Thơ thiên nhiên trong Ức Trai thi tập và Quốc âm thi tập của Nguyễn Trãi

Thơ thiên nhiên trong Ức Trai thi tập và Quốc âm
thi tập của Nguyễn Trãi

Tìm hiểu kho tàng thơ chữ Nôm và chữ Hán của Nguyễn Trãi để lại cho hậu
thế, chúng ta có thể thấy một nét đặc sắc trong những bài thơ thiên nhiên của ông.
Cùng viết về thiên nhiên, nhưng những bài thơ chữ Hán trong Ức Trai thi tập có sự
khác biệt trong đề tài, cảm hứng, chủ đề, tư tưởng cũng như nghệ thuật ngôn ngữ, xây
dựng hình tượng so với thơ chữ Nơm trong Quốc âm thi tập.

Nói đến thiên nhiên trong thơ Nguyễn Trãi, trước hết chúng ta cần đặt trong
mối quan hệ qui chiếu với cuộc đời của nhà thơ để giải mã rõ hơn cảm hứng cụ thể
trong từng tác phẩm ở hai tập thơ. Đây là vấn đề đòi hỏi q trình khảo cứu cơng phu
và thuộc phạm vi nghiên cứu của một cơng trình lớn.
Người viết chỉ xin được so sánh mảng thơ thiên nhiên của Nguyễn Trãi ở thơ
chữ Hán và thơ chử Nôm của ông ở những khía cạnh cơ bản nhất, trên cơ sở phân tích
một số tác phẩm tiêu biểu và tương đối quen thuộc với chúng ta lâu nay.
Theo một truyền thống thi ca trung đại “cổ thi thiên ái thiên nhiên mỹ” (Hồ Chí
Minh), những bài thơ của Nguyễn Trãi dành một số lượng khá lớn viết về thiên nhiên.


Thiên nhiên gắn với cuộc đời thăng trầm đầy bi kịch của người anh hùng, như
cũng soi chiếu tâm tư của chính nhà thơ trong những hồn cảnh khác nhau.
Tuyết sương thấy đã đặng nhiều ngày
Có thuốc trường sinh càng khoẻ thay
Hổ phách phục linh nhìn mấy biết
Dành, cịn để trợ dân này
Những câu thơ Nguyễn Trãi viết về Tùng như sự khẳng định nhân cách của
chính ơng, một con người cả đời canh cánh nỗi lòng “ưu quốc ái dân”. Nguyễn Trãi
tìm về thiên nhiên và để lại hàng trăm bài thơ chữ Hán và chữ Nôm, hầu như bài thơ
nào cũng toát lên vẻ đẹp lồng lộng thanh cao và cứng cỏi như dáng tùng vững chãi
giữa tuyết sương.

Trong buổi đầu của nền thi ca trung đại Việt Nam, Nguyễn Trãi đã tạo dựng
nên một kiểu nhà nho – nghệ sĩ đích thực, khi tâm hồn ơng hồ quyện với từng vẻ đẹp
đất nước, rung động trước non nước mây trời, cỏ cây hoa lá để người đời sau hình
dung đầy đủ diện mạo của con người có tấm lòng sáng tựa “sao Khuê buổi sớm” ấy.
Lúc làm quan giữa triều, khi về ở ẩn sống đời thanh bần giữa núi rừng, dù ở đâu thiên
nhiên vẫn chiếm một địa vị quan trọng, một người bạn tâm giao để Nguyễn Trãi kí
thác nỗi lịng ln quặn thắt những ưu tư thời thế:
Non cao non thấp mây thuộc
Cây cứng cây mềm gió hay
Ngồi chưng mọi chốn đều thơng hết
Bui một lòng người cực hiểm thay


