghiÖp lµ mét sù cÇn thiết của hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp trong nền kinh tế thị tr−ờng. Trong nền kinh tế thị tr−ờng hiện đại, công ăn việc làm, do đó, mức toàn dụng lao động và mức thất nghiệp là vấn đề vĩ mô, liên quan mật thiết đối với sự 171.

(172) vËn hµnh cña toµn nÒn kinh tÕ víi tÝnh c¸ch lµ mét hÖ thèng vÜ m«. ë ®©y, møc toàn dụng lao động, do vậy, mức thất nghiệp, công ăn việc làm gắn chặt theo quan hÖ trÞ sè víi t¨ng tr−ëng kinh tÕ, tíi tæng møc ®Çu t− cña nÒn kinh tÕ vµ víi giá cả. Có thể nói, vấn đề công ăn việc làm là vấn đề vĩ mô, nó phụ thuộc quyết định bởi chính sách vĩ mô của nền kinh tế. Điều này hàm nghĩa, chính sách xX héi vÒ c«ng ¨n viÖc lµm ®−îc diÔn ra trªn ph¹m vi toµn nÒn kinh tÕ – xX héi vµ ë cÊp vÜ m«. V× vËy, ë cÊp vi m«, doanh nghiÖp kh«ng thÓ lµ ng−êi gi¶i quyÕt vÊn đề việc làm, không có chức năng và khả năng điều hoà thị tr−ờng lao động. Điện năng là một năng l−ợng đặc thù quyết định của mọi hoạt động kinh tế vµ cña sinh ho¹t trong mäi lÜnh vùc sèng cña xX héi. Nã kh«ng nh÷ng cÊu thµnh một bộ phận chi phí trong hoạt động kinh tế, mà cũng là một khoản chi tiêu đáng kể của mỗi gia đình. Trong cuộc sống hiện đại, phần lớn các thiết bị và tiện nghi hiện đại, cái truyền tải thành tựu phát triển đến mỗi gia đình và mỗi con ng−ời, đều phải dùng đến điện. Có thể nói, điện trở thành nền tảng của văn minh, và do vậy, để nâng cao đời sống, để “đem ánh sáng văn minh đến mọi ng−ời” thì tiền đề tiên quyết chính là mang điện đến với các gia đình. Đến l−ợt mình, do vai trò đặc biệt của mình, điện đX v−ợt khỏi chức năng kinh tế – kỹ thuật của mình và tuång nh− nã cã mét chøc n¨ng xX héi vèn cã: §Ó ph¸t triÓn mét vïng l¹c hËu, để hỗ trợ một ngành sản xuất, hay một tầng lớp nghèo, dễ bị tổn th−ơng nào đó, ng−êi ta cã thÓ ®Çu t− x©y dùng c¸c hÖ thèng truyÒn t¶i ®iÖn vµ cung cÊp ®iÖn cho kh«ng, hay víi gi¸ rÎ. ë ®©y, th«ng qua cung cÊp ®iÖn kh«ng theo quy t¾c kinh tÕ thÞ tr−êng, quy t¾c ngang gi¸, ng−êi ta ®X thùc hiÖn ®−îc mét chÝnh s¸ch xX héi. Tuång nh− ®X cã mét sù lång ghÐp nh÷ng chøc n¨ng kh¸c nhau, mµ ë đây là ba trong một: kỹ thuật, kinh tế và xX hội. ở một ý nghĩa nhất định, sự lồng ghép này là biến t−ớng của mô hình bảo đảm xX hội của hệ kinh tế kế hoạch hoá tập trung cũ, trong đó các quá trình kinh tế và quá trình xX hội bện vào nhau. Nh−ng trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr−êng th× ®©y lµ mét m« h×nh l¹c hËu kh«ng thích hợp: Nó cản trở quá trình kinh doanh, đúng ra nó bóp méo quá trình kinh doanh, tệ hại hơn, làm cho kinh doanh điện biến thành một quá trình bảo đảm xX héi. 172.

(173) §−¬ng nhiªn, trong ®iÒu kiÖn cña hÖ kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, vµ ë giai đoạn đầu của quá trình đổi mới, một mặt, ng−ời dân còn ng−ời ch−a có khả n¨ng thanh to¸n, nh−ng mÆt kh¸c, ®iÓm quan träng h¬n lµ c¬ chÕ bao cÊp cßn ngù trÞ trong ngµnh ®iÖn vµ c¸c doanh nghiÖp Nhµ n−íc trong ngµnh ®iÖn ch−a hoạt động theo ph−ơng thức kinh doanh, vì vậy, cùng lúc ng−ời ta cung cấp điện theo c¸ch bao cÊp lµ mét ®iÒu khã tr¸nh khái. Nh−ng trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr−ờng đX phát triển và để cho ngành điện phát triển, điện năng phải trở thành hµng ho¸ vµ ®−îc kinh doanh theo nh÷ng nguyªn t¾c cña kinh tÕ thÞ tr−êng, th× việc bao cấp và bảo đảm xX hội qua đầu t−, qua giá nh− vậy, đồng nghĩa với việc cản trở quá trình thị tr−ờng hoá, kinh doanh hoá ngành điện, do đó, đồng nghĩa víi viÖc ng¨n c¶n sù ph¸t triÓn cña ngµnh ®iÖn. Bëi vËy, trong ®iÒu kiÖn míi, tr−ớc yêu cầu phát triển của ngành điện, để thị tr−ờng hoá, kinh doanh hoá điện, việc bXi bỏ việc bao cấp và thực hiện bảo đảm xX hội qua đầu t− và qua giá điện trë nªn cÇn thiÕt. Trong nền kinh tế thị tr−ờng có nhiều kênh và công cụ kinh tế để thực hiện nh÷ng môc tiªu vµ chÝnh s¸ch xX héi. Ch¼ng h¹n c«ng cô chiÕt khÊu hay chuyÓn kho¶n cã thÓ gi¶i quyÕt cïng lóc viÖc kinh doanh ®iÖn cña c¸c doanh nghiÖp s¶n xuÊt – kinh doanh ®iÖn vµ viÖc hç trî nh÷ng ng−êi sö dông ®iÖn. Th«ng qua c«ng cô chiÕt khÊu vµ chuyÓn kho¶n, chøc n¨ng kinh doanh cña c¸c doanh nghiệp đ−ợc tách khỏi chức năng bảo đảm xX hội và trở thành chức năng chuyên nghiệp của doanh nghiệp, đồng thời việc bảo đảm xX hội trong những mục đích phát triển xX hội đ−ợc thực hiện. Có thể nói, tách chức năng bảo đảm xX hội ra khỏi doanh nghiệp là một sự cần thiết để thị tr−ờng hoá và kinh doanh hoá ngành ®iÖn.. 173.

(174) 3.3. Quan điểm và giải pháp đổi mới, hoàn thiện chế độ ph©n phèi thu nhËp cho c¸ nh©n trong EVN. 3.3.1. Quan ®iÓm: 1, Quan điểm tổng quát của việc đổi mới và hoàn thiện chế độ phân phối thu nhập trong Tổng công ty Điện lực Việt Nam là: Chế độ phân phối thu nhập đ−ợc xác lập trên cơ sở của chế độ kinh tế và là một bộ phận hợp thành chế độ kinh tế, bởi vậy, sự thay đổi chế độ phân phối thu nhập là trên cơ sở của sự thay đổi chế độ kinh tế. Điều này hàm nghĩa, để đổi mới và hoàn thiện chế độ phân phối thì điều quyết định chính là thay đổi chế độ kinh tế phù hợp với yêu cầu của sù ph¸t triÓn kinh tÕ – xX héi. Trªn ®©y chóng ta ®X thÊy, sù ph¸t triÓn cña ngµnh điện, hay đúng ra của điện lực với tính cách một lực l−ợng sản xuất chủ chốt của sù ph¸t triÓn kinh tÕ trong bèi c¶nh chuyÓn m¹nh sang kinh tÕ thÞ tr−êng vµ héi nhập đ−ợc quyết định bởi thị tr−ờng hoá, kinh doanh hoá hoạt động sản xuất – cung cÊp ®iÖn. §iÒu nµy cã nghÜa lµ kinh doanh theo nguyªn t¾c thÞ tr−êng lµ chế độ kinh tế của Tổng công ty Điện lực Việt Nam, do đó, kinh doanh theo nguyên tắc thị tr−ờng chính là nền tảng trên đó chế độ phân phối thu nhập đ−ợc thiết lập. Đây chính là quan điểm xuyên suốt việc đổi mới và hoàn thiện chế độ phân phối thu nhập trong Tổng công ty Điện lực. Cũng từ đây ta nhận thấy, để đổi mới và hoàn thiện chế độ phân phối thì tr−ớc hết và cơ bản là đổi mới và xác lập chế độ kinh tế, tức xác lập đ−ợc chế độ kinh doanh trong Tổng công ty Điện lùc thÝch øng vµ phï hîp víi tiÕn tr×nh kinh tÕ thÞ tr−êng vµ héi nhËp kinh tÕ. Nãi khác đi, việc đổi mới và hoàn thiện chế độ phân phối thu nhập trong Tổng công ty giờ đây lại đ−ợc quy về việc xác lập chế độ kinh doanh của mình thích ứng và phù hợp với tiến trình kinh tế thị tr−ờng và hội nhập. ở một ý nghĩa nhất định, đây cũng chính là tiền đề và cơ sở trên đó đổi mới và hoàn thiện chế độ phân phối thu nhập, do đó, cũng có thể xem là giải pháp tổng quát của việc đổi mới và hoàn thiện chế độ phân phối thu nhập trong Tổng công ty. Thực vậy, xem xét chế độ phân phối thu nhập của Tổng công ty điện lực thời gian qua ta thấy, đó là chế độ phân phối thu nhập của chế độ kinh tế bao cấp mang tính hành chính 174.

(175) quan liêu. Điều này hàm nghĩa, nếu không có sự thay đổi chế độ kinh tế, hay nói khác đi, vẫn trên cơ sở của chế độ kinh tế cũ, chế độ kinh tế bao cấp, thì việc đổi mới và hoàn thiện chế độ phân phối chỉ có thể luẩn quẩn trong khung của chế độ ph©n phèi cò mµ th«i, vµ xÐt cho cïng nh÷ng gi¶i ph¸p hoµn thiÖn còng chØ lµ những giải pháp tổ chức kỹ thuật nhằm thay đổi vài điểm nhỏ nhặt mang tính h×nh thøc vµ víi ph¹m vi h¹n hÑp, do vËy, Ýt gi¸ trÞ. Nh− vậy, sự đổi mới trong phân phối thu nhập ở bối cảnh hiện nay là sự đổi mới mang tính chất hệ thống và căn bản, ở tầm chế độ phân phối, bởi vậy, sự đổi mới này có gốc rễ ở sự đổi mới chế độ kinh tế, chuyển việc sản xuất – cung cấp điện theo chế độ bao cấp mang tính hành chính, quan liêu sang chế độ kinh doanh theo nguyên tắc thị tr−ờng và hội nhập. Đổi mới chế độ kinh tế, xác lập chế độ kinh doanh theo nguyên tắc kinh tế thị tr−ờng là xác lập nền tảng cần thiết cho đổi mới chế độ phân phối trong Tổng công ty. 2, Chế độ phân phối thu nhập đ−ợc xác lập trên cơ sở chế độ kinh doanh theo nguyªn t¾c thÞ tr−êng, do vËy, ph©n phèi thu nhËp lµ ph©n phèi kÕt qu¶ cña hoạt động kinh doanh, do đó là tái sản xuất ra những cơ sở và là động lực của hoạt động kinh doanh. Điều này có nghĩa là quan hệ phân phối thu nhập là quan hệ kinh tế nội sinh của hoạt động kinh doanh, nó đ−ợc quyết định bởi quan hệ và cơ chế kinh tế thị tr−ờng và là những quan hệ và cơ chế kinh tế trên đó diễn ra quá trình kinh doanh, đồng thời các quan hệ phân phối thu nhập đó lại hình thành nên những tiền đề và cơ sở cho kinh doanh diễn ra nh− một quá trình tái s¶n xuÊt kh«ng ngõng. Nãi kh¸c ®i, ph©n phèi g¾n liÒn mét c¸ch h÷u c¬ víi kinh doanh, sinh thành và vận động trong quá trình kinh doanh, chịu sự tác động và chi phối của hoạt động kinh doanh. Bởi vậy, phân phối thu nhập là một phần tất yếu, một khâu quyết định của kinh doanh, phân phối thu nhập phải bảo đảm hình thành tiền đề, cơ sở và động lực cho kinh doanh thăng tiến và phát triển. Quan ®iÓm c¬ b¶n ë ®©y lµ trªn c¬ së th¨ng tiÕn cña kinh doanh mµ t¹o ra nguån thu nhËp ngµy cµng lín h¬n kh«ng nh÷ng ®em l¹i c¬ së cho doanh nghiÖp t¨ng tÝch lòy trong quan hÖ víi t¸i s¶n xuÊt më réng kinh tÕ cña m×nh, mµ cßn t¹o ra nguồn thu nhập lớn hơn để tăng thu nhập cho cá nhân những ng−ời tham gia 175.

(176) kinh doanh. Vấn đề không chỉ là phân chia cái bánh, hay tỷ lệ phân chia, mà còn làm cho cái bánh ngày một lớn hơn, do đó, khiến cho mỗi miếng bánh đ−ợc chia lín h¬n lªn. Hai ba miÕng b¸nh trong mét c¸i b¸nh nhá cã thÓ vÉn nhá h¬n mét, thËm chÝ mét nöa miÕng b¸nh trong c¸i b¸nh lín. 3, Ph©n phèi thu nhËp lµ kh©u thùc hiÖn lîi Ých kinh tÕ cña c¸c nh©n tè tham gia quá trình kinh doanh cần phải bảo đảm hài hoà và công bằng. Có thể nãi, c«ng b»ng lµ quan ®iÓm xuyªn suèt trong ph©n phèi cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. §iÓm cÇn nhÊn m¹nh ë ®©y chÝnh lµ, ph©n phèi, mét mÆt gi¶i quyÕt c¸c lîi Ých kinh tÕ gi÷a nh÷ng ng−êi tham gia t¹o ra thu nhËp, mµ cßn h×nh thµnh nªn thu nhËp, nguån lùc cho c¸c bªn tham gia trong qu¸ tr×nh kinh doanh. Nh÷ng nguån lùc nµy cã ý nghÜa s©u réng trong viÖc t¸i s¶n xuÊt ra c¸c nguån lùc míi. Đối với những cá nhân ng−ời lao động, đó là phần tất yếu để tái sản xuất mở rộng năng lực lao động lên. Nếu nhìn rộng ra, phân phối có liên quan đến vấn đề phát triển con ng−ời. Riêng đối với các đơn vị kinh doanh, phân phối thu nhập ở ®©y kh«ng chiÕm hoµn toµn chøc n¨ng ph¸t triÓn con ng−êi, song ph©n phèi thu nhËp cho c¸c c¸ nh©n chiÕm phÇn chñ yÕu trong thu nhËp cña hä, v× thÕ, chøa mét phÇn quan träng nguån lùc ph¸t triÓn con ng−êi. TÝnh hµi hoµ vµ c«ng b»ng trong ph©n phèi kh«ng chØ n»m trong viÖc ph©n chia thu nhËp, mµ n»m trong viÖc h×nh thµnh nh÷ng c¬ së cho sù hinh thµnh, ph¸t triÓn nh÷ng n¨ng lùc cña những cá nhân tham gia trong quá trình sản xuất – kinh doanh, do đó trong phân phèi. Nh− vËy, ph©n phèi thu nhËp trong doanh nghiÖp kinh doanh cã chøc n¨ng gióp cho qu¸ tr×nh kinh doanh thùc hiÖn tèt nhÊt c¸c yªu cÇu cña quy luËt vµ c¬ chÕ thÞ tr−êng trong quan hÖ víi viÖc h×nh thµnh ¸p lùc cho viÖc doanh nghiÖp đổi mới ph−ơng thức sản xuất giúp tăng sức sản xuất, giảm chi phí và đối với các cá nhân không ngừng tăng năng lực của mình lên, nhờ đó tăng thêm thu nhập.. 176.

