Tài liệu Sáng kiến kinh nghiệm năm 2010

SKKN – Đổi mới phương pháp dạy học bằng cách xây dựng hệ thống câu hỏi
Môn Sinh học lớp 9
PHÒNG GIÁO DỤC ĐÀO TẠO ĐẮK R’LẤP
TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ NGUYỄN CÔNG TRỨ
SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC
BẰNG CÁCH XÂY DỰNG HỆ THỐNG CÂU HỎI
MÔN SINH HỌC LỚP 9
Người viết: Đặng Hùng Vĩ
Năm học 2009 – 2010
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
1.1. Lí do chọn đề tài
Trong tình hình thời đại mới hiện nay, với sự bùng nổ của công nghệ
thông tin, khoa học kĩ thuật phát triển thì sự tác động của con người vào môi
trường ngày càng mạnh mẽ và lớn hơn, nó làm thay đổi lớn lao đến các lĩnh vực
của đời sống xã hội, đặc biệt là làm thay đổi môi trường, làm cho môi trường
ngày càng xấu đi, ảnh hưởng đến cuộc sống của loài người. Trước yêu cầu đổi
mới của thời đại, đòi hỏi phải đổi mới mục tiêu, phương pháp dạy học để giải
quyết vấn đề cấp bách đặt ra. Đặc biệt với bộ môn sinh học, môn học mà nó
giúp học sinh hiểu và nắm được thế giới tự nhiên, hiểu và biết được các tác động
to lớn của con người đến môi trường.
Đổi mới phương pháp dạy học không chỉ đơn thuần là dạy những vấn đề
gì mà còn phải dạy như thế nào. Phải dạy cho học sinh phương pháp tự học, phát
huy cao độ năng lực tự học của học sinh đáp ứng được mục tiêu giáo dục đề ra.
Vì vậy đổi mới phương pháp dạy học theo hướng đề cao vai trò chủ thể hoạt
động của học sinh trong học tập là một vấn đề cấp thiết và hoàn toàn phù hợp
với xu thế phát triển của thời đại.
Cùng với việc đổi mới chương trình sách giáo khoa, đổi mới phương pháp
dạy học thì vấn đề về đổi mới trong kiểm tra, đánh giá là khâu hết sức quan
trọng trong quá trình giảng dạy và học tập. Làm thế nào để kiểm tra, đánh giá
được đúng trình độ, năng lực của học sinh và phản ánh đúng chất lượng giảng

dạy vào những thời điểm cụ thể theo mục tiêu của chương trình môn học là một
câu hỏi lớn dành cho những người làm công tác giáo dục.
Từ thực tiễn giảng dạy kết hợp với việc dự giờ của các đồng nghiệp, tôi
nhận thấy hiện nay giáo viên đã và đang đổi mới phương pháp dạy học, thể hiện
ở cả khâu soạn bài và lên lớp. Tuy nhiên khi soạn bài và dạy học giáo viên
thường sử dụng những câu hỏi có sẵn, dạy đến đâu thì đặt câu hỏi đến đấy,
nhiều khi chưa sát với đối tượng học sinh, không kích thích phát huy được năng
lực sáng tạo của học sinh, chưa định hướng vào giải quyết các vấn đề hay, khó,
làm cho học sinh thụ động trong việc lĩnh hội kiến thức. Vì thế, theo tôi mỗi
Giáo viên thực hiện – Đặng Hùng Vĩ – Đơn vị: Trường THCS Nguyễn Công Trứ 1
SKKN – Đổi mới phương pháp dạy học bằng cách xây dựng hệ thống câu hỏi
Môn Sinh học lớp 9
giáo viên cần tăng cường xây dựng câu hỏi và đó là một việc làm cần thiết và
cấp bách đối với mỗi giáo viên hiện nay.