Đề tài thiên nhiên trong thơ chữ Hán và thơ chữ Nôm của Nguyễn Trãi vô cùng
phong phú như phản chiếu cuộc đời lắm thăng trầm của chính ơng. Nếu như trong thơ
chữ Hán, ta gặp nhiều địa danh gắn với qng đời sơi nổi, với hồi bão « trí quân trạch
dân », với tầm nhìn bao quát lịch sử, chiêm nghiệm thời thế một cách cụ thể thì ở thơ
chữ Nôm lại là những cảm xúc tinh lọc thăng hoa trong những đề tài tưởng như mịn
cũ vì ước lệ « tùng, trúc, cúc, mai », « phong, hoa tuyết nguyệt ». Nhưng dù cho đề tài
cụ thể hay trừu tượng thì Nguyễn Trãi đều thể hiện con người đầy cá tính của ơng một
cách rõ nét trước thiên nhiên. Cảm hứng bao trùm trong những bài thơ chữ Hán viết
về thiên nhiên phải chăng có thể khái quát trong hai câu thơ này của Nguyễn Trãi :
Kim cổ vô cùng giang mạc mạc
Anh hùng hữu hạn diệp tiêu tiêu
Ngay cả những bài thơ chữ Hán thấm đẫm phong vị trữ tình cũng phảng phất
nỗi niềm người anh hùng trước lẽ hưng phế, đọng lại những hoài niệm về các triều đại
đã qua. Dù cho đó là cảnh đã bao nhiêu lần thưởng ngoạn thì vào thơ, Nguyễn Trãi
vẫn tạo được những rung động khác thường. một Dục Thuý sơn qua cảm xúc của ơng
hiện rõ là nơi « tiên cảnh trụy trần gian » với vẻ đẹp thật diễm lệ :
Tháp ảnh trâm thanh ngọc

Ba quang kính thúy hoàn
Vẻ diễm kiều như một nàng thiếu nữ của núi Dục Thúy cũng khơng làm ơng
ngi ngoai hồi niệm về bậc tài danh tiền bối Trương Hán Siêu, trong mối đồng cảm
của người đề thơ núi Th. Đó khơng chỉ là gặp gỡ của hồn thơ yêu cảnh đẹp, mà cịn
là nhớ bậc tiền nhân đã cống hiến tài trí phị vua giúp nước : Hữu hồi Trương Thiếu


bảo – Bi khắc tiển hoa ban. Nhiều bài thơ chữ Hán của Nguyễn Trãi thường khắc hoạ
những phong cảnh hùng vĩ của đất nước với bút lực cuồn cuộn, với hơi văn dào dạt
như thuở Bình Ngơ : một Thần Phù hải khẩu :
Kình phun lãng hống thơi nam bắc
Sóc ủng sơn liên ngọc hậu tiền
Hay một Vân Đồn « thiên khơi địa thiết phó kì quan », một Bạch Đằng hải
khẩu :
Sóc phong xuy hải khí lăng lăng
Khinh khởi ngâm phàm quá Bạch Đằng
Ngạc đoạn kình khoa sơn khúc khúc
Qua trầm kích chiết ngạn tằng tằng
Cảnh ấy, tình ấy gắn với niềm tự hào dân tộc lớn lao, bởi những danh thắng
cũng đồng thời gắn với những anh hùng mà bản thân nhà thơ ngưỡng vọng : Thần Phù
là nơi anh hùng Hồ Quí Ly chống sự xâm lăng của vua Chiêm Chế Bồng Nga, Vân
Đồn vang danh chiến công của Trần Khánh Dư và bao triều đại anh hùng vùi thây
quân giặc cướp trên sóng Bạch Đằng. Nhưng đồng thời, Nguyễn Trãi còn nhận ra
những mối tương quan trời đất và con người khi suy ngẫm trước cảnh trời đất vô
cùng, để ngậm ngùi cho mối hận anh hùng, để suy ngẫm về gốc rễ vững bền của đất
nước:
Phúc chu thủy tín dân do thuỷ
Thị hiểm nan bằng mệnh tại thiên
Hoạ phúc hữu môi phi nhất nhật