(177) 3.3.2. X¸c lËp nguyªn t¾c ph©n phèi thu nhËp theo c¬ chÕ thÞ tr−êng. 3.3.2.1. C¬ së cña nguyªn t¾c. §Ó thùc hiÖn nh÷ng môc tiªu h−íng tíi trong ph©n phèi thu nhËp thÓ hiÖn trong nh÷ng quan ®iÓm nªu trªn, ph©n phèi cÇn theo nh÷ng nguyªn t¾c nhÊt định. Những nguyên tắc chi phối trong phân phối thu nhập đ−ợc hình thành trên nh÷ng c¬ së sau: Một là, chế độ phân phối thu nhập của Tổng công ty điện lực đ−ợc xem xét ở đây là chế độ phân phối của hoạt động kinh doanh theo nguyên lý thị tr−ờng. Điều này hàm nghĩa, chế độ kinh doanh theo nguyên lý thị tr−ờng là cơ sở trên đó xác lập nguyên tắc phân phối thu nhập. ở đây, các nguyên tắc phân phối thu nhËp ph¶i ph¶n ¸nh ®−îc yªu cÇu cña c¸c quy luËt kinh tÕ thÞ tr−êng còng nh− sù vËn hµnh cña c¬ chÕ thÞ tr−êng, lµ c¬ chÕ chi phèi qu¸ tr×nh kinh doanh cña doanh nghiệp, đồng thời chỉ trong điều kiện phản ánh đ−ợc yêu cầu của các quy luËt kinh tÕ vµ c¬ chÕ thÞ tr−êng, ph©n phèi thu nhËp míi thùc hiÖn ®−îc c¸c chøc n¨ng cña m×nh: i, Gióp cho qu¸ tr×nh kinh doanh thùc hiÖn ®−îc c¸c yªu cÇu cña quy luËt kinh tÕ thÞ tr−êng vµ thÝch øng víi c¬ chÕ thÞ tr−êng; ii, T¨ng ®−îc søc s¶n xuÊt, tiÕt kiÖm vµ t¨ng hiÖu qu¶ kinh doanh; iii, Thùc hiÖn ®−îc sù c«ng b»ng trong viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng lîi Ých gi÷a nh÷ng ng−êi tham gia trong qu¸ tr×nh kinh doanh. Hai lµ, c¬ së thÓ chÕ vµ ph¸p lý. Kinh doanh diÔn ra trªn c¬ së cña hÖ kinh tế thị tr−ờng. Sự hoạt động kinh doanh không những phải đáp ứng đ−ợc các yêu cầu của cơ chế thị tr−ờng mà còn phải đặt trong một khung khổ pháp lý nhất định. Khung khổ pháp lý này chính là thể chế kinh tế và chính sách kinh tế của Nhà n−ớc. Thể chế kinh tế đó là những quy chế quy định mang tính pháp lý về hoạt động kinh doanh và những giải pháp của Nhà n−ớc tác động vào quá trình kinh tế. Một mặt, trong khung khổ pháp lý này, hoạt động kinh doanh trong khi nhằm đáp ứng các yêu cầu của cơ chế thị tr−ờng, nó phải mang tính hợp pháp, đồng thời phù hợp với thể chế và chính sách của Nhà n−ớc. Mặt khác, phân phối là một quan hệ kinh tế nhạy cảm, liên quan đến ng−ời lao động, một lực l−ợng 177.

(178) sản xuất đặc thù có tầm quan trọng đối với kinh doanh và đối với phát triển lâu dµi, bëi vËy, tÝnh ph¸p lý trong quan hÖ vÒ lîi Ých gi÷a chñ doanh nghiÖp vµ những ng−ời lao động nói riêng, những ng−ời tham gia kinh doanh nói chung trở nên đặc biệt quan trọng. ở đây thể chế, chính sách do Nhà n−ớc xác định vạch ra khung khổ chế độ, trật tự và luật lệ mang tính pháp lý của hoạt động kinh doanh, trong đó có quan hệ phân phối thu nhập. Điều cần nhấn mạnh ở đây là, sự phát triển kinh tế của Việt Nam giờ đây đang diễn ra trong bối cảnh chuyển đổi: Chuyển đổi từ kinh tế kế hoạch hoá tập trung sang kinh tế thị tr−ờng; chuyển từ kinh tế tiểu nông chậm phát triển sang kinh tế phát triển hiện đại. Điều này hàm nghĩa, cùng với sự chuyển đổi cơ bản trong hệ kinh tế của sự phát triển và con ®−êng ph¸t triÓn, thÓ chÕ kinh tÕ vµ chÝnh s¸ch ph¸t triÓn còng diÔn ra mét sù thay đổi sâu sắc và nhanh chóng. Đến l−ợt mình, điều này đòi hỏi, nguyên tắc phân phối, một mặt, phải bảo đảm tính hợp pháp, năng động để thích ứng với sự chuyÓn biÕn nhanh chãng trong hÖ kinh tÕ cña sù ph¸t triÓn, còng nh− bèi c¶nh cña sù ph¸t triÓn. Ba là, hội nhập nền kinh tế vào tiến trình phát triển hiện đại của nền kinh tế toµn cÇu, mét mÆt, lµ sù nh¶y vät trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt vµ trong kÕt cÊu kinh tÕ, mÆt kh¸c, lµ héi nhËp vµo mét thÓ chÕ kinh tÕ, vµo khung ph¸p lý chung toàn cầu. Tiến trình phát triển hiện đại toàn cầu, giờ đây là khung khổ trên đó diễn ra quá trình tái sản xuất của các nền kinh tế quốc gia, và do đó là cái quyết định sự phát triển của các nền kinh tế. Đ−ơng nhiên, nền kinh tế toàn cầu là một hệ thống với những quy luật nội tại của mình, đồng thời, nó có những thể chế thích ứng. Bởi vậy, trong khung cảnh hội nhập vào tiến trình phát triển hiện đại của nền kinh tế toàn cầu, hoạt động của nền kinh tế nói chung và hoạt động kinh doanh cña tõng chñ thÓ kinh doanh nãi riªng lµ trªn c¬ së thÓ chÕ cña nÒn kinh tÕ toµn cÇu. §iÒu nµy hµm nghÜa, nguyªn t¾c ph©n phèi thu nhËp trong c¸c doanh nghiÖp, mµ ë ®©y lµ Tæng c«ng ty ®iÖn lùc, trong ®iÒu kiÖn héi nhËp, ph¶i phï hîp víi nh÷ng chuÈn mùc thÓ chÕ kinh tÕ toµn cÇu.. 178.

(179) 3.3.2.2. Nh÷ng nguyªn t¾c ph©n phèi c¬ b¶n. Mỗi một hệ thống kinh tế có một số nguyên tắc phân phối nhất định. Phân phèi thu nhËp trong Tæng c«ng ty ®iÖn lùc lµ ph©n phèi thu nhËp cña hÖ kinh tÕ thÞ tr−êng vµ thÓ chÕ cña mét nÒn kinh tÕ - xX héi tù do d©n chñ. ThÝch øng víi hÖ kinh tÕ thÞ tr−êng, ph©n phèi thu nhËp cho c¸ nh©n trong mét doanh nghiÖp kinh doanh theo nguyªn lý thÞ tr−êng cã nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n sau: 1, Nguyªn t¾c ngang gi¸: Ngang gi¸ lµ nguyªn lý trung t©m xuyªn suèt cña hÖ kinh tÕ thÞ tr−êng. Trong hoạt động kinh doanh, các đầu vào tham gia hoạt động kinh doanh có những thuộc tính: a, Là những hàng hoá; b, Những đầu vào của hoạt động kinh doanh với tính cách là hàng hoá, luôn thuộc về một chủ thể kinh tế nhất định. Hoạt động kinh doanh, ở một ý nghĩa nhất định, có hai chức năng: i, Là sự tuần hoàn, sự thay đổi hình thái của các hàng hoá đầu vào và đến l−ợt mình, qua sự tuÇn hoµn nµy, gi¸ trÞ ®−îc t¨ng lªn hay lîi nhuËn ®−îc s¶n xuÊt ra; ii, Ph©n phèi gi¸ trÞ gia t¨ng, hay thu nhËp ®−îc s¶n xuÊt ra. Toµn bé qu¸ tr×nh kinh doanh, do đó hai chức năng, chức năng sản xuất ra thu nhập và phân phối thu nhập của quá tr×nh kinh doanh lµ trªn nguyªn lý cña kinh tÕ thÞ tr−êng, tøc nguyªn lý ngang gi¸. Trong kinh tÕ thÞ tr−êng, nh÷ng ®Çu vµo mang h×nh th¸i hµng ho¸ vµ chóng đ−ợc định giá bởi thị tr−ờng và giá trị của chúng đ−ợc thực hiện thông qua thị tr−êng. NÕu nh÷ng ng−êi tham gia vµo qu¸ tr×nh kinh doanh víi tÝnh c¸ch lµ chñ t− b¶n, hay chñ mét kho¶n ®Çu t− kinh doanh, sÏ nhËn ®−îc lîi tøc + lîi nhuËn bình quân, và với tính cách là chủ đất sẽ nhân đ−ợc địa tô, tức giá cả ruộng đất; còn ng−ời lao động đ−ợc tiền công, tức giá cả sức lao động. PhÇn lý luËn ë ch−¬ng I chóng ta ®X nãi vÒ ®iÒu nµy. ë ®©y chóng ta cÇn nhấn mạnh, vậy nguyên tắc phân phối theo lao động, trong nền kinh tế thị tr−ờng đX bị loại bỏ? Thực ra lý luận về giá trị lao động, ở một ý nghĩa nhất định, là cơ sở lý luận về phân phối theo lao động trong nền kinh tế thị tr−ờng: 179.

(180) Một là, trong nền kinh tế thị tr−ờng, lao động là thực thể của giá trị, hay lao động xX hội kết tinh trong hàng hoá là thực thể của giá trị, bởi vậy, phân phối theo nguyên lý ngang giá, xét cho cùng là phân phối lấy lao động làm căn cứ. §iÒu cÇn nhÊn m¹nh ë ®©y lµ, trong kinh tÕ thÞ tr−êng, quan hÖ gi¸ trÞ lµ quan hÖ kinh tế giữa ng−ời ta, và trong quan hệ phân phối, là cơ sở để phân phối thu nhập. Nh−ng quan hệ giá trị là quan hệ xX hội, một quan hệ trong đó sản phẩm lao động, và nói chung các yếu tố tham gia hoạt động kinh tế, kể cả sức lao động đều mang hình thái hàng hoá, cho nên giá trị chỉ có thể biểu hiện qua trao đổi, hay qua hình thái giá trị trao đổi. ở đây, chính thị tr−ờng là cơ chế qua đó xác định giá trị trao đổi của một hàng hoá, hay giá cả của hàng hoá. Giá cả do thị tr−ờng xác định có hai chức năng: a, Lµ biÓu hiÖn b»ng tiÒn cña gi¸ trÞ hµng ho¸; b, Là cơ sở trên đó ng−ời ta thực hiện giá trị của hàng hoá. Trong trao đổi hay mua b¸n, chøc n¨ng thùc hiÖn gi¸ trÞ hµng ho¸ ®−îc mang h×nh th¸i thanh to¸n: ng−êi mua tr¶ cho ng−êi b¸n hµng ho¸ mét l−îng tiÒn thÝch øng víi gi¸ c¶ hàng hoá, trong phân phối, thanh toán giá cả hàng hoá sức lao động mang hình thái tiền công; thanh toán giá cả tiền tệ đóng vai trò t− bản (vốn) mang hình thái lợi tức; và thanh toán giá cả tài nguyên, hay ruộng đất mang hình thái địa tô. Vậy trong nền kinh tế thị tr−ờng, khi sức lao động mang hình thái hàng hoá và hao phí sức lao động trong hàng hoá mang hình thái giá trị, thì phân phối theo nguyên tắc lao động mang hình thái phân phối ngang giá, tức phân phối cho ng−ời lao động mang hình thái tiền công - giá cả sức lao động. Nói khác đi, phân phối theo lao động mang hình thái thực hiện giá trị sức lao động qua cơ chế thị tr−ờng. ở đây ta cũng nhận thấy rằng, khi xX hội hoá lao động nói riêng, và hoạt động kinh tế đX phát triển, và nền kinh tế trở thành một hệ thống phân công lao động thì hao phí lao động trựu tiếp của những hoạt động lao động cụ thể, của những cá nhân riêng biệt không thể là cơ sở để phân phối trực tiếp thu nhập. Bởi vì: i, Các loại lao động cụ thể thuộc các lĩnh vực kinh tế khác nhau không cùng chất, vì thế không thể lấy hao phí lao động trực tiếp của những lao 180.