Từ thực tế đó, với thời gian dạy học tại trường và việc tìm hiểu các sách
tham khảo, các tiết dự giờ đồng nghiệp, các đợt tham gia lớp tập huấn, tôi mạnh
dạn viết đề tài "Đổi mới phương pháp dạy học bằng cách xây dựng hệ thống câu
hỏi khi dạy môn Sinh học lớp 9"
Đối tượng nghiên cứu đề tài của tôi là học sinh lớp 9 – Trường THCS
Nguyễn Công Trứ - Xã Nhân Cơ – Huyện Đắk R’lấp – Tỉnh Đắk Nông. Phương
pháp dạy học theo phương pháp mới: Phát huy tính tích cực của học sinh. Áp
dụng trên phạm vi 3 lớp 9, thời gian bắt đầu từ năm học 2009/2010, với giới hạn
đề tài, tôi xin trình bày nội dung áp dụng trong 2 bài 43 và 44 thuộc tuần 24.
(Tôi đã áp dụng từ năm học 2008 – 2009 và năm nay tôi rút kinh nghiệm và thực
hiện lại).
1.2. Thực trạng ban đầu
Bàn về phương pháp dạy học và đổi mới phương pháp dạy học, kiểm tra
đánh giá, trong khoảng hơn 10 năm gần đây, chúng ta tốn không ít thời gian và
giấy mực. Song trong thực tế, phương pháp dạy học chưa thực sự trở thành một
chìa khoá, một công cụ để giúp các thầy cô giáo trong giảng dạy mà phương

pháp dạy học vẫn nằm trong chữ nghĩa giấy tờ, nhiều khi đọc để hiểu được cũng
không phải dễ, dẫn đến một thực trạng khiến những người quan tâm đến vấn đề
này không khỏi băn khoăn.
Khi bàn về hiện trạng phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá những
năm gần đây, chúng ta có một nhận xét chung chung là: Tuy đã đổi mới phương
pháp dạy học và kiểm tra đánh giá nhưng chúng ta vẫn còn sử dụng phương
pháp dạy học lạc hậu trì trệ. Bên cạnh đó, việc chuẩn bị giáo án cho một giờ dạy
của giáo viên chưa tốt, chỉ soạn giáo án một cách đối phó, khi có dự giờ thì soạn
và dạy rất tốt. Tuy nhiên, cũng không thể nói trong thực tế ngày nay đổi phương
pháp dạy học được coi là ưu việt, bởi thực chất ngoài phương pháp dạy học mới
ra chúng ta vẫn phải áp dụng một số phương pháp dạy học truyền thống. Nói
như vậy, cũng không phủ nhận ở một số không ít các thầy cô giáo có ý thức và
tri thức nghề nghiệp vững vàng vẫn có nhiều giờ dạy tốt, phản ánh được tinh
thần của một xu thế mới.
Song song với các vấn đề trên, nhiều giáo viên chưa nắm được khái niệm
các câu hỏi, chưa biết nên và sử dụng các loại câu hỏi trong các trường hợp nào.
Tôi mạnh dạn đưa ra một số loại câu hỏi và ưu điểm của các câu hỏi như sau:
- Câu hỏi là một dạng cấu trúc ngôn ngữ, diễn đạt một yêu cầu, một đòi
hỏi, một mệnh đề diễn đạt bằng ngôn từ nhằm yêu cầu được giải quyết. Gồm:
Câu hỏi kiểm tra kiến thức; Câu hỏi hình thành phát triển năng lực nhận thức;
Câu hỏi hình thành kiến thức mới; Câu hỏi để củng cố hoàn thiện kiến thức; Câu
hỏi liên hệ thực tế.
Giáo viên thực hiện – Đặng Hùng Vĩ – Đơn vị: Trường THCS Nguyễn Công Trứ 2
SKKN – Đổi mới phương pháp dạy học bằng cách xây dựng hệ thống câu hỏi
Môn Sinh học lớp 9
- Câu hỏi là phương tiện dùng trong dạy và học, là nguồn để hình thành
kiến thức, kỹ năng cho học sinh. Khi tìm được câu trả lời là người học đã tìm ra
được kiến thức mới, rèn được kỹ năng xác định mối quan hệ, đồng thời sử dụng
được những điều kiện đã cho, như vậy là vừa củng cố kiến thức, vừa nắm vững
và mở rộng kiến thức. Câu hỏi là phương tiện để rèn luyện và phát triển tư duy.

