Bài giảng Nhận thức về đổi mới phương pháp dạy học địa lý

MỘT SỐ NHẬN THỨC CƠ BẢN
VỀ ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC ĐỊA LÍ
I - LÍ DO PHẢI ĐỔI MỚI
1. Những thách thức đối với môn Địa lí ở trường phổ thông
a) Vị trí, vai trò của môn Địa lí phổ thông trong thực hiện mục tiêu giáo dục
Điều 23, Luật Giáo dục quy định mục tiêu của giáo dục phổ thông là: "giúp
học sinh phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mĩ và các kĩ
năng cơ bản nhằm hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ
nghĩa, xây dựng tư cách và trách nhiệm công dân, chuẩn bị cho học sinh tiếp
tục học lên hoặc đi vào cuộc sống lao động, tham gia xây dựng và bảo vệ Tổ
quốc".
Địa lí là môn học cung cấp cho học sinh (HS) những kiến thức phổ thông, cơ
bản, cần thiết về Trái Đất và những hoạt động của con người trên bình diện
quốc gia và quốc tế, làm cơ sở cho hình thành thế giới quan khoa học; giáo
dục tư tưởng tình cảm đúng đắn; đồng thời rèn luyện cho HS các kĩ năng
hành động, ứng xử phù hợp với môi trường tự nhiên, xã hội, phù hợp với
yêu cầu của đất nước và xu thế của thời đại.
Môn Địa lí còn có nhiều khả năng bồi dưỡng cho HS năng lực tư duy (tư
duy kinh tế, tư duy sinh thái, tư duy phê phán,...); trí tưởng tượng và óc thảm
mĩ; rèn luyện cho HS một số kĩ năng có ích trong đời sống và sản xuất.
Cùng với các môn học khác, môn Địa lí góp phần bồi dưỡng cho HS ý thức
trách nhiệm, lòng ham hiểu biết khoa học, tình yêu thiên nhiên, con người,
quê hương, đất nước.
Vì vậy, Địa lí là môn học không thể thiếu dược trong hệ thống các môn học
của nhà trường phổ thông, nhằm góp phần vào việc thực hiện mục tiêu giáo
dục phổ thông như Luật Giáo dục đã nêu.
b) Những khó khăn gặp phải trong quá trình đổi mới
- Một số giáo viên (GV) Địa lí vẫn chưa thực sự thấm nhuần bản chất,
hướng và cách thức đổi mới PPDH Địa lí; hiểu biết về cơ sở lí luận, thực
tiễn của đổi mới PPDH còn chưa sâu sắc.
- Đa số GV vẫn chú trọng truyền thụ kiến thức theo kiểu thuyết trình xen kẽ

hỏi đáp, nặng về thông báo, giảng giải kiến thức, nhẹ về phát huy tính tích
cực và phát triển tư duy HS.
- Nhiều GV lên lớp theo kiểu dạy "chay", không sử dụng bản đồ/lược đồ
ngay cả trong các tiết học có nội dung về địa lí khu vực, quốc gia, tổ quốc và
địa phương. Việc sử dụng phương tiện dạy học còn nặng về mô tả, minh hoạ
là chủ yếu.
- Hình thức tổ chức dạy học còn đơn điệu. Dạy theo lớp là chủ yếu. Các hình
thức dạy học cá nhân, nhóm, ngoài trời còn được ít, hoặc chưa được thực
hiện, hiệu quả thực hiện còn thấp.
- Cơ sở vật chất phục vụ dạy học và các phương tiện dạy học còn thiếu và
chưa đồng bộ.
Cách thức đổi mới phương pháp dạy học Địa lí ở trung học phổ thông
a) Dạy học Địa lí trung học phổ thông theo định hướng đổi mới trên được
tiến hành theo cách thức: giáo viên đóng vai trò tổ chức, hướng dẫn, chỉ đạo,
điều khiển; học sinh tích cực, tự giác, chủ động làm việc với các nguồn tri
thức dưới sự chỉ đạo của giáo viên.
NHỮNG ĐỊNH HƯỚNG CƠ BẢN VỀ ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY
HỌC ĐỊA LÍ VÀ BIỆN PHÁP THỰC HIỆN ĐỔI MỚI
1.2.1. Định hướng chung và quan niệm về đổi mới phương pháp dạy học địa
lí
Có thể nói định hướng xuyên suốt của việc đổi mới phương pháp dạy học là
hướng tới hoạt động học tập chủ động, tích cực, chống lại thói quen học tập
thụ động của học sinh, “tạo bước chuyển biến cơ bản về mặt chất lượng giáo
dục theo hướng tiếp cận với trình độ tiên tiến của thế giới, phù hợp với thực
tiễn của Việt Nam, phục vụ thiết thực cho sự nghiệp phát triển kinh tế - xã
hội của đất nước. Phấn đấu đưa nền giáo dục của nước ta thoát khỏi tình
trạng tụt hậu trên một số lĩnh vực so với các nước phát triển trong khu vực”.
Định hướng này đã được ghi trong nhiều văn bản pháp qui của Đảng và Nhà
nước ta.
Nghị quyết T.Ư 2 khóa VIII (12/1996) nêu rõ: “Đổi mới mạnh mẽ phương