(181) động khác nhau để phân phối thu nhập cho những ng−ời tham gia lao động sản xuất ra những của cải cụ thể. ii, Các lao động của các cá nhân riêng biệt là có sức sản xuất khác nhau do năng suất và c−ờng độ lao động khác nhau, vì thế không thể lấy đơn vị thời gian lao động để đo l−ợng hao phí lao động, do đó, hao phí lao động trực tiếp không trở thành cơ sở để phân phối thu nhập. iii, Điều quyết định năng suất, hiệu quả của lao động sản xuất và hoạt động kinh tế nói chung, trong nền kinh tế dựa trên một hệ thống phân công lao động phát triển không tuỳ thuéc vµo sù nç lùc cña tõng ng−êi, tõng c¬ së kinh tÕ mµ cßn phô thuéc vµo quy luật phân công lao động xX hội. Thật vậy, trong mỗi thời kỳ nhất định, tùy thuộc vµo sù khan hiÕm cña c¸c nguån lùc, vµo søc s¶n xuÊt vµ nhu cÇu cña nÒn s¶n xuất xX hội, có một tỷ lệ thích ứng trong việc phân phối lao động và các nguồn lùc vµo c¸c lÜnh vùc s¶n xuÊt hay c¸c ngµnh kinh tÕ. Trong mét nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ph¸t triÓn, ®iÒu nµy lµ dÔ hiÓu vµ dÔ thÊy, nếu một lĩnh vực, hay một ngành nào đó các nguồn lực phân bố và sức sản xuất tăng mạnh, v−ợt qua tỷ lệ mà hệ thống phân công lao động quy định thì phần sản phÈm thõa ra kh«ng ®−îc xX héi thanh to¸n. ë ®©y cã râ rµng, cµng t¨ng c−êng ®Çu t−, cµng nç lùc lµm cho søc s¶n xuÊt t¨ng lªn th× cµng lµm cho cung v−ît hơn cầu, do đó càng làm cho một bộ phận đầu t− chi phí không đ−ợc xX hội thanh toán. Nh− vậy, trong một nền kinh tế hiện vật với các lao động cụ thể khác nhau, ng−ời ta đX không có các cơ sở để thanh toán, hay nói chung để phân phối thu nhËp.Tõ ®©y cã thÓ nãi, nÒn kinh tÕ xX héi chñ nghÜa hiÖn thùc, víi c¬ chÕ kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, mµ thùc chÊt lµ c¬ chÕ kinh tÕ cña nÒn kinh tÕ hiÖn vËt, hµnh chÝnh, bao cÊp, chØ huy kh«ng thÓ v−ît qua, vµ lµ mét trong những nguyên nhân khiến cho nền kinh tế đó không thành một hệ thống tự điều chØnh, tù vËn hµnh. ThiÕu c¬ chÕ ph©n phèi thÝch øng víi quy luËt cña nÒn kinh tế dựa trên một hệ thống phân công lao động phát triển và thay vào đó là một cơ chế phân phối mang tính áp đặt chủ quan kinh tế của CNXH hiện thực đX không thể vận hành nh− một cơ chế tự điều chỉnh, và rốt cuộc đX bị sụp đổ. Xét cho cùng, nguyên tắc phân phối theo lao động của hệ thống kinh tế kế hoạch hoá tập trung rèt cuéc lµ cã tÝnh h×nh thøc vµ kh«ng cã néi dung kinh tÕ thÝch øng víi 181.

(182) tiÕn tr×nh cña kinh tÕ dùa trªn sù ph¸t triÓn cña mét hÖ thèng ph©n c«ng lao động. Hai là, nguyên tắc phân phối theo lao động của CNXH hiện thực không chỉ có sai lầm là căn cứ vào lao động cụ thể, do vậy đX làm cho phân phối thu nhập nÆng h×nh thøc hay thiÕu ®i néi dung kinh tÕ, mµ cßn cã sai lÇm kh¸c lµ vÒ c¬ bản là chỉ xét lao động sống, hay đúng ra đX xem nhẹ lao động quá khứ. Nếu xét vÒ lùc l−îng s¶n xuÊt, th× mét trong nh÷ng ph−¬ng thøc c¬ b¶n trong ph¸t triÓn søc s¶n xuÊt lµ con ng−êi, hay xX héi, vËt chÊt ho¸ n¨ng lùc thùc tiÔn cña m×nh trong c«ng cô s¶n xuÊt, hay nãi chung trong ph−¬ng tiÖn vµ c«ng nghÖ tiÕn hµnh s¶n xuÊt. NÕu xÐt vÒ kinh tÕ th× sù ph¸t triÓn kinh tÕ cã néi dung cña m×nh lµ tÝch lũy hay biến thặng d− kinh tế thành tích lũy, thành t− bản phụ thêm để mở rộng quy mô t− bản lên. Dù đứng ở khía cạnh nào thì đó đều là quá trình tích lũy lao động, tích lũy của cải: biến lao động sống thành lao động quá khứ. Kinh tế học hiện đại và lịch sử phát triển kinh tế của nhân loại đX xác định, ở một ý nghĩa nhất định, sự phát triển kinh tế thực chất là một quá trình tích lũy, quá trình vật hoá năng lực vào t− liệu sản xuất, vào công nghệ, và do đó là quá trình biến ngày càng nhiều lao động sống thành lao động vật hoá. Điều này đ−ợc biểu hiện về mặt kinh tế ở hai mặt, một mặt, cơ chế hữu cơ t− bản thay đổi theo xu h−íng t− b¶n bÊt biÕn (t− b¶n chi cho t− liÖu s¶n xuÊt) t¨ng lªn, trong khi, t− bản chi cho t− bản khả biến, tức chi trả công lao động giảm xuống. Trªn thùc tÕ, cïng víi sù ph¸t triÓn cña c«ng nghÖ, cña kinh tÕ, gi¸ cña mét chç lµm viÖc ngµy cµng t¨ng lªn. Vµo thÕ kû tr−íc, gi¸ cña mét chç lµm viÖc trong công nghiệp là 500USD, nh−ng đến cuối thế kỷ XX, giá một chỗ làm việc đX tăng lên 80 lần, tức khoảng 50,000USD. ở thế kỷ tr−ớc, để một công nhân làm việc, chỉ cần 500USD đầu t− cho t− liệu sản xuất, trong khi đó ở thế kỷ XX, với ph−ơng thức sản xuất hiện đại, để có thể làm việc, cần một khối l−ợng lớn t− liÖu s¶n xuÊt (m¸y mãc, thiÕt bÞ, nhµ x−ëng vµ nguyªn liÖu…) t¨ng lªn 80 – 100 lần. Nói khác đi, quá trình lao động sản xuất luôn là một cơ cấu với hai yếu tố đơn giản hợp thành: lao động sống và lao động quá khứ, và quá trình lao động 182.

(183) sản xuất chỉ diễn ra khi hai yếu tố đó đ−ợc kết hợp với nhau. Trong tiến trình phát triển, khi kinh tế diễn ra trên nền tảng của tiến trình kinh tế thị tr−ờng công nghiệp, yếu tố vật, hay yếu tố t− liệu sản xuất, yếu tố lao động quá khứ ngày càng trở nên quyết định. Điều này đ−ơng nhiên không giảm nhẹ vai trò của con ng−ời, của lao động sống, lại càng không phủ nhận vai trò của con ng−ời, mà chỉ nhấn mạnh vị trí chủ đạo của con ng−ời. Nó chỉ chứng tỏ ph−ơng thức phát triÓn kh«ng chØ ë chç con ng−êi trùc tiÕp thùc hiÖn chøc n¨ng sö dông c¬ b¾p vµ c«ng cô trong viÖc s¶n xuÊt, mµ ë chç vËt chÊt ho¸ n¨ng lùc cña m×nh vµo t− liÖu sản xuất, vào công nghệ, để qua công nghệ tăng sức sản xuất lên một cách mạnh mÏ mµ th«i. Mặt khác, đời sống kinh tế của sự phát triển sức sản xuất trên cơ sở phát triển t− liệu sản xuất, phát triển công nghệ đó chính là giá cả của những nguồn vốn đầu t− vào t− liệu sản xuất, hay công nghệ đó. Nói khác đi, chính là mức sinh lợi, hay lợi nhuận của khoản vốn chứa đựng trong t− liệu sản xuất, hay công nghÖ. Nh×n chung, trong kinh tÕ thÞ tr−êng th× lîi nhuËn ®−îc s¶n xuÊt ra, ®−îc quy về vốn đầu t− hay t− bản. Lợi nhuận, đó là đời sống kinh tế của toàn bộ t− bản, hay của hoạt động kinh doanh. Điều nhấn mạnh ở đây là, trong điều kiện kinh tÕ thÞ tr−êng ph¸t triÓn, khi xX héi ®X kh¸ gi¶, tÇng líp trung l−u h×nh thµnh và phát triển, thì ng−ời dân đX có tài sản và tiền để dành. Nh−ng tài sản và tiền để dành có thể ch−a đủ để ng−ời chủ chuyển thành t− bản trong việc đầu t− kinh doanh độc lập, nh−ng có thể đầu t− thông qua hệ thống ngân hàng, hay qua công ty cæ phÇn nh»m thu lîi tøc hoÆc lîi nhuËn cæ phÇn. §iÒu nµy hµm nghÜa, ng−êi lao động trong công ty có thể đóng hai vai trò, vai trò ng−ời lao động và vai trò là một cổ đông. ở vai trò ng−ời lao động, họ nhận thu nhập từ công ty qua hình thái tiền công, tức giá cả sức lao động của họ; ở vai trò cổ đông, họ nhận thu nhËp d−íi h×nh th¸i lîi nhuËn thÝch øng víi cæ phÇn gãp vµo vèn kinh doanh cña doanh nghiÖp. ë vai trß ®Çu, thu nhËp d−íi h×nh th¸i tiÒn c«ng cã nguån gèc tõ lao động sống, ở vai trò sau, thu nhập nhận đ−ợc từ lao động quá khứ tích lũy lại d−íi h×nh th¸i vèn cæ phÇn. §iÒu nhÊn m¹nh ë ®©y, dï ë h×nh th¸i nµo, th× ph©n phối thu nhập cũng có nguồn gốc lao động (lao động sống và lao động quá khứ) 183.

(184) vµ sù ph©n phèi ®−îc thùc hiÖn d−íi h×nh th¸i gi¸ trÞ vµ th«ng qua c¬ chÕ thÞ tr−êng. Nãi kh¸c ®i, c¸i xuyªn suèt vµ bao qu¸t trong ph©n phèi thu nhËp ë ®©y chính là nguyên tắc ngang giá của cơ chế thị tr−ờng. ở một ý nghĩa nhất định, nguyên tắc ngang giá là ph−ơng thức phân phối theo lao động nh−ng lao động trong hình thái giá trị, hình thái hàng hoá - tiền tệ, do đó hình thái thị tr−ờng. 2, Nguyªn t¾c ph©n phèi g¾n liÒn víi kÕt qu¶ kinh doanh. Ngang giá là nguyên lý cơ bản của hệ kinh tế thị tr−ờng. Nó xác định mọi quan hệ thị tr−ờng giữa những chủ thể tham gia hoạt động kinh doanh. Trong hoạt động kinh doanh, giữa những chủ thể tham gia kinh doanh là bình đẳng với nhau, trong quan hÖ nµy, gi÷a nh÷ng ng−êi tham gia kinh doanh, gi÷a chñ kinh doanh và những nhân viên, làm thuê đối diện với nhau nh− những chủ thể của những hàng hoá độc lập, họ quan hệ với nhau thông qua cái mặt nạ hàng hoá. ë ch−¬ng II ta ®X thÊy, ph©n phèi thu nhËp trong Tæng c«ng ty §iÖn lùc thời kỳ đổi mới vừa qua mang tính hành chính và độc lập với hoạt động kinh doanh. §©y lµ ®iÓm dë nhÊt trong c¬ chÕ ph©n phèi mang tÝnh hµnh chÝnh. Ta biết rằng, sự nỗ lực của những ng−ời lao động trong guồng máy kinh doanh có quan hÖ mËt thiÕt víi kÕt qu¶ s¶n xuÊt kinh doanh. §Õn l−ît m×nh, kÕt qu¶ ho¹t động kinh doanh đ−ợc phân phối nh− thế nào lại có tác động đến sự nỗ lực của những ng−ời làm công trong doanh nghiệp. ở một ý nghĩa nhất định, khi hợp đồng mua bán (thuê) sức lao động đX đ−ợc thoả thuận, thì việc sử dụng sức lao động là do ng−ời chủ quyết định, và việc trả tiền công là theo nh− hợp đồng đX ký kÕt. Nãi kh¸c ®i, tuång nh− kÕt qu¶ kinh doanh kh«ng liªn quan g× viÖc tr¶ c«ng: Dï kÕt qu¶ kinh doanh xÊu hay tèt, th× tiÒn c«ng chñ kinh doanh ph¶i thanh toán cũng vẫn nh− đX ký kết. Trong tr−ờng hợp này, để đảm bảo ng−ời làm thuê thực hiện tốt các công việc trong hoạt động sản xuất kinh doanh, ng−ời chủ dùng những giải pháp: kiểm tra, đốc công, th−ởng phạt và những hình thức tổ chức lao động sản xuất, hình thức trả công để ràng buộc ng−ời làm thuê với những công việc đ−ợc giao, ngoài ra có thể dùng các hình thái động viên, khuyến khích ngoài l−ơng nh− khen th−ởng. Nh−ng động lực kinh tế mới là động lực 184.

(185) mạnh nhất chi phối sự nỗ lực, cố gắng của ng−ời làm công và xác định trách nhiÖm tù th©n cña ng−êi lµm c«ng trong quan hÖ víi kÕt qu¶ kinh doanh. Bëi vËy, ph©n phèi thu nhËp cÇn vµ cã thÓ ph¶i g¾n víi kÕt qu¶ kinh doanh. §©y lµ một nguyên tắc phân phối nằm trong nội sinh của hoạt động kinh doanh: kết quả kinh doanh gắn liền với sự nỗ lực với số l−ợng và chất l−ợng hoạt động lao động s¶n xuÊt cña c¸c thµnh viªn tham gia kinh doanh. KÕt qu¶ kinh doanh ®−îc ph©n phèi thÝch øng víi nh÷ng nç lùc, víi chÊt l−ợng công việc là điều hợp lý và trở thành động lực kinh tế, chia những nỗ lực hơn nữa của các thành viên tham gia kinh doanh và nói chung đối với sự quan tâm gắn bó của các thành viên tham gia hoạt động kinh doanh. Nguyên tác này không đối lập với nguyên tắc ngang giá, hơn nữa no xuất phát từ yêu cầu của sự ph¸t triÓn: Sù ph¸t triÓn ®−îc thùc hiÖn bëi sù nç lùc, n©ng cao kh«ng ngõng trách nhiệm và chất l−ợng công việc, đồng thời kết quả phát triển đ−ợc phân phối thÝch øng víi nh÷ng nç lùc vµ n©ng cao chÊt l−îng c«ng viÖc. Nguyªn t¾c ph©n phối gắn liền với kết quả kinh doanh, đ−ợc thực hiện trên cơ sở đánh giá kết quả kinh doanh và xác định phần đóng góp của các thành viên tham gia kinh doanh, từ đây xác định quỹ tiền l−ơng gắn với kết quả kinh doanh. 3, Nguyªn t¾c ph©n phèi thu nhËp dùa trªn sè l−îng vµ chÊt l−îng lao động. Trong t−¬ng quan chñ vµ thî (ng−êi lµm thuª), th× c¬ së cña mèi t−¬ng quan này là quan hệ thị tr−ờng. ở đây, họ đối diện với nhau với tính cách là các chủ thể của những hàng hoá và thực chất quan hệ của họ là quan hệ trao đổi, quan hệ mua bán. Nh−ng quan hệ mua bán xong rồi, thì việc sử dụng lao động là thuộc về ng−ời chủ doanh nghiệp. Để quản trị tốt ng−ời lao động và sử dụng có hiệu quả ng−ời lao động đX thuê, trong quan hệ với việc đạt đ−ợc mục tiêu kinh doanh lµ gi¶m chi phÝ vµ t¨ng ®−îc lîi nhuËn, chñ doanh nghiÖp kh«ng chØ thùc hiện tổ chức, quản lý, điều hành tốt nguồn lao động, mà còn phải quan tâm tới lợi ích kinh tế của ng−ời làm công. Sức lao động là một hàng hoá, có thể trao đổi và lợi ích của ng−ời mua hàng hoá này là sử dụng có hiệu quả sức lao động đó. 185.