- Khi trả lời câu hỏi, học sinh phải phân tích, xác định mối quan hệ, so
sánh, đối chiếu những điều đã cho và những điều cần tìm đòi hỏi phải suy nghĩ
logic. Người học phải luôn luôn suy nghĩ, do đó tư duy được phát triển. Cũng
qua việc tìm câu trả lời mà lôi cuốn thu hút người học vào nhiệm vụ nhận thức,
do đó người học luôn cố gắng.
- Câu hỏi phát huy năng lực tự lực nếu được giáo viên sử dụng thành công
còn có tác dụng gây được hứng thú nhận thức khát vọng tìm tòi dựa trên năng
lực tự lực cho học sinh. Cho phép giáo viên thu được thông tin ngược về chất
lượng lĩnh hội kiến thức của học sinh. Những thông tin này giúp giáo viên điều
chỉnh quá trình dạy học một cách linh hoạt.
- Câu hỏi phát huy năng lực tự lực được sử dụng phổ biến thích hợp cho
hầu hết các bài học và thường được sử dụng phối hợp với các phương pháp dạy
học khác góp phần nâng cao chất lượng dạy học.
Vì thế, các giáo viên cần thấy rằng câu hỏi nói chung, câu hỏi phát huy
năng lực tự lực nói riêng đều có vai trò rất quan trọng đối với quá trình dạy học.
1.3. Giải pháp đã sử dụng
Trong một thời gian dài, người thầy được trang bị phương pháp để truyền
thụ tri thức cho học sinh theo quan hệ một chiều: Thầy truyền đạt, trò tiếp nhận.
Ở một phương diện nào đó, khi sử dụng phương pháp này thì các em học sinh -
một chủ thể của giờ dạy - đã “bị bỏ rơi” giáo viên là người sốt sắng và nỗ lực đi
tìm chiếc chìa khoá mở cửa cái kho đựng kiến thức là cái đầu của học sinh, và
ông ta đem bất kỳ một điều tốt đẹp nào của khoa học để chất đầy cái kho này
theo phạm vi và khả năng của mình. Còn người học sinh là kẻ thụ động, ngoan
ngoãn, cố gắng và thiếu tính độc lập. Ngoan ngoãn, bị động, nhớ được nhiều
điều thầy đã truyền đạt. Để chiếm được vị trí số một trong lớp, người học sinh
phải có được không phải một tính ham hiểu biết khôn cùng của một trí tuệ sắc
sảo mà phải có một trí nhớ tốt, phải thật cố gắng để đạt được điểm số cao trong
tất cả các môn học. Ngoài ra, phải chăm lo sao cho quan điểm của chính mình
phù hợp với quan điểm của thầy cô giáo nữa.
Nếu quan niệm nghệ thuật dạy học là nghệ thuật thức tỉnh trong tâm hồn

các em thanh thiếu niên tính ham hiểu biết, dạy các em biết suy nghĩ và hành
động tích cực, mà tính ham hiểu biết đúng đắn và sinh động chỉ có được trong
đầu óc sảng khoái. Nếu nhồi nhét kiến thức một cách cưỡng bức thì hiệu quả
giáo dục khó có thể như mong muốn.