pháp giáo dục và đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện nếp
tư duy sáng tạo của người học. Từng bước áp dụng các phương pháp tiên
tiến và phương tiện hiện đại vào trong quá trình dạy học, đảm bảo điều kiện
và thời gian tự học, tự nghiên cứu cho học sinh, nhất là sinh viên đại học”.
Từ tinh thần nghị quyết của Đảng đã được thể chế hóa trong Luật Giáo dục.
Tại điều 24.2 Luật giáo dục có ghi: “Phương pháp giáo dục phổ thông phải
phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động của học sinh; phù hợp với đặc điểm
của từng lớp học, từng môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện
kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại
niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh”.
Định hướng đổi mới phương pháp dạy học được nêu trong nghị quyết của
Đảng và Luật Giáo dục được cụ thể hóa vào chiến lược phát triển giáo dục
giai đoạn 2001 - 2010 (ban hành theo Quyết định số 201/2001/QĐ - TTg
ngày 28 tháng 12 năm 2001 của Thủ tướng chính phủ) như sau: “Đổi mới và
hiện đại hóa phương pháp dạy học. Chuyển từ việc truyền thụ tri thức thụ
động, thầy giảng, trò ghi sang hướng dẫn người học chủ động tư duy trong
quá trình tiếp cận tri thức; dạy cho người học phương pháp tự học; tự thu
nhận thông tin một cách có hệ thống và có tư duy phân tích tổng hợp; phát
triển năng lực của mỗi cá nhân; tăng cường tính chủ động, tính tự chủ của
học sinh, sinh viên trong quá trình học tập...”.
Như vậy, quan niệm về đổi mới phương pháp dạy học địa lí sẽ là: đổi mới và
hiện đại hóa phương pháp dạy học, làm cho phương pháp dạy học địa lí tác
động mạnh mẽ đến học sinh, phát huy được tính tích cực, tự giác, chủ động
và tư duy sáng tạo của người học; bồi dưỡng cho người học năng lực tự học,
kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, lòng say mê học tập và ý chí vươn
lên, như tinh thần của Luật Giáo dục đã nêu.
Thấm nhuần về quan niệm đổi mới như trên, một mặt quá trình đổi mới
phương pháp dạy học địa lí chỉ thành công nếu chúng ta đẩy mạnh hiện đại
hóa phương pháp dạy học địa lí, tổ chức dạy học địa lí theo kiểu mới trên cơ
sở tăng cường áp dụng các phương pháp, phương tiện và hình thức tổ chức

dạy học hiện đại, kết hợp với việc cải tiến các phương pháp dạy học truyền
thống theo những định hướng mới nhằm nâng cao chất lượng và hiệu quả
của việc dạy học địa lí, làm cho môn địa lí có một vị trí xứng đáng trong hệ
thống các môn học ở trường trung học phổ thông. Mặt khác việc đổi mới
phương pháp dạy học địa lí ở trường trung học phổ thông cần tập trung vào
4 hướng sau:
- Phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động và tư duy sáng tạo của học sinh.
- Bồi dưỡng phương pháp tự học.
- Rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn.
- Tác động đến tình cảm, đem lại niềm tin và hứng thú học tập cho học sinh.
Trong đó hướng phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động và tư duy sáng tạo
của học sinh là cơ bản và chủ yếu nhất, nó sẽ chi phối đến 3 hướng sau:
1.2.2. Những định hướng cơ bản
Đổi mới phương pháp dạy học cũng có nghĩa là tổ chức dạy học theo
lối mới, tạo lập cho quá trình dạy học những điều kiện, mối quan hệ và
những giá trị mới. Để làm được điều đó, quá trình đổi mới phương pháp dạy
học địa lí phải tuân thủ theo những định hướng cơ bản sau:
1.2.2.1. Tạo cho học sinh một vị thế mới và những tiền đề, những điều kiện
thuận lợi để hoạt động:
Cụ thể của định hướng này là: người học phải trở thành chủ thể hành động,
hoạt động một cách tích cực, tự giác, chủ động và sáng tạo để kiến tạo tri
thức, rèn luyện kỹ năng và hình thành thái độ; tạo ra và duy trì ở học sinh
những động lực học tập mạnh mẽ để tham gia tích cực vào quá trình dạy
học, đó chính là động cơ, hứng thú và niềm lạc quan của học sinh trong quá
trình học tập; học sinh cần được nuôi dưỡng và phát triển ý thức trách nhiệm
và khả năng tự đánh giá kết quả học tập của mình.
1.2.2.2. Xác lập, khẳng định vai trò, chức năng mới của người thầy trong quá
trình dạy học:
Cụ thể là: người thầy phải là người tổ chức, chỉ đạo, điều khiển các hoạt
động học tập tự giác, chủ động và sáng tạo của học sinh; người thầy không