(186) Nh−ng sức lao động đ−ợc sử dụng có hiệu quả ra sao không chỉ phụ thuộc vào cách tổ chức và quản lý nguồn lao động của ng−ời chủ, mà còn tuỳ thuộc quyết định ở chủ quan ng−ời lao động. Đây là một thuộc tính đặc biệt của hàng hoá sức lao động. Ta biết rằng, tiền công – giá cả của sức lao động đX đ−ợc xác định khi mua bán và đ−ợc thoả thuận bằng hợp đồng giữa chủ và thợ. Nh−ng khi sử dụng sức lao động, thì có hai xu h−ớng trái ng−ợc nhau: Ng−ời chủ muốn ng−ời làm thuª dèc søc trong c«ng viÖc, tr¸i l¹i, ng−êi lµm thuª cã xu h−íng t¨ng lîi Ých cña m×nh b»ng c¸ch gi¶m cµng nhiÒu cµng tèt hao phÝ søc lùc cña m×nh: hä vÉn nhËn ®−îc gi¸ c¶. Một là, sức lao động và lao động là hai phạm trù khác nhau. Sức lao động là khả năng, năng lực lao động của ng−ời lao động, còn lao động là hoạt động trong đó ng−ời lao động vận dụng sức lao động để đạt một mục đích nhất định. Sự khác biệt này khiến cho có sự không thống nhất trí giữa giá trị của sức lao động và việc thực tế sử dụng sức lao động. Mua bán sức lao động, giá cả lao động là do thị tr−ờng quyết định, song việc sử dụng sức lao động là quá trình diễn ra sau việc mua bán đó. Ng−ời chủ doanh nghiệp thuê lao động, mục đích cuối cùng là sử dụng sức lao động. Trong việc sử dụng sức lao động, chủ doanh nghiệp luôn có xu h−ớng thúc ép ng−ời lao động dốc sức làm việc. Trong khi đó, ng−ời làm thuª l¹i cã xu h−íng t¨ng lîi Ých cña m×nh b»ng c¸ch gi¶m cµng nhiÒu cµng tèt sức lực của mình. Để thúc ép ng−ời lao động, chủ doanh nghiệp có thể dùng phân phối tổ chức lao động, quản lý sát sao quá trình lao động, tuy nhiên, ng−ời lao động làm việc nh− thế nào còn tuỳ thuộc ở cách thực vận dụng sức lao động cña hä, mµ nh÷ng gi¶i ph¸p tæ chøc vµ qu¶n lý kh«ng thÓ v−ît qua ®−îc. Ng−êi lao động với tính cách là chủ thể hàng hoá sức lao động, họ cũng có những mục tiêu đạt tới những lợi ích kinh tế trong việc sử dụng hay vận dụng sức lao động của mình. Đây mới đích thực là cái tạo ra động lực để ng−ời lao động vận dụng tốt nhất sức lao động của mình trong quá trình sản xuất – kinh doanh. Bởi vậy, ở một ý nghĩa nhất định, việc trả công theo hợp đồng, tức theo nguyên tắc ngang giá của cơ chế thị tr−ờng, mới dừng ở việc đặt nền tảng cho phân phối thu nhập, do đó là nguyên tắc cơ bản, có tính chất chủ đạo. Bởi vậy, để trả công chính xác 186.

(187) và gắn với kết quả đích thực của việc sử dụng, hay quá trình lao động, thì việc lấy kết quả lao động, tức căn cứ vào số l−ợng, chất l−ợng lao động mới là nguyên tắc trung tâm. Điều này xuất phát từ vấn đề: Thực chất của thuê (mua) sức lao động là sử dụng sức lao động, do đó là vấn đề ng−ời lao động vận dụng sức lao động ra sao trong quá trình sản xuất – kinh doanh. ở đây, vấn đề lao động trừu t−ợng, vấn đề giá trị, giá cả và thị tr−ờng lùi lại sau, nh−ờng chỗ cho lao động cụ thể, do đó cho việc xem xét hao phí lao động cụ thể trong quá trình lao động sản xuÊt trùc tiÕp. Hai là, lao động là một hoạt động sáng tạo. trong tiến trình phát triển, tính sáng tạo ngày càng trở thành chức năng quyết định trong hoạt động của lao động, do đó, thành nhân tố quyết định đối với quá trình phát triển kinh tế nói chung và hoạt động kinh doanh nói riêng. Trong hoạt động lao động, các giải pháp tổ chức, quản lý ở chừng mực nào đó có thể kiểm soát và thúc ép ng−ời lao động dốc sức làm việc, nh−ng những giải pháp đó là ít hiệu lực đối với chức năng sáng tạo của lao động. Chỉ có lợi ích kinh tế mới hình thành động lực nội tại cho ng−ời lao động sáng tạo trong quá trình vận dụng sức lực của mình. Để hình thành động lực sáng tạo cho ng−ời lao động, việc trả công, hay phân phối thu nhập căn cứ vào kết quả, hiệu quả lao động, do đó căn cứ vào số l−ợng và chất l−ợng lao động trở thành một tất yếu. 4, Nguyªn t¾c ph©n phèi thu nhËp g¾n víi ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Trong kinh tế, phát triển bền vững là phát triển hiệu quả, ổn định và công b»ng. Ba tiªu chÝ nµy thÓ hiÖn chÊt l−îng cao cña qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt më réng cña kinh tÕ. Tham gia vµo ph¸t triÓn bÒn v÷ng kinh tÕ, cã rÊt nhiÒu qu¸ tr×nh kh¸c nhau. Riªng ph©n phèi thu nhËp cho c¸ nh©n trong c¸c doanh nghiÖp cã một ý nghĩa đặc biệt: Hình thành cơ sở kinh tế cho tái sản xuất ra con ng−ời với chÊt l−îng cao. §Õn l−ît m×nh, viÖc t¸i s¶n xuÊt ra con ng−êi víi chÊt l−îng cao kh«ng chØ h×nh thµnh nªn nÒn t¶ng cho ph¸t triÓn bÒn v÷ng nãi chung, mµ cßn cho hoạt động kinh doanh nói riêng. Ta biết rằng, một mặt, ng−ời làm thuê trong quan hệ với các chủ thể kinh doanh là những quan hệ riêng biệt, nh−ng đó lại là 187.

(188) quan hÖ c¬ b¶n trong mét nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, kinh tÕ cña qu¸ tr×nh kinh doanh. Bëi vËy, mèi quan hÖ gi÷a chñ vµ thî ®−îc gi¶i quyÕt tèt, mµ ë ®©y lµ quan hệ phân phối thu nhập đ−ợc giải quyết thoả đáng, thì việc tái sản xuất ra sức lao động, tức tái sản xuất ra một phần quyết định của lực l−ợng sản xuất xX hội, diễn ra tốt đẹp. ở một ý nghĩa nhất định, việc tái sản xuất ra sức lao động dùa trªn ph©n phèi thu nhËp hîp lý ®X t¸i s¶n xuÊt ra nh÷ng nÒn t¶ng v÷ng ch¾c cho mét chÊt l−îng cao cña t¸i s¶n xuÊt trong kinh doanh. MÆt kh¸c, ng−êi lµm thuê đồng thời còn là chủ của một gia đình, tức một tế bào cơ bản của xX hội, nếu phân phối thu nhập tốt, sẽ hình thành cơ sở kinh tế tốt cho các gia đình. Trên cơ sở kinh tế vững chắc, các thế hệ trong gia đình đ−ợc nuôi d−ỡng tốt, do đó ph¸t triÓn tèt, sÏ lµ nÒn t¶ng cho ph¸t triÓn bÒn v÷ng nãi chung, vµ cho c¸c doanh nghiÖp nãi riªng. ë ®©y, th«ng qua ph©n phèi thu nhËp, sÏ h×nh thµnh nªn m« thøc g¾n bã mËt thiÕt gi÷a ba thµnh tè c¬ b¶n cña mét xX héi: thÞ tr−êng – doanh nghiệp – gia đình. Ph©n phèi thu nhËp trªn c¬ së ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ mét nguyªn t¾c ph©n phối thu nhập hiện đại. Nó có cơ sở của mình là kinh doanh đặt trong quá trình phát triển liên tục, với hiệu quả cao, ổn định và công bằng. Nguyên tắc phân phối này đòi hỏi đặt phân phối thu nhập cho các cá nhân trong sự phát triển tổng thể, tức đặt phân phối cá nhân v−ợt ra khỏi những lợi ích riêng biệt giữa chủ – thợ, v−ît ra khái lîi Ých tr−íc m¾t nhÊt thêi. 3.3.3. Thùc hiÖn nh÷ng h×nh thøc ph©n phèi thu nhËp thÝch øng víi c¬ chÕ thÞ tr−êng trong Tæng c«ng ty. §Ó ph©n phèi thu nhËp cho c¸c c¸ nh©n trong doanh nghiÖp thùc hiÖn ®−îc các nguyên tắc phân phối của nền kinh tế thị tr−ờng, do đó đáp ứng đ−ợc yêu cầu trong hiện đại kinh doanh của doanh nghiệp thì hình thức phân phối, mà cụ thể h×nh thøc tr¶ c«ng – tøc h×nh thøc thanh to¸n gi÷a ng−êi mua, chñ doanh nghiÖp, và ng−ời bán, ng−ời làm công, có một ý nghĩa đặc biệt. ý nghĩa đặc biệt đó thể hiện ở những ph−ơng diện sau: a, Phản ánh đúng kết quả lao động và nói chung kết quả hoạt động của những ng−ời làm công trong doanh nghiệp, hơn nữa, xác 188.

(189) định chính xác về số l−ợng và chất l−ợng lao động của những ng−ời làm công. Đây là cơ sở để xác định mức đóng góp của ng−ời làm công vào kết quả kinh doanh, do đó, là cơ sở để xác định mức giá cả, hay mức thanh toán thực tế của chủ doanh nghiệp và ng−ời làm công. b, Là cơ sở để chủ doanh nghiệp tổ chức, quản lý tốt trong lĩnh vực lao động, và hơn nữa quyết định trong việc thay đổi hay hoµn thiÖn ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, ph−¬ng thøc kinh doanh trong quan hÖ víi việc tiết kiệm lao động và tăng năng suất lao động. Có thể nói, hình thức trả c«ng lµ mét nh©n tè t¹o lËp vµ duy tr× mèi quan hÖ tèt gi÷a chñ kinh doanh vµ ng−êi lµm c«ng. H×nh thøc thanh to¸n, hay tr¶ c«ng phï hîp lµ cã lîi cho c¶ ng−êi lµm c«ng vµ chñ doanh nghiÖp. 3.3.3.1. Ph©n phèi trùc tiÕp – phÇn c¬ b¶n cña tiÒn c«ng. VÒ c¬ b¶n cã hai h×nh thøc tiÒn l−¬ng, h×nh thøc tiÒn l−¬ng theo thêi gian vµ h×nh thøc tiÒn l−¬ng theo s¶n phÈm a, TiÒn l−¬ng theo thêi gian. §©y lµ h×nh thøc tr¶ c«ng c¬ b¶n. Trong ho¹t động kinh doanh của doanh nghiệp co nhiều công việc mà kết quả công việc không thể hiện thành những sản phẩm có thể định l−ợng đ−ợc. Đó là công việc thuộc lĩnh vực quản lý, quản trị, hành chính, hoặc tạp vụ. Do đặc điểm kết quả công việc không biểu hiện thành những sản phẩm định l−ợng đ−ợc, nên việc trả c«ng lµ theo thêi gian trë nªn cÇn thiÕt. §−¬ng nhiªn, thêi gian. ë mét ý nghÜa nhất định, là một căn cứ để trả công, nh−ng ở nhiều tr−ờng hợp lại ch−a phải là căn cứ để tính ra tiền công. ở những công việc cụ thể, thời gian là cách tính gián tiếp của khối l−ợng công việc. Chẳng hạn, một giờ đồng hồ, một ng−ời lao động bt làm đ−ợc một số công việc nhất định, và từ l−ợng công việc ng−ời ta định giá cho mét giê c«ng nhËt, vµ cø thÕ mµ nh©n lªn. §©y th−êng lµ nh÷ng c«ng viÖc giản đơn, l−ợng công việc cũng không đo l−ờng chính xác đ−ợc nên cũng áng chừng mà quy ra thời gian để tính tiền công. Điều đáng chú ý là những công việc phøc t¹p. Nh÷ng c«ng viÖc nµy kh«ng nh÷ng kh«ng quy ra s¶n phÈm cô thÓ, mµ cßn kh«ng phô thuéc vµo thêi gian tiÕn hµnh c«ng viÖc, nh−ng l¹i cã ý nghÜa quyết định rất lớn đến kết quả của một chuỗi công việc, hoặc cho toàn bộ kết quả 189.

(190) kinh doanh. Còng cã tr−êng hîp, nh÷ng c«ng viÖc kh«ng x¶y ra th−êng xuyªn, nh−ng việc kiểm soát đ−ợc những công việc đó hoặc giải quyết kịp thời những công việc không th−ờng xuyên xảy ra lại quyết định đến hoạt động chung. Trong những loại công việc này, ng−ời lao động không làm việc liên tục mà chỉ tác nghiệp khi xuất hiện công việc đặc biệt mà thôi. Những tr−ờng hợp này, hình thøc tr¶ c«ng cè nhiªn lµ theo thêi gian: l−¬ng th¸ng. Nh−ng møc tiÒn c«ng lµ bao nhiêu? Đ−ơng nhiên, là những lao động phức tạp, đòi hỏi chất l−ợng cao và lại có ý nghĩa đối với hiệu quả kinh doanh chung, vì thế chủ doanh nghiệp trả nh− thÕ nµo lµ tïy t−¬ng quan thÞ tr−êng vµ tïy vµo møc sinh lîi cña nh÷ng c«ng việc đó đối vơi toàn bộ hoạt động kinh doanh. Căn cứ vào cung cầu trên thị tr−ờng về loại lao động chất l−ợng cao cần thiết, và tùy vào mức sinh lợi của lao động đó, chủ doanh nghiệp sẽ quyết định mức l−ơng cần phải trả. ở đây, mức l−ơng sẽ đ−ợc xác định với mức tại đó ng−ời lao động chất l−ợng cao chấp nhận vµ møc sinh lîi mµ ng−êi chñ cho r»ng cã thÓ chÊp nhËn ®−îc. Có thể nói, mức l−ơng thích hợp là nhân tố quyết định thu hút chất xám, hay nguồn lao động chất l−ợng cao và đến l−ợt mình, chất xám của nguồn nhân lực chất l−ợng cao đ−ợc trả công theo hình thức thời gian có một ý nghĩa đặc biệt quyết định đến chất l−ợng và hiệu quả kinh doanh của doanh nghiệp, nhất là đối víi Tæng c«ng ty §iÖn lùc, doanh nghiÖp cã néi dung kinh doanh lµ s¶n xuÊt vµ cung cÊp ®iÖn n¨ng, mét yÕu tè s¶n xuÊt vµ sinh ho¹t cña xX héi, viÖc thu hót đ−ợc chất xám chất l−ợng cao càng trở nên quyết định, do vậy, hình thức trả công lao động theo thời gian cần đ−ợc đặc biệt chú ý. b, TiÒn l−¬ng theo s¶n phÈm. §©y lµ h×nh thøc tr¶ c«ng c¬ b¶n trong c¸c ngành sản xuất công nghiệp, dịch vụ mà kết quả lao động hay sản phẩm lao động có thể định l−ợng đ−ợc. Hình thức trả l−ơng theo sản phẩm có −u điểm là phản ánh khá chính xác số l−ợng và chất l−ợng của lao động. Do mối quan hệ giữa số l−ợng, chất l−ợng lao động và kết quả lao động là khá chặt chẽ, đôi khi chỉ là mét quan hÖ tû lÖ, cã thÓ ®o l−êng chÝnh x¸c, v× thÕ, h×nh thøc tr¶ c«ng theo lao động bảo đảm khá chính xác t−ơng quan lợi ích giữa chủ doanh nghiệp và ng−ời làm thuê, do vậy, hình thức trả công theo sản phẩm tạo động lực cho ng−ời lao 190.