Đổi mới phương pháp giảng dạy không phải là tạo ra một phương pháp
khác với cái cũ, để loại trừ cái cũ. Sự phát triển hay một cuộc cách mạng trong
khoa học giáo dục thực chất là tạo được một tiền đề để cho những nhân tố tích
Giáo viên thực hiện – Đặng Hùng Vĩ – Đơn vị: Trường THCS Nguyễn Công Trứ 3
SKKN – Đổi mới phương pháp dạy học bằng cách xây dựng hệ thống câu hỏi
Môn Sinh học lớp 9
cực của cái cũ vẫn có cơ hội phát triển mạnh mẽ hơn. Đồng thời tạo ra cái mới
tiến bộ hơn, tốt hơn cái đã có. Nếu phương pháp dạy học cũ có một ưu điểm lớn
là phát huy trí nhớ, tập cho học sinh làm theo một điều nào đó, thì phương pháp
mới vẫn cần những ưu điểm trên. Phát huy tính tích cực của học sinh thông qua
hàng loạt các tác động của giáo viên là bản chất của phương pháp giảng dạy
mới. Khi nói đến tính tích cực, chúng ta quan niệm là lòng mong muốn hành
động được nảy sinh từ phía học sinh, được biểu hiện ra bên ngoài hay bên trong
của sự hoạt động. Nhờ phát huy được tính tích cực mà học sinh không còn bị thụ
động. Học sinh trở thành các cá nhân trong một tập thể mang khát vọng được
khám phá, hiểu biết. Khi đổi mới phương pháp dạy học cần tránh xu hướng giản
đơn hay cực đơn. Có thầy, cô thay việc “đọc, chép” bằng việc hỏi quá nhiều mà
phần nhiều các câu hỏi ấy lại không tạo được “tình huống có vấn đề”. Có thể họ
đã nghĩ sử dụng phương pháp dạy học mới là việc thay đọc chép bằng việc hỏi
đáp. Hỏi đáp càng nhiều thì càng đổi mới!?
Khi nói đến đổi mới phương pháp dạy học thì chúng ta nghĩ ngay đến việc
phải đổi mới đồng bộ, có nghĩa là đổi mới sách giáo khoa, đổi mới cách ra đề thi
và yêu cầu thi, nêu cao được vai trò của Nhà trường và Tổ chuyên môn, đặc biệt
coi trọng tài nghệ của người thầy. Tuy nhiên chúng ta vẫn chưa thật sự đổi mới
toàn bộ. Chúng ta đã đổi mới sách giáo khoa, cách ra đề, đã nâng cao vai trò nhà
trường và tổ chuyên môn nhưng sự hoạt động của tổ chuyên môn chưa thật sự

cao, vẫn làm cho có lệ, nhiều người thầy còn lo lắng cho cuộc sống thường nhật
nên chưa thật sự tâm huyết với nghề nghiệp…
2. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
2.1. Cơ sở lí luận
- Việc cải tiến và đổi mới phương pháp dạy học luôn luôn được Đảng và
Nhà nước ta quan tâm. Cụ thể được khẳng định từ rất lâu, từ trong nghị quyết
TW4 khóa II, nghị quyết TW2 khóa III và được pháp chế trong Điều 24.2 - luật
Giáo dục.
- Tinh thần Nghị quyết 40 – 41 Quốc hội khoá X của Đảng cũng đã nhấn
mạnh về công tác giáo dục và đào tạo, khoa học công nghệ: “Đổi mới tư duy
giáo dục một cách nhất quán từ mục tiêu, chương trình, nội dung, phương pháp
đến cơ chế quản lí để tạo được chuyển biến cơ bản và toàn diện nền giáo dục
nước nhà, tiếp cận với trình độ giáo dục trong khu vực và trên thế giới; khắc
phục cách đổi mới chấp vá, thiếu tầm nhìn tổng thể, thiếu kế hoạch đồng bộ.
Xây dựng nền giáo dục của dân, do dân, vì dân; Bảo đảm công bằng về cơ hội
học tập cho mọi người, tạo điều kiện để toàn xã hội học tập và học tập suốt
đời…”
- Và năm học 2009 - 2010 cũng là năm học tiếp tục triển khai thực hiện
kết luận của Hội nghị Trung ương VI (Khoá VIII): “Đổi mới phương pháp giáo
dục đào tạo, khắc phục lối truyền thụ kiến thức một chiều, rèn luyện thành nếp
tư duy sáng tạo của người học. Từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến và
Giáo viên thực hiện – Đặng Hùng Vĩ – Đơn vị: Trường THCS Nguyễn Công Trứ 4
SKKN – Đổi mới phương pháp dạy học bằng cách xây dựng hệ thống câu hỏi
Môn Sinh học lớp 9
phương tiện hiện đại vào quá trình dạy học đảm bảo điều kiện và thời gian tự
học, tự nghiên cứu cho học sinh.