còn là nguồn cung cấp thông tin duy nhất, không phải là người hoạt động
chủ yếu trong giờ học như trước đây, mà thầy giáo phải là người tổ chức, chỉ
đạo và điều khiển quá trình học tập của học sinh bằng việc thể hiện tốt vai
trò thiết kế, ủy thác, điều khiển và thể chế hóa trong hoạt động dạy học của
mình. Trong đó:
- Thiết kế là lập kế hoạch cho quá trình dạy học về cả mục đích, nội
dung, phương pháp, phương tiện và hình thức dạy học. Thông qua đó nêu ra
được những tình huống thích hợp để kích thích và tạo điều kiện cho học sinh
chủ động, tự giác và hợp tác trong hoạt động nhận thức.
- Uỷ thác là thông qua đặt vấn đề nhận thức, tạo động cơ hứng thú
biến ý đồ dạy của mình thành nhiệm vụ học tập tự nguyện, tự giác của trò và
chuyển giao cho trò những tình huống để trò hoạt động và thích nghi.
- Điều khiển quá trình hoạt động học tập của học sinh trên cơ sở
thực hiện một hệ thống mệnh lệnh, chỉ dẫn, trợ giúp, đánh giá (bao gồm cả
sự động viên).
- Thể chế hóa tức là xác nhận, định vị kiến thức mới trong hệ thống
tri thức đã có, đồng nhất hóa kiến thức riêng lẻ của học sinh thành tri thức
khoa học xã hội, hướng dẫn vận dụng và ghi nhớ.
1.2.2.3. Xây dựng môi trường dạy học thích hợp:
Môi trường dạy học ảnh hưởng đến phương pháp dạy học và giữa chúng lại
có tác động tương hỗ lẫn nhau. Người dạy và người học đương nhiên bị ảnh
hưởng bởi một tập hợp các yếu tố của môi trường. Nhưng mặt khác người
học và người dạy phải tự thích nghi với môi trường dạy học. Ảnh hưởng và
thích nghi chính là hệ quả của phương pháp sư phạm tương tác liên quan đến
môi trường. Chúng ta có thể hình dung mối quan hệ tác động qua lại giữa
các yếu tố của môi trường dạy học cũng như sự ảnh hưởng và thích nghi
giữa người dạy và người học đối với môi trường
NHỮNG YÊU CẦU ĐẶT RA CẦN LƯU Ý VỀ PHƯƠNG PHÁP TRONG
DẠY HỌC ĐỊA LÍ THEO CHƯƠNG TRÌNH VÀ SÁCH GIÁO KHOA
MỚI

Khi chương trình và sách giáo khoa đã đổi mới, tất yếu phương pháp dạy
học bộ môn nhằm chuyển tải nội dung của chương trình và sách giáo khoa
đến người học cũng phải đổi mới theo. Để tạo cơ sở cho việc đổi mới cách
dạy và cách học ở trường phổ thông, sách giáo khoa địa lí cố gắng tạo ra
những cái mới như đã trình bày ở phần nội dung trước. Cho nên phương
pháp dạy học khi dạy theo sách giáo khoa mới, về phía giáo viên cũng cần
lưu ý thêm một số yêu cầu sau:
- Với sách giáo khoa mới, đòi hỏi người giáo viên phải đầu tư nhiều hơn về
thời gian và trí tuệ trong khâu chuẩn bị bài, vừa để làm rõ những nội dung
kiến thức ẩn chứa ở kênh hình, bảng số liệu thống kê và hệ thống các bài tập,
câu hỏi xen kẽ trong bài, cũng như tìm ra cách thức và phương pháp tốt nhất
nhằm hướng dẫn cho học sinh tự học, tự làm việc sao cho có hiệu quả với
các phần nội dung này của sách giáo khoa; đồng thời vừa để xác định phần
trọng tâm của bài phải tập trung đi sâu trong tiết học, còn các phần khác chỉ
gợi ý hướng dẫn để học sinh tự học. Nhìn chung các bộ sách giáo khoa mới,
trong quĩ thời gian một tiết dạy thì lượng kiến thức được đưa vào khá nhiều,
cho nên đã có nhiều ý kiến cho rằng chương trình theo sách giáo khoa mới
đang được thí điểm là nặng. Nếu cứ dạy một cách dàn đều, dạy tất cả những
gì được viết trong sách giáo khoa ngay tại lớp như nếp quen cũ của không ít