(191) động cố gắng trong công việc: trong khi theo đuổi tăng thu nhập nhờ tạo nhiều sản phẩm hơn, ng−ời lao động tăng số l−ợng, đặc biệt là chất l−ợng lao động lên. Trong h×nh thøc tr¶ l−¬ng theo s¶n phÈm, cã h×nh thøc tr¶ l−¬ng theo khèi l−îng c«ng viÖc. Trong nhiÒu c«ng viÖc, kÕt qu¶ c«ng viÖc hay s¶n phÈm cña lao động là một l−ợng công việc nhất định. L−ợng công việc của loại việc này có thể ®o l−êng ®−îc, v× thÕ cã thÓ dïng h×nh thøc tr¶ c«ng theo s¶n phÈm. MÆt kh¸c, lo¹i c«ng viÖc nµy kh«ng n»m trong d©y chuyÒn, tøc kh«ng liªn tôc vµ th−êng xuyên, hoặc là những công việc độc lập, để khuyến khích ng−ời lao động chủ động tổ chức quá trình lao động và áp dụng các biện pháp để tăng năng suất, có thÓ dïng h×nh thøc tr¶ c«ng theo s¶n phÈm, mµ ë ®©y theo khèi l−îng c«ng viÖc, nh−ng d−íi d¹ng kho¸n viÖc. Kho¸n viÖc cã thÓ kho¸n theo tõng phÇn c«ng viÖc, có thể khoán gọn của một chuỗi công việc liên quan đến việc hoàn thành một vài khâu công việc. Vì là hình thức trả l−ơng theo sản phẩm, khoán công việc đặc biệt nâng cao trách nhiệm của những ng−ời nhận khoán, đồng thời giảm nhẹ chi phí hoạt động quản lý của chủ doanh nghiệp. c, H×nh thøc tiÒn l−¬ng hçn hîp. Trong ngµnh ®iÖn, cã hai lo¹i c«ng viÖc đặc biệt: i, Công việc có nhiều rủi ro nghiêm trọng, liên quan đến sức khoẻ, tính mệnh; ii, Công việc hoạt động trên một không gian rộng, thậm chí tách khỏi nơi sinh sống của ng−ời lao động. Hai loại công việc này, th−ờng ng−ời lao động không thích lựa chọn. Trong chế độ và cơ chế trả l−ơng cũ, th−ờng có phần l−¬ng phô cÊp, phu cÊp nguy h¹i vµ phô cÊp vïng s©u, vïng xa. PhÇn phô cÊp này mang tính chất khuyến khích và th−ờng không phù hợp với hao phí lao động và không đủ “khuyến khích”. Ta biết rằng, trong ngành điện, an toàn trong sản xuất và cung cấp điện giữ một vị trí đặc biệt quan trọng và xác suất xảy ra sự cố liên quan đến sức khoẻ và tính mệnh con ng−ời là không nhỏ, cũng nh− những hoạt động ở những vùng sâu, vùng xa có chất l−ợng cuộc sống thấp, lại phải đi lại nhiều, khá vất vả là những công việc đặc biệt. Tính chất đặc biệt này không h¼n n»m trong khung cña h×nh thøc tr¶ l−¬ng theo thêi gian; còng kh«ng n»m trong khung tr¶ c«ng theo h×nh thøc s¶n phÈm, v× thÕ, cã thÓ xem lµ nh÷ng c«ng việc trả công theo hình thức hỗn hợp, hay đặc biệt. Tiền công ở đây đ−ợc xác 191.

(192) định theo thị tr−ờng trên cơ sở sự thoả thuận giữa bên đi thuê và bên làm thuê. Điều cần l−u ý là những công việc này đòi hỏi thâm niên càng cao càng tốt. Để có đ−ợc những lao động thâm niên, tức lao động chuyên môn, có tuổi nghề cao thì việc trả công cần chú ý đến việc duy trì đ−ợc đội ngũ lao động gắn bó với nghề, với công việc. Nói khác đi, mức tiền công cần thoả đáng. Ngoài tiền l−ơng, cần có chế độ bảo hiểm tai nạn thích hợp, để ng−ời lao động yên tâm làm việc, và khi có sự cố hoặc tai nạn xảy ra, ng−ời bị nạn đ−ợc đền bù thoả đáng. 3.3.3.2. Thu nhËp ngoµi l−¬ng. a, Bảo hiểm. Trong hoạt động kinh doanh, ng−ời làm cong có những rủi ro vÒ søc khoÎ nh− èm ®au, tai n¹n kh«ng thÓ lµm viÖc liªn tôc, ph¶i t¹m nghØ hoÆc doanh nghiÖp còng cã nh÷ng rñi ro kinh tÕ, hoÆc do chu kú kinh doanh g©y nªn, do đó, có những thời kỳ ít việc, hoặc không có việc, ng−ời lao động buộc phải t¹m nghØ viÖc, hoÆc ph¶i chuyÓn c«ng viÖc, thËm chÝ bÞ sa th¶i. §−¬ng nhiªn, khi hết tuổi lao động, ng−ời làm công vẫn tiếp tục sống và cần có nguồn sống. Trong bất kỳ một nền kinh tế nào, tất cả những điều này đều đ−ợc giải quyết trên cơ sở kết quả hoạt động lao động của con ng−ời, chỉ có cách thức giải quyết là khác nhau mà thôi. Trong nền kinh tế thị tr−ờng, những rủi ro trong hoạt động sản xuất, kinh doanh và nghỉ việc sau thời kỳ lao động đ−ợc giải quyết bằng chế độ bảo hiểm. Thực chất kinh tế của chế độ bảo hiểm đối với ng−ời làm công là một phÇn tiÒn c«ng, hay thu nhËp cña ng−êi lµm c«ng ®−îc t¸ch ra vµ lËp thµnh quü bảo hiểm. Quỹ bảo hiểm này đại thể gồm bảo hiểm y tế, bảo hiểm cơ thể, bảo hiểm xX hội, tức tiền h−u trí. Ngoài ra, còn có bảo hiểm đặc biệt đối với các công việc có nhiều rủi ro và những rủi ro này có thể nguy hiểm đến tính mạng, hay mét phÇn c¬ thÓ con ng−êi. Có thể nói, chế độ bảo hiểm là một cách phân phối đặc thù của nền kinh tế thÞ tr−êng, lµ mét chØ sè cña v¨n minh c«ng nghiÖp – thÞ tr−êng. Nã lµ mét c¬ së kinh tÕ tÊt yÕu cña tr¹ng th¸i an sinh xX héi. Trong quan hÖ chi phÝ – lîi Ých, doanh nghiÖp, trong khi theo ®uæi lîi nhuËn, th−êng c¾t xÐn vµo tiÒn c«ng cña ng−ời làm công bằng cách không thực hiện chế độ bảo hiểm một cách nghiêm 192.

(193) chỉnh và khi hình thành hợp đồng thuê m−ớn, phần bảo hiểm đX không đ−ợc đ−a vào. Việc bỏ qua đóng bảo hiểm, hoặc thực hiện không đầy đủ chế độ bảo hiểm là một vi phạm nghiêm trọng trong chế độ phân phối thu nhập cho ng−ời làm c«ng. Trong khi khuyÕch tr−¬ng tiÒn th−ëng, hoÆc mét vµi h×nh thøc phóc lîi bÒ nổi, để lấy tiếng, có thể doanh nghiệp đX quên đi một phần cơ bản của thu nhập có quan hệ đối với an sinh của con ng−ời là bảo hiểm. Bởi vậy, thực hiện đầy đủ chế độ bảo hiểm, đó là điều cần nhấn mạnh trong việc hoàn chỉnh chế độ phân phèi thu nhËp cho nh÷ng c¸ nh©n trong doanh nghiÖp khi chuyÓn Tæng c«ng ty thµnh doanh nghiÖp kinh doanh theo c¬ chÕ thÞ tr−êng. b, TiÒn th−ëng vµ phô cÊp ngoµi l−¬ng. * ở một ý nghĩa nhất định, đối với ng−ời làm công, tiền l−ơng là phần thu nhËp chÝnh, lµ phÇn cøng cña tiÒn c«ng, tiÒn th−ëng vµ phô cÊp lµ phÇn phô, phÇn mÒm. Nã cã thÓ co giXn tïy vµo kÕt qu¶ kinh doanh chung cña doanh nghiệp và vào hiệu quả, hay chất l−ợng lao động, do đó, phần đóng góp tăng thªm vµo thu nhËp cña ng−êi lµm c«ng t¨ng thu nhËp chung cña doanh nghiÖp. Tiền th−ởng, do vậy chỉ đ−ợc xác định sau một chu kỳ kinh doanh, th−ờng là mét n¨m. TiÒn th−ëng gåm hai lo¹i: Lo¹i thø nhÊt, th−ëng chung c¨n cø vµo kÕt quả hoạt động kinh doanh chung của doanh nghiệp. Quỹ tiền th−ởng đ−ợc xác định tùy vào kết quả kinh doanh, từ đó, chủ doanh nghiệp định ra một tỷ lệ tiền th−ởng lấy vào phần thu nhập tăng thêm của doanh nghiệp, sau đó, căn cứ vào mức đóng góp (theo định l−ợng và chất l−ợng) của từng ng−ời mà chia tiền th−ëng cho tõng c¸ nh©n. Lo¹i thø hai, lµ th−ëng cho nh÷ng c¸ nh©n cã thµnh tích cao, đặc biệt. Mức tiền th−ởng này đ−ợc xác định bởi kết quả những đóng góp đặc biệt. Riêng đối với những đóng góp có hiệu lực trong nhiều năm, tiền th−ởng có thể kéo dài theo thời gian hiệu lực của những đóng góp vào việc làm t¨ng thu nhËp cña doanh nghiÖp. Ch¼ng h¹n nh− nh÷ng tr−êng hîp c¶i tiÕn kü thuËt c«ng nghiÖp, hay nh÷ng s¸ng kiÕn trong tæ chøc, qu¶n lý, hîp lý ho¸ s¶n xuất có tác dụng làm tăng năng suất và hiệu quả rõ rệt. Những đóng góp này mang hình thái phát minh, sáng chế, song không tách khỏi hoạt động của doanh nghiÖp, nªn ng−êi lµm c«ng kh«ng trë thµnh chñ së h÷u trÝ tuÖ, do vËy, nh÷ng 193.

(194) cải tiến đó, vẫn nằm trong phạm vi hoạt động của doanh nghiệp và thuộc sở hữu của doanh nghiệp. Nh−ng để tạo động lực cho sự phát triển, doanh nghiệp có thể và cần phải có chế độ th−ởng thích ứng với những đóng góp mang tính đặc biệt đó và loại th−ởng này cũng cần có quy chế rõ ràng để ng−ời làm công trong doanh nghiệp chủ động tham gia cải tiến kỹ thuật, công nghệ và hợp lý hoá sản xuÊt kinh doanh. Kèm với chế độ th−ởng là chế độ phạt. Phạt là cách thức ràng buộc ng−ời làm công thực hiện đúng và đủ quy chế làm việc, đồng thời duy trì kỷ luật và tr¸ch nhiÖm cña ng−êi lµm c«ng. C¸c h×nh thøc ph¹t cÇn chó ý hiÖu lùc cña viÖc phạt đối với những sai phạm và mức độ tổn thất đến hiệu quả kinh doanh, thực chất là đối với kỷ luật làm việc của công ty. * Phô cÊp lµ phÇn thu nhËp ngoµi tiÒn l−¬ng. Kho¶n thu nhËp nµy nh»m bï vào những chi phí tăng thêm đối với những công việc đặc biệt. Làm ngoài giờ, làm ngoài chế độ. Đối với một số công việc do điều kiện làm việc, ng−ời làm công có những tổn thất về sức khoẻ và tinh thần cũng cần có phụ cấp thích đáng. Trên kia chúng ta đX nói một phần loại phụ cấp này đ−ợc thực hiện qua chế độ bảo hiểm. Nh−ng những công việc đặc biệt ngoài mức hao phí sức lao động lớn và đòi hỏi trách nhiệm cao, cũng nh− có nhiều rủi ro, thậm chí gây nguy hại đến sinh mÖnh, hoÆc lµ nh÷ng c«ng viÖc kh«ng ®−îc −a thÝch. §©y lµ nh÷ng c«ng việc có tổn th−ơng về mặt xX hội đối với ng−ời lao động. Để đánh đổi, cần có một phần phụ cấp thích đáng. Nh÷ng lo¹i phô cÊp, mÆc dï lµ phÇn phô trong tæng thu nhËp, nh−ng lµ phÇn nhạy cảm, vì thế, doanh nghiệp cần cân nhắc kỹ l−ỡng trong việc xác định mức phụ cấp và hình thức phụ cấp thích đáng nhằm đảm bảo lợi ích cho ng−ời làm công, đồng thời tạo ra một hệ thống trả công hoàn chỉnh trong doanh nghiệp. Đây là một yếu tố làm cho hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp là một hệ thèng hoµn chØnh, t¹o kh¶ n¨ng cho bé m¸y kinh doanh vËn hµnh tèt.. 194.

(195) 3.3.4. X¸c lËp nh÷ng ®iÒu kiÖn thùc hiÖn tèt ph©n phèi thu nhËp theo c¬ chÕ thÞ tr−êng trong Tæng c«ng ty. 3.3.4.1. Xác lập và hoàn thiện chế độ kinh doanh theo cơ chế thị tr−ờng trong Tæng c«ng ty. Nguyên lý chỉ đạo của chế độ phân phối thu nhập cho cá nhân của công ty là chế độ kinh doanh theo cơ chế thị tr−ờng, bởi vậy, cơ sở hay điều kiện tiên quyết và cơ bản của việc thực hiện đổi mới quan hệ phân phối thu nhập chính là chuyển hoạt động kinh tế của Tổng công ty từ cơ chế kế hoạch hoá tập trung, bao cấp, hành chính sang chế độ kinh doanh theo cơ chế thị tr−ờng. Điều này hàm nghĩa, xác lập và hoàn thiện chế độ kinh doanh theo cơ chế thị tr−ờng là trọng tâm của đổi mới kinh tế và do đó của đổi mới chế độ phân phối thu nhập. Điều này cũng có nghĩa là, đổi mới phân phối thu nhập ở đây không chỉ là việc thay đổi cục bộ, thay đổi kỹ thuật của phân phối, mà thay đổi có tính chất căn bản, chuyển từ chế độ phân phối của cơ chế bao cấp sang chế độ phân phối của hoạt động kinh doanh theo cơ chế thị tr−ờng. Việc xác lập và hoàn thiện chế độ kinh doanh theo cơ chế thị tr−ờng bao gåm nh÷ng néi dung chñ yÕu sau. Một là, xác định điện năng là một hàng hoá và giá điện là giá thị tr−ờng, hay do cơ chế thị tr−ờng quyết định. Những chính sách xX hội liên quan tới việc hỗ trợ những đối t−ợng đ−ợc h−ởng chính sách cần tách khỏi giá điện. Đây là một điều kiện mang tính tiên quyết và cơ sở để xác lập chế độ kinh doanh theo c¬ chÕ thÞ tr−êng cña Tæng c«ng ty §iÖn lùc. Hai là, xác lập Tổng công ty Điện lực là một đơn vị kinh doanh độc lập. Tính độc lập của chủ thể kinh doanh đ−ợc xác định ở quyền tự chủ về vốn, về toàn bộ hoạ động kinh doanh và hoạt động kinh doanh của Tổng công ty là trên c¬ së c¬ chÕ thÞ tr−êng, tu©n theo c¸c quy luËt kinh tÕ thÞ tr−êng. §Ó x¸c lËp Tổng công ty Điện lực thành một đơn vị kinh tế kinh doanh độc lập, việc cổ phần ho¸ Tæng c«ng ty vµ c¸c c«ng ty thµnh viªn trë thµnh cÇn thiÕt. §ång thêi viÖc hình thành các đơn vị kinh doanh mới trong ngành điện và trong Tổng công ty 195.