Anh hùng di hận kỉ thiên niên
(Quan hải)
Có lẽ chưa ai nhìn thiên nhiên đất trời mà luận anh hùng sâu sắc như Nguyễn
Trãi, anh hùng là phẩm chất cá nhân, nhưng muốn thành nghiệp lớn phải gắn với nhân
dân như thuyền với nước.
Tiếp xúc với thiên nhiên trong thơ chữ Hán của Nguyễn Trãi trong Ức Trai thi
tập, chúng ta có thể nhận thấy ý kiến đánh giá của PSG.TS Lã Nhâm Thìn thật xác
đáng: đó là một thiên nhiên kỳ vĩ, hoành tráng nhưng cũng đồng thời mỹ lệ, thi vị;
thiên nhiên gắn với những địa danh như một cuốn nhật kí gắn với cuộc đời phong phú
từng trải của Nguyễn Trãi; qua đó ta nhận ra một tâm hồn cao rộng, khống đạt,
phong tình và tinh tế.
Phần lớn những bài thơ của Nguyễn Trãi viết về thiên nhiên bằng chữ Hán đều
tuân thủ nghiêm ngặt thể loại Đường luật nhưng khơng hề gị bó cảm xúc. Thơ thiên
nhiên gắn với tâm hồn trí tuệ của một con người lừng danh “viết thư, thảo hịch tài giỏi
hơn hết một thời” cũng mang theo cái mạnh mẽ phóng khống của một tấm lòng nặng
niềm “ưu ái”, bao giờ cũng phảng phất bóng dáng con người hăm hở gánh vác giang
sơn, trổ tài kinh bang tế thế để thực hiện hồi bão trí qn trạch dân. Bên cạnh đó là
một thiên nhiên chất chứa ưu tư.
Cùng chung cảm hứng này, trong những bài thơ Nơm, Nguyễn Trãi lại có dịp
bộc bạch nhiều ưu tư hơn. Ơng tìm thấy trong thiên nhiên những bài học lớn, đặc biệt
là thiên nhiên trong chùm thơ Bảo kính cảnh giới ở Quốc âm thi tập.


Quãng đời lui về ẩn cư quê ngoại Côn Sơn giúp Nguyễn Trãi có dịp hồ nhập
với thiên nhiên hết mình hơn, khi “cơng danh đã được hợp về nhàn”, những cảm xúc
thiên nhiên trong chùm thơ Mạn thuật, Thuật hứng, những cảm nhận về hoa cỏ trong
Hoa mộc môn…cũng bộc lộ con người ơng thật bình dị gần gũi. Ta cũng nhận ra chân
dung tâm hồn Nguyễn Trãi sinh động tự nhiên hơn trong những vần thơ dân dã nôm
na.

Thiên nhiên trong thơ Nôm Nguyễn Trãi là cả một khơng gian bát ngát tình
người, tràn căng sức sống “thế giới đông lên ngập một bầu”. Điểm khác biệt về cảm
hứng giữa thơ chữ Nôm và thơ chữ Hán xuất phát từ chính những nét đặc biệt trong
hồn cảnh của nhà thơ khi về ẩn cư:
Ao cạn vớt bèo cấy muống
Đìa thanh phát cỏ ương sen
Kho thu phong nguyệt đầy qua nóc
Thuyền chở yên hà nặng vạy then…
(Thuật hứng)
Vẫn là “phong nguyệt yên hà” nhưng có cái mềm mại lung linh trong cảm xúc
của một hồn thơ nhạy cảm. Trong cuộc sống của vị hưu quan, vẫn còn ắp đầy những
hoài bão hướng về cuộc đời trăn trở niềm “tiên ưu”. Cuộc sống thanh bình của dân
gian cũng tạo nên niềm vui giúp ông vượt lên nỗi niềm riêng:
Lao xao chợ cá làng ngư phủ
Dắng dỏi cầm ve lầu tịch dương
Dẽ có Ngu cầm đàn một tiếng


Dân giàu đủ, khắp địi phương
(Bảo kính cảnh giới, 43)
Thiên nhiên đến với nhà thơ trong tư cách “Núi láng giềng, chim bầu bạn, mây
khách khức, nguyệt anh tam”, nên ơng cũng thả lịng mình thật tự nhiên khơng rào
đón. Nếu như đọc thơ chữ Hán, ta đã gặp một Nguyễn Trãi với Côn Sơn ca thật tiêu
dao:
Côn Sơn hữu tuyền
Kỳ thanh linh linh nhiên
Ngô dĩ vi cầm huyền
Côn Sơn hữu thạch
Vũ tẩy đài phơ bích
Ngơ dĩ vi đạm tịch

Nham trung hữu tùng
Vạn cái thuý đồng đồng
Ngô ư thị hồ yển tức kỳ trung…
Thì trong thơ chữ Nơm, ơng cịn thoải mái viết những câu vượt ra khỏi mọi
ràng buộc câu thúc lễ nghi để thật sự hoà đồng cùng cây cỏ đất trời:
Già chơi dầu có của no dùng,
Chén rượu câu thơ ấy hứng nồng.
Ngỏ tênh hênh nằm cửa trúc,
Say lểu thểu đứng đường thông…