- Năm học 2009 – 2010 là năm học thứ tư thực hiện qui định của Bộ Giáo
dục: “Nói không với tiêu cực trong thi cử và bệnh thành tích trong Giáo dục”.
Tiếp tục thực hiện “Xây dựng trường học thân thiện và học sinh tích cực”. 40
năm thực hiện di chúc của Hồ Chí Minh.

Để hình thành kiến thức, kỹ năng, thái độ và phát huy năng lực tự lực tích
cực của học sinh có nhiều phương pháp dạy học khác nhau và có nhiều biện
pháp thực hiện. Một trong những biện pháp có hiệu quả là giáo viên xây dựng hệ
thống câu hỏi theo hướng phát huy năng lực tự lực của học sinh. Khi soạn giáo
án, việc xây dựng câu hỏi được giáo viên thường xuyên tiến hành và tiến hành ở
hầu hết các chương, bài với nhiều môn học khác nhau. Mang lại kết quả cao
trong việc thực hiện mục tiêu của mỗi phần, mỗi bài, mỗi chương…Việc xây
dựng câu hỏi trong mỗi nội dung là công cụ đắc lực, là phương tiện sư phạm hữu
hiệu thúc đẩy hoạt động nhận thức của học sinh, xây dựng câu hỏi tốt sẽ tạo điều
kiện tốt để bài dạy thành công. Việc thường xuyên xây dựng trước khi dạy và sử
dụng câu hỏi đó trong bài dạy sẽ đưa học sinh vào những tình huống có vấn đề
cần giải quyết, mà muốn giải quyết được những vấn đề đó học sinh phải tích cực
vận động linh hoạt, sáng tạo những kiến thức đã có để trả lời. Vì vậy tăng cường
xây dựng câu hỏi là việc làm cần thiết và cấp bách đối với mỗi giáo viên hiện
nay.
2.2. Cơ sở thực tiễn
Qua việc giảng dạy nhiều năm, cùng với việc dự giờ các đồng nghiệp, tôi
nhận thấy hiện nay nhiều giáo viên đã và đang đổi mới phương pháp dạy học thể
hiện ở tất cả các khâu, kể cả khâu soạn bài và khâu dạy học trên lên lớp. Tuy
nhiên khi soạn bài và dạy học giáo viên chưa xấy dựng hệ thống câu hỏi, mà chỉ
sử dụng các câu hỏi có sẵn, dạy đến đâu thì đặt câu hỏi đến đấy, đặt câu hỏi một
cách tuỳ tiện, nhiều khi chưa sát với đối tượng học sinh, không phù hợp với nội
dung bài học, câu hỏi khó hiểu hoặc không kích thích, phát huy được năng lực
sáng tạo của học sinh, chưa định hướng vào giải quyết các vấn đề hay, khó, làm
cho học sinh thụ động trong việc lĩnh hội kiến thức.
2.3. Quá trình thử nghiệm đề tài
2.3.1. Phương pháp nghiên cứu
- Nghiên cứu lí thuyết: Nghiên cứu các đề tài có liên quan đến vấn đề xây
dựng câu hỏi. Đọc những tài liệu về đổi mới phương pháp dạy học. Đọc thêm
các loại sách tham khảo, sách hướng dẫn, sách nâng cao về bộ môn sinh học.

- Điều tra: Sử dụng phiếu để điều tra gián tiếp hoặc trực tiếp trao đổi với
giáo viên về việc xây dựng câu hỏi theo hướng phát huy năng lực tự lực của học
Giáo viên thực hiện – Đặng Hùng Vĩ – Đơn vị: Trường THCS Nguyễn Công Trứ 5