(196) Điện lực cũng trên nguyên tắc xác lập, phát triển các doanh nghiệp độc lập, tự chủ, kinh doanh theo cơ chế thị tr−ờng. Cổ phần hoá ở đây đ−ợc tiến hành đồng bé trªn toµn Tæng c«ng ty, tøc gåm c¶ viÖc cæ phÇn ho¸ c¸c c«ng ty thµnh viªn. ViÖc cæ phÇn ho¸ nµy cã chøc n¨ng c¬ b¶n lµ x¸c lËp tÝnh c¸ch chñ thÓ kinh doanh độc lập của các đơn vị kinh tế của Tổng công ty và ở một ý nghĩa nhất định, các công ty thành viên độc lập kinh doanh theo cơ chế thị tr−ờng là những phần cơ bản của chế độ kinh doanh theo cơ chế thị tr−ờng của Tổng công ty. Đ−ơng nhiên, khi chuyển sang chế độ kinh doanh theo cơ chế thị tr−ờng của toàn bộ Tổng công ty thì chế độ kinh tế bao cấp cũ bị bXi bỏ. Ba là, nguồn nhân lực mà Tổng công ty dựa vào là thị tr−ờng lao động. Điều này là một điều kiện và cơ sở của việc thay đổi, chuyển chế độ kinh tế trong Tổng công ty từ cơ chế kế hoạch hoá tập trung, bao cấp sang chế độ kinh doanh theo cơ chế thị tr−ờng. ở đây, đầu vào lao động là một hàng hoá và tiền công của ng−ời lao động chính là giá cả sức lao động, và giá cả này là do cơ chế thị tr−ờng quyết định. Đ−ơng nhiên, ng−ời lao động trong Tổng công ty chuyển từ nhân viên Nhà n−ớc thành ng−ời làm công theo cơ chế thị tr−ờng là một sự thay đổi mang tính đảo lộn. Có hai điểm cần nhấn manh: a, Nó đòi hỏi một sự phát triển thị tr−ờng lao động thích ứng, kèm theo là thể chế và luật pháp về lao động làm thuê. b, Thể chế và luật lao động là cần thiết trong việc xác lập quan hệ giữa chủ doanh nghiệp và ng−ời lao động. Nó duy trì một quan hệ cơ bản trong kinh doanh trên c¬ së b¶o vÖ lîi Ých cña hai chñ thÓ c¬ b¶n: chñ doanh nghiÖp vµ chñ hµng ho¸ sức lao động, tức ng−ời làm thuê. Nh−ng việc mua bán và sử dụng sức lao động là những việc cụ thể diễn ra trong doanh nghiệp, vì thế, về phía ng−ời lao động cần có ng−ời hỗ trợ trực tiếp trong việc định giá, giàn xếp giữa chủ và thợ: Đó là c«ng ®oµn. ë ®©y, c«ng ®oµn lµ tæ chøc cña c«ng nh©n, hay ng−êi lµm thuª nãi chung. §©y lµ ®iÒu kh¸c biÖt cña c«ng ®oµn Nhµ n−íc, ng−êi thuéc chñ thÓ kinh doanh giúp giám đốc thực hiện một số chính sách xX hội trong Tổng công ty của chế độ kinh tế theo cơ chế kế hoạch hoá tập trung, bao cấp. Vì là hàng hoá, 196.

(197) ngoài việc định giá tiền công, hàng hoá sức lao động đ−ợc sử dụng ra sao và việc thu hút, sa thải lao động nh− thế nào, đều liên quan đến lợi ích thiết thực của ng−ời làm thuê. Trong việc duy trì lợi ích của ng−ời lao động trong quá trình lao động, cũng nh− khi xảy ra những tranh chấp, hoặc khi sa thải lao động, hoạt động của công đoàn có một ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Là lực l−ợng và tiếng nãi cña giíi thî, hay ng−êi lµm thuª, c«ng ®oµn t¹o thµnh mét ¸p lùc xX héi khiến chủ doanh nghiệp khi quyết định những vấn đề liên quan đến việc sử dụng lao động, đến việc trả công (l−ơng, tiền th−ởng, phạt và các phúc lợi) đều phải tính đến ý kiến của công đoàn. 3.3.4.2. Tæ chøc hÖ thèng kinh doanh trong Tæng c«ng ty. Sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ dùa trªn qu¸ tr×nh kinh tÕ thÞ tr−êng – c«ng nghiÖp lµ qu¸ tr×nh ph©n c«ng vµ chuyªn m«n ho¸. Chuyªn m«n ho¸ cã thÓ nãi lµ ph−¬ng thøc c¬ b¶n cña ph¸t triÓn søc s¶n xuÊt. ë ®©y, ph©n c«ng chuyªn m«n ho¸, mét mÆt, lµ c¬ së cña viÖc tæ chøc qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kinh doanh, nh−ng mÆt khác, thông qua phân công và chuyên môn hoá mà quản lý quá trình lao động, đánh giá hiệu quả của quá trình lao động nói riêng, quá trình tác nghiệp nói chung. §iÒu nµy hµm nghÜa, viÖc x©y dùng mét hÖ thèng ph©n c«ng chuyªn m«n hoá hợp lý không chỉ nhằm tăng năng suất, tiết kiệm lao động, do đó tăng hiệu qu¶ kinh doanh, mµ cßn h×nh thµnh nªn c¨n cø xem xÐt vµ t×m ra ph−¬ng h−íng hợp lý hoa sản xuất kinh doanh, bố trí lao động hợp lý, đồng thời đánh giá hiệu quả công việc của từng cá nhân. Có thể nói, để trả công thoả đáng, việc thực hiện ph©n tÝch qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kinh doanh thµnh nh÷ng kh©u, nh÷ng c«ng viÖc chuyên môn đặc thù làm cơ sở sắp xếp, bố trí lao động. Chuyên môn hoá là cơ sở vµ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho viÖc ph©n phèi thu nhËp theo nguyªn t¾c g¾n ph©n phối thu nhập với kết quả lao động, với số l−ợng và chất l−ợng lao động. Ngµnh ®iÖn lµ mét ngµnh s¶n xuÊt kinh doanh phøc t¹p, gåm nhiÒu kh©u công việc có yêu cầu chất l−ợng lao động và tay nghề chuyên môn cao. Đồng thêi nh÷ng c«ng viÖc thuéc nh÷ng kh©u, nh÷ng nghÒ kh¸c nhau, cã yªu cÇu cô thể nhất định về chất l−ợng công việc. Những khâu, những nghề khác nhau lại có 197.

(198) nh÷ng ng¹ch vµ bËc c«ng viÖc kh¸c nhau. Nh÷ng quy chuÈn thuéc nh÷ng nghÒ, nh÷ng ng¹ch, nh÷ng bËc kh¸c nhau trong toµn bé qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ cung cÊp điện làm thành cơ sở, hay tiêu chuẩn kỹ thuật – công nghệ để xác định chất l−ợng công việc cần phải đạt đ−ợc trong quá trình sản xuất kinh doanh, đồng thời, đó cũng là cơ sở có tính pháp lý để đánh giá số l−ợng và chất l−ợng lao động, hay công việc mà mỗi thành viên tham gia sản xuất kinh doanh trong Tổng c«ng ty. Cã thÓ nãi, hÖ thèng tiªu chuÈn kü thuËt – c«ng nghÖ theo c¸c ngµnh, bËc, c«ng viÖc lµ c¬ së, ®iÒu kiÖn, hay c«ng cô qu¶n lý qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kinh doanh và quá trình lao động của công nhân viên trong công ty, đồng thời đó là căn cứ trong việc xem xét số l−ợng, chất l−ợng lao động, từ đó xác định việc ph©n phèi thu nhËp cho c¸c c¸ nh©n trong c«ng ty. ViÖc chuyÓn Tæng c«ng ty §iÖn lùc sang kinh doanh trong ®iÒu kiÖn míi, cÇn: a, §¸nh gi¸, ph©n tÝch toµn bé qu¸ tr×nh kinh doanh s¶n xuÊt vµ cung cÊp điện, từ đây hình thành những khâu, những quá trình sản xuất đặc thù, từ đây xác định những đơn vị sản xuất kinh doanh thích ứng, cụ thể là những công ty độc lËp thµnh viªn; b, X©y dùng hÖ thèng quy chuÈn, tiªu chuÈn kü thuËt – c«ng nghÖ cña tõng c«ng viÖc; c, H×nh thµnh mét hÖ thèng ng¹ch, bËc c«ng viÖc thÝch øng víi nh÷ng kh©u, nh÷ng c«ng viÖc theo tiªu chuÈn kü thuËt c«ng nghÖ; d, Hoµn thiÖn hÖ thèng qu¶n lý vµ ®iÒu hµnh c«ng viÖc kinh doanh. §©y lµ bé phËn cần thiết và quan trọng không chỉ đối với việc sản xuất – kinh doanh, mà còn là cơ sở để thực hiện phân phối thu nhập. Những bộ phận chức năng trong tổ chức, quản lý, quản trị kinh doanh thực hiện hạch toán thống kê đầy đủ tạo ra những thông tin cần thiết, một mặt, phản ánh chính xác hoạt động kinh doanh của công ty, không những tạo căn cứ để ban giám đốc điều hành hoạt động kinh doanh, mà còn, hình thành nên những thông tin cần thiết cho việc quyết định và điều chỉnh việc phân phối thu nhập thích hợp với kết quả kinh doanh và sự đóng góp vµo kÕt qu¶ kinh doanh cña c«ng nh©n viªn cña Tæng c«ng ty.. 198.

(199) 3.3.4.3. Hình thành một hệ thống định mức kinh tế – kỹ thuật hợp lý trong c¸c kh©u, c¸c ngµnh vµ c¸c ng¹ch, bËc c«ng viÖc. Định mức kinh tế – kỹ thuật, công nghệ có chức năng hai mặt. Một mặt, đó là hao phí về số l−ợng, chất l−ợng công việc, là căn cứ để bố trí, sắp xếp lao động trong hệ thống phân công hợp tác lao động. Mặt khác, đó là cơ sở để xác định tiêu chuẩn tiền công hay giá cả sức lao động. Đây là công việc phức tạp, liên quan mật thiết đến việc tổ chức, quản lý lao động, đồng thời có quan hệ mật thiết đến lợi ích của ng−ời làm công. Các định mức không hợp lý, sẽ không phản ánh đ−ợc nhu cầu lao động phân bổ trong các khâu công việc, do đó, gây khó khăn cho khâu tổ chức quá trình lao động, cũng nh− hợp lý hoá toàn bộ quá trình sản xuất kinh doanh của công ty, đồng thời gây tổn thất thu nhập cho ng−ời làm công. Bởi vậy, trên cơ sở kỹ thuật và công nghệ hiện đại và việc hợp lý hoá sản xuất kinh doanh, Tổng công ty cần phải xây dựng đ−ợc một hệ thống định mức hîp lý. Cã thÓ nãi, ®©y lµ mét lo¹i c«ng viÖc t¹o ®iÒu kiÖn vµ c¬ së cho viÖc tæ chức hoạt động kinh doanh và cho việc phân phối thu nhập hợp lý cho các cá nh©n trong Tæng c«ng ty. Trong việc quản lý hoạt độn sản xuất – kinh doanh của Tổng công ty, thì quản lý hệ thống định mức đặc biệt quan trọng. Có hai điểm cần nhấn mạnh: a, Đặt trong quá trình đổi mới mạnh mẽ trong kỹ thuật – công nghệ, và th−ờng xuyªn hîp lý ho¸ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kinh doanh, n¨ng suÊt do vËy th−êng xuyªn thay đổi, vì vậy, mức hao phí về số l−ợng và chất l−ợng lao động cho các loại lao động cũng thay đổi thích ứng. Điều này có nghĩa là, cùng với sự phát triển trong kü thuËt – c«ng nghÖ, vµ nãi chung trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt khiÕn cho c¸c chuẩn mực kinh tế thay đổi, do vậy, các tiêu chuẩn giá cả cũng thay đổi. Để phản ánh những thay đổi trong quan hệ kinh tế và do đó trong tổ chức, quản lý, quản trị kinh doanh, việc th−ờng xuyên điều chỉnh bộ định mức kinh tế – kỹ thuật trở nên cần thiết. b, Bộ định mức kinh tế – kỹ thuật của công ty không chỉ liên quan đến việc tổ chức, quản lý và quản trị quá trình kinh doanh, mà còn liên quan đến lợi ích của ng−ời làm công, bởi vậy, bộ định mức kinh tế – kỹ thuật, cũng nh− hệ thèng ng¹ch, bËc, kÌm theo lµ tiªu chuÈn gi¸ c¶, tøc møc l−¬ng theo ng¹ch, bËc 199.