(Thuật hứng, 16)
Ta nhận ra một Nguyễn Trãi thật tự do phóng khống giữa đất trời, thật táo bạo
với những từ ngữ thuần Việt đắt giá “tênh hênh”, “lểu thểu” mà vẫn khơng suồng sã,
tưởng khó thành thơ mà vẫn lộ rõ cốt cách thanh cao nhưng giản dị của Nguyễn Trãi.
Thơ chữ Nơm Nguyễn Trãi thường nói về cảnh nhàn, cuộc sống nhàn rỗi bất đắc dĩ
nhưng khơng vì thế làm mất đi vẻ thư thái tự tin của nhà thơ: “Quét trúc bước qua
lòng suối – Thưởng mai về đạp bóng trăng”. Bên cạnh những bài thơ vịnh cảnh theo
truyền thống với những biểu tượng thiên nhiên gắn với người quân tử như “tùng trúc
cúc mai” còn là những lồi hoa cỏ bình thường nhưng lại toả ra phẩm chất thi nhân
của Nguyễn Trãi tinh tế nhất. Thưởng thức lại những vần thơ cô đọng mà thấm đượm
vẻ tình tứ trong bài Cây chuối, ta mới thấy Nguyễn Trãi đã vượt trước thời đại mình
biết bao nhiêu:
Tự bén hơi xuân tốt lại thêm
Đầy buồng lạ mầu thâu đêm
Tình thư một bức phong cịn kín
Gió nơi đâu gượng mở xem
Hồn thơ ấy cũng khơng gị bó câu thúc trong khn khổ thơ luật Đường mà tìm
cách thể hiện cá tính của mình trong những phá cách lục ngơn. Nghiêm cẩn trong thơ
chữ Hán bao nhiêu thì ơng lại phóng túng trong thơ chữ Nơm bấy nhiêu, đó cũng là

dấu ấn đặc sắc của Nguyễn Trãi trong Quốc âm thi tập. Người đọc có thể hình dung
một Nguyễn Trãi “Cơm ăn chẳng quản dưa muối – Áo mặc nài chi gấm thêu” giữa
một thiên nhiên rất giàu cảm xúc và đậm nét đời thường:


Quê cũ nhà ta thiếu của nào,
Rau trong nội, cá trong ao.
Cách song mai tỉnh hồn Cô Dịch ,
Kề nước cầm đưa tiếng Cửu Cao
Khách đến vườn còn hoa lạc,
Thơ nên cửa thấy nguyệt vào.
Cảnh thanh dường ấy chăng về nghỉ,
Lẩn thẩn làm chi áng mận đào
(Mạn thuật, 35)
Bản thân nhà thơ dẫu chán ngán cảnh quan trường, nhưng không hề run sợ
khuất phục trước cường quyền, không phải lánh đời theo triết lý “độc thiện kỳ thân”
mà chính thiên nhiên tiếp cho ơng sức mạnh, tìm ra cách ứng xử với bọn quyền thần
một cách đầy dũng khí. Thiên nhiên ấy hun đúc nên một Nguyễn Trãi đầy khí phách:
Mai chăng bẻ thương cành ngọc,
Trúc nhặt vun tiếc cháu rồng
Bui một tấc lòng ưu ái cũ,
Ðêm ngày cuồn cuộn nước triều đơng.
(Ngơn chí, 50)
Qua những bài thơ viết về thiên nhiên của Nguyễn Trãi, ta có thể nhận ra đầy
đủ về chân dung một con người hội tụ “khí phách của dân tộc, tinh hoa của thời đại”.
Thiên nhiên mà ơng tìm đến cũng là một thiên nhiên đầy sức sống, thanh cao như tâm


hồn ơng ln cuồn cuộn hồi bão lo cho dân cho nước. Trong bất kỳ hoàn cảnh nào,
những vần thơ của ơng vẫn tốt lên vẻ đẹp của con người chân chính và “tài năng làm

hay làm đẹp cho nước xưa nay chưa từng thấy” đúng như những lời ca ngợi hậu thế
dành cho ông.