(200) và tính theo định mức cần đ−ợc công bố công khai, minh bạch, hơn nữa, phải ®−îc lµm râ cho ng−êi lµm c«ng vµ ®−îc hä qu¸n triÖt. §©y lµ c¬ së cña viÖc thoả thuận và cam kết giữa ng−ời mua và ng−ời bán, cũng nh− là cơ sở để phân định và giải quyết mỗi khi xảy ra tranh chấp. 3.3.4.4. H×nh thµnh tiªu chuÈn møc phô cÊp, khen th−ëng, ph¹t vµ chÕ độ phúc lợi trong công ty. Tr−ớc tiên phải quan niệm phụ cấp, khen th−ởng và phúc lợi đều là những phần khác nhau trong tiền công, do đó, là những hình thức d−ới đó tiền công ®−îc biÓu hiÖn. §iÒu nµy hµm nghÜa: a, trong nh÷ng h×nh thøc kh¸c nhau cña tiÒn c«ng, phô cÊp, th−ëng vµ phóc lîi kh«ng ph¶i lµ thø ban ph¸t cña c«ng ty đối với ng−ời làm công. b, Là hình thức khác nhau của phân phối thu nhập, phụ cấp, th−ởng và phúc lợi cần đ−ợc xác định gắn với kết quả kinh doanh và mức đóng góp của ng−ời làm công vào việc sản xuất ra thu nhập. ở một ý nghĩa nhất định, tiền l−ơng là phần cứng, còn phụ cấp, tiền th−ởng và phúc lợi là phần mềm cña tiÒn c«ng. Lµ phÇn mÒm, nh÷ng h×nh thøc ph©n phèi ngoµi l−¬ng trë thµnh một đòn bẩy, công cụ trong việc động viên, khuyến khích ng−ời làm công, đồng thời, thể hiện tính công bằng trong phân phối, bởi vậy, cần đ−ợc quan tâm đúng mức về tiêu chuẩn, về mức độ th−ởng, phúc lợi, đồng thời những tiêu chuẩn, mức th−ëng, phóc lîi còng ®−îc c«ng khai, minh b¹ch vµ th«ng suèt trong c«ng nh©n viªn cña c«ng ty. Ph©n phèi lµ mét kh©u c¬ b¶n trong qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt, bëi vËy, khi thay đổi cơ bản trong ph−ơng thức sản xuất thì quan hệ phân phối thu nhập cũng thay đổi một cách cơ bản thích ứng. Tổng công ty Điện lực hiện nay đang chuyển từ chế độ kinh tế kế hoạch hoá tập trung, bao cấp sang chế độ kinh doanh theo cơ chế thị tr−ờng, tất yếu làm thay đổi căn bản trong chế độ phân phối. Xác lập và hoàn thiện chế độ phân phối thu nhập của Tổng công ty, với tính cách là doanh nghiÖp kinh doanh theo c¬ chÕ thÞ tr−êng, thùc chÊt lµ mét qu¸ tr×nh víi ba yÕu tố: a, Xác lập và hoàn thiện chế độ kinh doanh theo nguyên lý của nền kinh tế thị tr−ờng. Đây là phần cơ bản, xác lập nền tảng của chế độ phân phối theo cơ chế 200.

(201) thÞ tr−êng. b, X¸c lËp vµ hoµn thiÖn nh÷ng h×nh thøc tr¶ c«ng thÝch øng víi c¬ chế thị tr−ờng và đặc điểm của kinh doanh lĩnh vực điện lực của Tổng công ty §iÖn lùc ViÖt Nam. c, X¸c lËp nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ c¬ së cÇn thiÕt cho viÖc thùc hiÖn ph©n phèi thu nhËp theo nguyªn t¾c thÞ tr−êng. Nh÷ng c¬ së vµ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt lµ mét hÖ thèng nh÷ng yÕu tè mang tÝnh chÊt tæ chøc – kü thuËt. Nã cÇn ®−îc x©y dùng, hoµn thiÖn trªn nh÷ng c¬ së khoa häc kinh tÕ, tæ chøc vµ kü thuật – công nghệ, đồng thời đ−ợc thông suốt, quán triệt trong Tổng công ty. §©y lµ c¬ së vµ c«ng cô mang tÝnh ph¸p lý cña viÖc tæ chøc, qu¶n lý, qu¶n trÞ quá trình kinh doanh, đồng thời là cơ sở, công cụ thực hiện chế độ phân phối thu nhËp trong Tæng c«ng ty. Ba yếu tố hợp thành chế độ phân phối thu nhập nêu trên có quan hệ mật thiết. Bởi vậy, để thực hiện tốt chế độ phân phối theo nguyên lý thị tr−ờng, thì ba yếu tố trên cần đ−ợc xác lập và phát triển một cách đồng bộ. TiÓu kÕt ch−¬ng 3: 1, Trong bèi c¶nh ®Èy m¹nh CNH, H§H vµ héi nhËp s©u vµo nÒn kinh tÕ toàn cầu, nhu cầu điện sẽ có sự tăng đột biến. Bối cảnh phát triển mới này khiến cho ngành điện chậm đổi mới theo h−ớng thị tr−ờng và hội nhập không có khả năng thích ứng và đáp ứng đ−ợc yêu cầu phát triển của nền kinh tế quốc dân và của xX hội. Để thích ứng và đáp ứng nhu cầu phát triển của nền kinh tế quốc dân và của xX hội về điện, ngành công nghiệp điện cần đ−ợc tiếp tục đổi mới trên cơ sở chuyển triệt để sang kinh tế thị tr−ờng và EVN cần đ−ợc xác lập thành một doanh nghiÖp cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, tøc doanh nghiÖp kinh doanh theo c¬ chÕ thÞ tr−êng. 2, §Ó thÞ tr−êng ho¸ ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn, viÖc x¸c lËp ®iÖn lµ mét hµng ho¸ vµ h×nh thµnh thÞ tr−êng ®iÖn c¹nh tranh trë nªn cÇn thiÕt. §Ó x¸c lËp EVN thµnh mét doanh nghiÖp cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, viÖc cæ phÇn ho¸ EVN trë nªn cÇn thiÕt. Cæ phÇn ho¸ ë ®©y lµ con ®−êng kinh doanh ho¸ theo c¬ chÕ thÞ tr−ờng hoạt động kinh tế của EVN. Bởi vì, cổ phần hoá là cách thức tách Nhà n−ớc khỏi doanh nghiệp, tách sở hữu khỏi kinh doanh, nhờ đó, xác lập EVN 201.

(202) thành một chủ thể kinh doanh độc lập, thực hiện việc kinh doanh điện theo cơ chÕ thÞ tr−êng. ViÖc thÞ tr−êng ho¸ ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn, kinh doanh ho¸ doanh nghiệp ngành điện là xác lập đời sống kinh tế, do đó hệ kinh tế tất yếu cho điện lực, một lực l−ợng sản xuất chủ chốt, một cơ sở kinh tế nền tảng của đại c«ng nghiÖp ph¸t triÓn. §©y còng lµ con ®−êng gi¶i tho¸t ngµnh ®iÖn khái t×nh trạng thiếu điện liên miên, hoạt động kinh tế kém hiệu quả và nói chung không có khả năng đáp ứng đ−ợc yêu cầu phát triển của nền kinh tế quốc dân và của xX héi trong bèi c¶nh míi. 3, Thích ứng với chế độ kinh tế bao cấp, quan liêu, chế độ phân phối trong EVN thời gian qua về cơ bản là chế độ phân phối bao cấp, quan liêu. Đ−ơng nhiên, chế độ phân phối này không thích ứng và thích hợp với chế độ kinh doanh theo cơ chế thị tr−ờng. Bởi vậy, việc đổi mới cơ bản trong quan hệ, cơ chế và chế độ phân phối thích ứng với cơ chế kinh tế thị tr−ờng, chế độ kinh doanh theo cơ chÕ thÞ tr−êng trë nªn cÇn thiÕt. Nh÷ng nguyªn t¾c, c¬ chÕ vµ h×nh thøc ph©n phối những điều kiện cần thiết thực hiện phân phối mới mà luận án đề xuất là trên cơ sở lý luận và thực tiễn phân phối của nền kinh tế thị tr−ờng trong định h−íng XHCN.. 202.

(203) KÕt luËn 1, * Ph©n phèi thu nhËp, mét mÆt, lµ mét kh©u cña qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt, mét quan hÖ kinh tÕ c¬ b¶n xuyªn suèt cña mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt. Nã thÓ hiÖn bản chất của ph−ơng thức sản xuất và hình thành nên động lực kinh tế của ph−ơng thức sản xuất đó. Mặt khác, phân phối thu nhập là một quan hệ kinh tế nhạy cảm, trên đó lợi ích kinh tế của các cá nhân, các nhóm xX hội và các giai tầng xX hội đ−ợc hình thành. Bởi vậy, quan hệ phân phối thu nhập có ý nghĩa đặc biệt đối với tiến trình phát triển kinh tế và xX hội. * Trong kinh tế thị tr−ờng, cơ chế thị tr−ờng là cơ chế kinh tế quyết định những vấn đề cơ bản của một nền kinh tế: vấn đề sản xuất cái gì, sản xuất bằng ph−¬ng thøc nµo vµ cho ai. Ph©n phèi lµ mét quan hÖ kinh tÕ c¬ b¶n, v× vËy, trong kinh tÕ thÞ tr−êng, quan hÖ ph©n phèi thu nhËp mang h×nh th¸i gi¸ trÞ vµ theo c¬ chÕ thÞ tr−êng. Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, mét mÆt, s¶n phÈm cña lao động và nói chung của cải cũng nh− các yếu tố đầu vào của quá trình sản xuất mang hình thái hàng hoá và vận động trong cơ chế thị tr−ờng . Mặt khác, các cá nh©n trong hÖ thèng kinh tÕ lµ c¸c chñ thÓ kinh tÕ mµ thùc chÊt lµ chñ thÓ c¸c hµng ho¸, v× thÕ, ph©n phèi thu nhËp, thùc chÊt lµ thùc hiÖn vÒ mÆt kinh tÕ quyÒn sở hữu hàng hoá, do đó là thực hiện giá cả của các hàng hoá. Cơ chế phân phối nµy ®−îc thÓ hiÖn trong c«ng thøc tam vÞ nhÊt thÓ: T− b¶n – Lîi nhuËn; Ruéng đất - Địa tô; Lao động – Tiền công. Trong công thức này, lợi nhuận, địa tô và tiÒn c«ng lµ gi¸ c¶ cña ba nh©n tè c¬ b¶n hîp thµnh qu¸ tr×nh s¶n xuÊt cña nÒn kinh tế thị tr−ờng, còn nhà kinh doanh, chủ đất và ng−ời lao động là chủ sở hữu cña nh÷ng hµng ho¸ ®Çu vµo nhËn ®−îc thu nhËp, tøc thùc hiÖn vÒ mÆt kinh tÕ của những hàng hoá của mình là lợi nhuận, địa tô và tiền công. * Trong nền kinh tế thị tr−ờng, sản phẩm của lao động mang hình thái hàng hoá và lao động kết tinh trong sản phẩm mang hình thái giá trị, bởi vậy, cơ chế thị tr−ờng là cơ chế kinh tế trong đó giá trị, hình thái kinh tế của lao động kết 203.

(204) tinh trong hàng hoá vận động và tăng lên không ngừng. Điều này hàm nghĩa, khi kinh tế đX vận động trên hệ kinh tế thị tr−ờng thì toàn bộ hoạt động kinh tế là vận động theo nguyên lý kinh tế thị tr−ờng, theo cơ chế thị tr−ờng và đồng thời là quá trình vận động và tăng lên của giá trị. Bởi vậy, phân phối trong nền kinh tế thị tr−ờng thực chất là phân phối theo lao động, song thông qua hình thái giá trị và cơ chế thị tr−ờng. Trong quá trình này, lao động sống tạo ra giá trị, song lao động đó tạo ra giá trị trong một hệ thống xX hội, hệ thống thị tr−ờng, tức trong mèi quan hÖ víi c¸c yÕu tè s¶n xuÊt c¬ b¶n kh¸c (t− liÖu s¶n xuÊt) mang h×nh thái hàng hoá. Đ−ơng nhiên, trong hệ thống kinh tế thị tr−ờng đó, lao động tạo ra giá trị nh−ng sức lao động với tính cách là hàng hoá, do đó, ng−ời lao động chỉ nhËn ®−îc tiÒn c«ng víi tÝnh c¸ch lµ thu nhËp, h×nh th¸i kinh tÕ cña viÖc thùc hiện quyền sở hữu hàng hoá sức lao động mà thôi. Bởi vâỵ, K.Marx trong “Phê ph¸n c−¬ng lÜnh G«ta” ®X chØ ra, trong ®iÒu kiÖn khan hiÕm, tøc søc s¶n xuÊt ch−a đạt tới chỗ làm cho của cải tuôn ra rào rạt, do vậy, kinh tế vẫn là kinh tế thị tr−êng cho nªn quyÒn ngang nhau trong ph©n phèi vÉn ph¶i mang h×nh th¸i t− s¶n. * Còng cÇn nhËn thÊy r»ng, trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, thùc chÊt ho¹t động kinh tế là kinh doanh, là đầu t− t− bản và làm cho giá trị t− bản đó tăng lên vµ nÒn kinh tÕ ®−îc cÊu tróc bëi c¸c doanh nghiÖp kinh doanh theo c¬ chÕ thÞ tr−êng. §iÒu nµy hµm nghÜa, trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, ph©n phèi c¸ nh©n trong doanh nghiÖp lµ theo c¬ chÕ thÞ tr−êng. Trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr−êng hiện đại, Nhà n−ớc có chức năng phát triển, tức chức năng ổn định, công bằng và hiệu quả, phân phối lại có một ý nghĩa đặc biệt quyết định. Chức năng mới này cña Nhµ n−íc khiÕn cho ph©n phèi trong doanh nghiÖp cã mét tÝnh chÊt míi. Doanh nghiệp có chức năng cơ bản là kinh doanh, còn chức năng bảo đảm xX héi, an sinh xX héi vµ phóc lîi xX héi vÒ c¬ b¶n ®−îc t¸ch khái doanh nghiÖp vµ do Nhà n−ớc thực hiện. Trong khi tách chức năng bảo đảm xX hội v.v… tách khái doanh nghiÖp, doanh nghiÖp cã nghÜa vô nép thuÕ, phÝ, chuyÓn kho¶n h×nht hành nguồn thu nhập tập trung d−ới hình thức ngân sách Nhà n−ớc, để Nhà n−ớc thùc hiÖn c¸c qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ – xX héi chung, t¨ng phóc lîi chung. 204.

(205) Nộp thuế, phí và các loại chuyển khoản là một nội dung cơ bản liên quan đến ph©n phèi thu nhËp trong doanh nghiÖp. 2, Đổi mới chuyển sang kinh tế thị tr−ờng và mở cửa làm thay đổi cơ bản trong cơ chế kinh tế và con đ−ờng phát triển kinh tế. Trong quá trình đổi mới chung của nền kinh tế, đổi mới của ngành công nghiệp điện đX diễn ra chậm và thùc hiÖn bëi viÖc chuyÓn m« h×nh “Bé chñ qu¶n” sang m« h×nh Tæng c«ng ty. Sự đổi mới này nhằm thị tr−ờng hoá công nghiệp điện, kinh doanh hoá các doanh nghiÖp cña ngµnh ®iÖn trong quan hÖ t¹o ra c¸c tËp ®oµn kinh tÕ Nhµ n−íc mạnh, đồng thời tăng sức sản xuất và hiệu quả ngành điện. Tuy nhiên, hình thức Tổng công ty đX đổi mới rất ít kinh tế ngành công nghiệp điện. Về cơ bản, Tổng c«ng ty lµ h×nh thøc biÕn t−íng cña c¬ chÕ “Bé chñ qu¶n”, vµ lµ doanh nghiÖp Nhà n−ớc hoạt động theo cơ chế hành chính – bao cấp. Nói khác đi, ngành điện về cơ bản vẫn đặt trong khung của hệ kinh tế kế hoạch hoá tập trung và thích ứng là phân phối theo cơ chế hành chính – bao cấp. Điều này hàm nghĩa, vấn đề đổi mới quan hệ phân phối trong Tổng công ty không phải là việc hoàn thiện chế độ vµ c¸ch thøc tr¶ l−¬ng, còng nh− ®iÒu chØnh Ýt nhiÒu phóc lîi cho c¸n bé, c«ng nhân viên trong Tổng công ty, mà là đổi mới toàn bộ hoạt động kinh tế trong ngành công nghiệp điện và trong hoạt động sản xuất – cung cấp điện trong Tổng c«ng ty trªn c¬ së chuyÓn h¼n ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn sang kinh tÕ thÞ tr−êng vµ chuyÓn Tæng c«ng ty thµnh mét doanh nghiÖp cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, tøc doanh nghiÖp kinh doanh theo c¬ chÕ thÞ tr−êng, vµ trªn c¬ së nµy, x¸c lËp chÕ độ phân phối thu nhập theo cơ chế thị tr−ờng trong Tổng công ty Điện lực Việt Nam. 3, Héi nhËp víi viÖc ViÖt Nam trë thµnh thµnh viªn WTO vµ ®Èy m¹nh qu¸ trình CNH, HĐH với tốc độ tăng tr−ởng cao trở thành bối cảnh quyết định cho ngành công nghiệp điện phát triển. Trong bối cảnh này, để ngành công nghiệp điện tăng đ−ợc sức sản xuất, tăng đ−ợc hiệu quả, tăng sức cạnh tranh, đáp ứng 205.

(206) đ−ợc yêu cầu phát triển của kinh tế và xX hội, điều quyết định là tiếp tục đổi mới kinh tế, triệt để chuyển ngành điện sang kinh tế thị tr−ờng và chuyển hoạt động kinh tÕ trong Tæng c«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam sang kinh doanh theo c¬ chÕ thÞ tr−ờng. Đến l−ợt mình, đây là nền tảng trên đó xác lập, phát triển chế độ phân phối thu nhập trong Tổng công ty, Thực chất đây là việc thay đổi mang tính triệt để và quyết định từ chế độ, cơ chế phân phối thu nhập của mô hình kinh tế kế hoạch hoá tập trung, quan liêu, bao cấp sang chế độ, cơ chế phân phối của kinh tế thị tr−ờng. Nó đòi hỏi thay đổi t− duy từ t− duy hành chính, bao cấp, chỉ huy sang t− duy kinh tế thị tr−ờng, thay đổi căn bản trong mối quan hệ giữa Nhà n−ớc và doanh nghiệp, giữa doanh nghiệp và thị tr−ờng, và xác lập chế độ kinh doanh theo cơ chế thị tr−ờng trong hoạt động kinh tế của doanh nghiệp. Nói khác đi, đổi mới chế độ và cơ chế phân phối ở đây là thay đổi mang tính hệ thống, từ thay đổi chế độ, cơ chế kinh tế đến chế độ, cơ chế phân phối, và đến l−ợt mình, thay đổi chế độ, cơ chế phân phối, với tính cách là một khâu, một bộ phận của hệ thống quan hệ kinh tế, có ý nghia quyết định đến thay đổi toàn bộ chế độ và cơ chế kinh tế, hình thành động lực cho kinh tế phát triển. Điều này hàm nghĩa, thay đổi quan hệ phân phối không chỉ bó hẹp trong nội dung trả công cho ng−ời lao động, mà là phân phối thu nhập tổng thể của toàn bộ quá trình tái sản xuất, trong đó có tái sản xuất sức lao động. ở góc độ kinh tế chính trị học, điều cốt lõi trong đổi mới kinh tế và đổi mới quan hệ phân phối trong Tổng công ty Điện lực Việt Nam hiÖn nay lµ thÞ tr−êng ho¸ ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn, kinh doanh ho¸ ho¹t động cung cấp điện của các doanh nghiệp điện, trên cơ sở đó mà đổi mới, xác lập chế độ và cơ chế phân phối thu nhập trong EVN. Những giải pháp cho quá trình hình thành chế độ và cơ chế phân phối trong công ty điện chỉ là phác ra những nội dung cơ bản của quá trình đổi mới chế độ và cơ chế phân phối thu nhập trong EVN. Nói khác đi, chế độ và cơ chế phân phối thu nhập trong EVN sÏ ®−îc x¸c lËp vµ hoµn chØnh trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn.. 206.

(207) Danh môc c«ng tr×nh cña t¸c gi¶. 1. §Ëu §øc Khëi (1994) “§a d¹ng ho¸ nguån vèn ®Çu t− - BiÖn ph¸p then chèt ph¸t triÓn ngµnh ®iÖn”. T¹p chÝ nghiªn cøu lý luËn, th¸ng 10/1994, trang 10-12. 2. Đậu Đức Khởi (2001) “Công nghiệp hoá, hiện đại hoá với phát triển thị tr−ờng sức lao động ở Việt Nam”. Tạp chí Kinh tế và phát triển, th¸ng 11/2001, trang 35-40. 3. §Ëu §øc Khëi (2006) “C«ng tr×nh ®−êng d©y 500kV B¾c - Nam m¹hc 2: NiÒm tù hµo cña néi lùc ViÖt Nam”. T¹p chÝ Céng s¶n, th¸ng 23/2006, trang 50-54. 4. Đậu Đức Khởi (2006) “EVN đóng góp cho sự phát triển của thị tr−ờng chøng kho¸n”. T¹p chÝ §iÖn ViÖt Nam, th¸ng 5-6/2006, trang 9-11. 5. §Ëu §øc Khëi (2006) “X©y dùng thÞ tr−êng ®iÖn lùc mét gi¸”. T¹p chÝ §iÖn ViÖt Nam, th¸ng 9-10/2006, trang 2-3.. 207.

(208) Tµi liÖu tham kh¶o. 1.. Bộ Lao động, th−ơng binh và xX hội (10/2003). Báo cáo hội nghị sơ kết giữa kỳ thực hiện xoá đói giảm nghèo và việc làm giai đoạn 2001-2005.. 2.. Bộ Lao động – Th−ơng binh và XX hội. Tài liệu hội thảo cải cách chính sách tiền l−ơng trong thời kỳ chuyển đổi ở Việt Nam.. 3.. Bộ Lao động – Th−ơng binh và XX hội. Tài liệu hội thảo về vấn đề đổi mới chÝnh s¸ch tiÒn l−¬ng ë ViÖt Nam.. 4.. Bộ Lao động – Th−ơng binh và XX hội. Các Thông t− về chính sách lao động tiền l−ơng, thu nhập trong các doanh nghiệp Nhà n−ớc.. 5.. Bộ Luật Lao động của n−ớc Cộng hoà xQ hội chủ nghĩa Việt Nam đQ bổ sung, sửa đổi năm 2002.. 6.. Lý B©n (1999). Lý luËn chung vÒ ph©n phèi cña CNXN. NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi.. 7.. Hµ Binh (1992) “T×nh h×nh ph©n phèi thu nhËp cña xÝ nghiÖp Trung Quèc vµ đối sách hiện nay”. Tạp chí Thông tin Lý luận, số 8.. 8.. Hå An C−¬ng (2003). Trung Quèc – Nh÷ng chiÕn l−îc lín. NXB Th«ng TÊn.. 9.. Mai Ngäc C−êng - §ç §øc B×nh (1994). Ph©n phèi thu nhËp trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. NXB Thèng kª.. 10. TrÇn Kim Dung (1993) “Ph−¬ng ph¸p ph©n phèi thu nhËp vµ tr¶ l−¬ng hîp lý trong c¸c doanh nghiÖp ngoµi quèc doanh”. T¹p chÝ Ph¸t triÓn Kinh tÕ, sè 38. 11. Phan Vĩnh Điển (2005). Cải cách chế độ tiền l−ơng trong khu vự hành chính cña ViÖt Nam. LuËn ¸n TiÕn sÜ.. 208.

(209) 12. Tèng V¨n §−êng (2000) “§æi míi c¬ chÕ ph©n phèi thu nhËp vµ tiÒn l−¬ng ë ViÖt Nam”. T¹p chÝ Kinh tÕ vµ Ph¸t triÓn. Sè 40. 13. TrÇn ThÞ H»ng (2002) “VÒ ph©n phèi thu nhËp ë n−íc ta hiÖn nay”. T¹p chÝ Lý luËn ChÝnh trÞ, sè 1, Hµ Néi. 14. Ng©n hµng ThÕ giíi (2001). Trung Quèc 2020. NXB Khoa häc XX héi. 15. §Æng §×nh Hinh (1999) “T¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ ph©n phèi thu nhËp ë Mü”. T¹p chÝ Ch©u Mü Ngµy nay, sè 4. 16. Nguyễn Công Nh− (2003). Vấn đề phân phối thu nhập trong các loại hình doanh nghiÖp ë ViÖt Nam: Thùc tr¹ng, quan ®iÓm vµ gi¶i ph¸p thùc hiÖn. NXB Thèng kª. Hµ Néi. 17. Nguyễn Công Nh− (2003) “Phân tích Thống kê thu nhập của ng−ời lao động trong c¸c lo¹i h×nh doanh nghiÖp ë ViÖt Nam”. T¹p chÝ Kinh tÕ vµ Dù b¸o, sè 5, Hµ Néi. 18. §Æng Qu¶ng (1999) “KÝch cÇu tiªu dïng qua ph©n phèi l¹i thu nhËp”. T¹p chÝ Nghiªn cøu Kinh tÕ, sè 9. 19. L−ơng Xuân Quỳ (2002). Xây dựng quan hệ sản xuất định h−ớng XHCN và thùc hiÖn tiÕn bé, c«ng b»ng xQ héi ë ViÖt Nam. NXB ChÝnh trÞ Quèc gia. 20. Phan §¨ng QuyÕt (2005) “Kinh tÕ thÞ tr−êng vµ c«ng b»ng trong ph©n phèi”. T¹p chÝ kinh tÕ vµ dù b¸o, sè 8, Hµ Néi. 21. Phan §¨ng QuyÕt (2006) “Mét sè quan ®iÓm vÒ ph©n phèi thu nhËp trong nền kinh tế thị tr−ờng định h−ớng XHCN”. Tạp chí Kinh tế và Dự b¸o. sè 8, Hµ Néi. 22. Đỗ Tiến Sâm (2000) “Tình hình vấn đề về phân phối thu nhập trong quá tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ ë Trung Quèc thêi kú c¶i c¸ch”. T¹p chÝ Nghiªn cøu Trung Quèc, sè 4. 23. (1993). T¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ ph©n phèi thu nhËp. NXB Khoa häc XX héi. 209.

(210) 24. Bïi TÊt Th¾ng (1999) “Economic Growth and Income Distribution in Vietnam’s social – economic Development”, sè 118. 25. Nguyễn Phú Trọng (2003) “Kinh tế thị tr−ờng định h−ớng XHCN ở Việt Nam, quan niÖm vµ gi¶i ph¸p ph¸t triÓn”. T¹p chÝ Céng s¶n 11/2003. 26. Thủ t−ớng Chính phủ. Quyết định số 562/TTg ngày 10-10-1994 về việc thµnh lËp Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam. 27. Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam. Quy chÕ qu¶n lý, ph©n phèi vµ sö dông c¸c quü trong Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam. 28. Tổng công ty điện lực Việt Nam. Quy định về việc lập kế hoạch lao động tiền l−ơng, trình duyệt đơn giá tiền l−ơng và quyết toán quỹ tiền l−ơng thùc hiÖn hµng n¨m. 29. Tổng công ty điện lực Việt Nam. Quy chế tạm thời giao đơn giá tiền l−ơng, phân phối quỹ tiền l−ơng cho các đơn vị sản xuất – kinh doanh điện vµ Th«ng tin viÔn th«ng ®iÖn lùc. 30. Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam. Quy chÕ Th−ëng vËn hµnh an toµn cho CN, VC liên quan trực tiếp đến quá trình sản xuất – kinh doanh điện. 31. Tổng công ty điện lực Việt Nam. Quyết định số 33 EVN/HĐQT – TCCB & §T ngµy 31-01-2000 vÒ viÖc ban hµnh Quy chÕ ph©n cÊp qu¶n lý trong Tæng c«ng ty ®iÖn lùc ViÖt Nam. 32. Tæng côc Thèng kª (2003). Kinh tÕ - xQ héi ViÖt Nam 3 n¨m 2001-2003. NXB Thèng kª. 33. Tæng côc Thèng kª (2000). §iÒu tra møc sèng d©n c− ViÖt Nam 1997 – 1998. NXB Thèng kª. 34. Nguyễn Anh Tuấn (2004). Nâng cao hiệu quả hoạt động Công đoàn trong các doanh nghiệp thời kỳ đổi mới ở Việt Nam giai đoạn từ năm 2000 đến năm 2010. Luận án Tiến sĩ. 210.

(211) 35. (2001). V¨n kiÖn §¹i héi §¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia. 36. ViÖn Khoa häc XX héi ViÖt Nam (2005). Toµn cÇu ho¸. NXB ThÕ giíi. 37. A.Gele Dan. LÞch sö t− t−ëng kinh tÕ – TËp 1. 38. A.Gele Dan. LÞch sö t− t−ëng kinh tÕ – TËp 2. 39. Atkinson Anthony (1992). Economic Transformation in Eastern Europe and the Distribution of Income. Cambridge. 40. Clemens. Christians. (2003).. Endogenous. Growth. and. Economic. Fluctuations. New York. 41. J.E.Stiglitz. Kinh tÕ häc c«ng céng. NXB Khoa häc Kü thuËt. 42. K.Mark. T− B¶n – TËp 1, PhÇn 1. NXB 43. K.Mark. T− B¶n – TËp 1, PhÇn 2. NXB 44. K.Mark vµ F.¨ngghen. TuyÓn tËp – TËp II. NXB 45. K.Mark vµ F.¨ngghen. TuyÓn tËp – TËp IV. NXB 46. K.Mark vµ F.¨ngghen. Toµn tËp – TËp 4. NXB 47. K.Mark vµ F.¨ngghen. Toµn tËp – TËp 25. PhÇn I NXB 48. K.Mark vµ F.¨ngghen. Toµn tËp – TËp 25. PhÇn II NXB 49. M.Keynes (1992). Lý thuyÕt tæng qu¸t vÒ viÖc lµm, lQi suÊt vµ tiÒn tÖ. NXB Gi¸o Dôc 50. P.A.Samuelson vµ W.D.Nordhau. Kinh tÕ häc – TËp 1. Häc viÖn Quan hÖ Quèc tÕ. 51. P.A.Samuelson vµ W.D.Nordhau. Kinh tÕ häc – TËp 2. Häc viÖn Quan hÖ Quèc tÕ. 52. Peter Nolan (2005). Trung Quèc tr−íc ngQ ba ®−êng. NXB ChÝnh trÞ Quèc gia. 211.

(212) 53. Richard Arena. Money, Credit and the Role of the State. 54. Rlung Dug (1997) “Problems and Solutions concerning Incom Distribution at Present”. Vietnam Economic Review, sè 3. 55. Todaro Michael P (1992). Growth, Poverty, and Income Distribution. New York . 56. Zin Ragayah Haji Mat (2005). Income Distribution in East Asian Developing Countries: Resent Trent.. 212.

(213)

Vận dụng quan hệ phân phối thu nhập cá nhân trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa vào tập đoàn điện lực Việt Nam.

Tài liệu liên quan

Tài liệu bạn tìm kiếm đã sẵn sàng tải về