Tài liệu Mô hình đổi mới phương pháp dạy học địa lý

MÔ HÌNH ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC
MÔN ĐỊA LÝ TRUNG HỌC CƠ SỞ
A. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Đổi mới PPDH là điều rất cần thiết, nhất là trong bối cảnh hội nhập
quốc tế. Khi mà công nghệ thông tin không còn là điều xa lạ với cả thầy lẫn
trò. Những năm qua dưới sự chỉ đạo của Bộ GD - ĐT, các chuyên đề bồi
dưỡng GD thường xuyên được tổ chức đều đặn tại các cơ sở GD. Trọng tâm
những chuyên đề trên tập trung vào bồi dưỡng phương pháp dạy học phát
huy tính cực của học sinh. Vai trò người thầy được khẳng định là nhà thiết kế
công trình “kiến thức” mà học sinh là những người thi công xây dựng hoàn
thiện công trình ấy. Học sinh lĩnh hội kiến thức chủ động tích cực là hạt
nhân của việc đổi mới phương pháp. Nhưng khi đi vào thực tế giảng dạy
không ít thầy cô, không tránh khỏi lúng túng về cách tổ chức hoạt động của
giờ học, những phương pháp được áp dụng để phát huy tính tích cực chủ
động của học sinh trong giờ dạy đôi khi còn gượng ép, hình thức.
Là một giáo viên dạy Địa lí ở THCS qua quá trình giảng dạy tôi luôn
trăn trở về việc đổi mới PPDH như thế nào ở những lớp mình giảng dạy với
những đối tượng học sinh khác nhau, ở bài dạy, tiết dạy khác nhau. Theo tôi
muốn đổi mới PPDH trước hết phải hiểu được bản chất của PPDH mới,
những yêu cầu của đổi mới PPDH, có như thế mới thiết kế bài học chi tiết
cho từng bài dạy, tiết dạy.
Trong nội dung đề tài này tôi xin trình bày mô hình đổi mới phương
pháp dạy học môn địa lý ở trường THCS với 3 vấn đề :
- Cơ sở của đổi mới PPDH Địa lí THCS.
- Thiết kế bài dạy theo tinh thần đổi mới PPDH.
- Một số bài dạy cụ thể tôi đã thực hiện ở chương trình lớp 7 theo
định hướng đổi mới PPDH.
B. NỘI DUNG
I. Đổi mới PPDH THCS.
1
1. Quan niệm về đổi mới PPDH Địa lí.

- Đổi mới PPDH trước hết được thể hiện ở sự đổi mới phong cách dạy
của thầy và phong cách học của trò: Người thầy thiết kế các tình huống để
học sinh tự khai thác, tự chiếm lĩnh và kiến tạo kiến thức, người thầy tạo ra
các cơ hội để học sinh có thể suy nghĩ nhiều hơn, hoạt động nhiều hơn và có
trách nhiệm hơn đối với học tập của mình.
- Đổi mới PPDH Địa lí chỉ thành công khi PPDH Địa lí tác động mạnh
đến người học sinh và phát huy tích cực tự giác, chủ động tư duy sáng tạo
của người học, bồi dưỡng cho người học năng lực tự học, lòng say mê học
tập và ý chí vươn lên.
- Đổi mới PPDH hiện nay có nhiều thuận lợi khi mà nội dung kiến thức
SGK được biên soạn theo tinh thần đổi mới PPDH, khi mà hầu hết các trường
đã được trang bị tương đối đầy đủ về phương tịên, thiết bị DH. Đặc biệt trong
bối cảnh CNTT đang đóng vai trò quan trọng trong đời sống xã hội. Người
thầy và học sinh đang ở trong một thời kì mới của những nhận thức mới về
dạy và học trong nhà trường phổ thông.
- Việc đổi mới PPDH Địa lí chỉ thành công khi chúng ta tổ chức dạy
học Địa lý theo kiểu mới trên cơ sở tăng cường áp dụng các phương pháp
phương tiện hình thức tổ chức dạy học hiện đại kết hợp với việc cải biến các
PPDH truyền thống theo những hướng đổi mới.
2. Những yêu cầu cơ bản đối với đổi mới:
2.1: Tạo cho học sinh có một vị thế mới và những điều kiện thuận lợi để
học sinh tích cực hoạt động nhận thức.
- Người học phải trở thành chủ thể hành động tích cực tự giác chủ động
và sáng tạo trong hoạt động để kiến tạo kiến thức (tức là người học phải biết
cách học, cách tự học).
- Tạo ra và duy trì ở học sinh những động lực học tập đúng đắn để
tham gia tích cực vào quá trình dạy học, đó chính là động cơ hứng thú, niềm
lạc quan của học sinh trong quá trình học tập.
2
- Phát triển nuôi dưỡng học sinh ý thức trách nhiệm, khả năng tự đánh

giá kết quả học tập của mình, học sinh có thể điều chỉnh được các hoạt động
của mình theo các mục tiêu đã định mà không phụ thuộc vào người khác.
2.2. Xác lập khẳng định vai trò của người thầy trong quá trình dạy học:
- Người thầy phải là người tổ chức chỉ đạo điều khiển các hoạt động
học tập tự giác, chủ động sáng tạo của học sinh. Để làm điều đó người thầy
phải đảm nhiệm tốt các chức năng sau:
+ Thiết kế là lập kế hoạch cho các quá trình dạy học cả về mục đích nội
dung, phương pháp, phương tiện và hình thức dạy học (người GV cần phải
xuất phát từ mục đích, nội dung của bài học).
+ Uỷ thác tức là thông qua đặt vấn đề nhận thức tạo động cơ hứng thú,
người thầy biến ý đồ dạy của mình thành nhiệm vụ học tập tự nguyện, tự giác
của học trò và chuyển giao cho trò những tình huống để trò hoạt động và
thích nghi.
+ Điều khiển quá trình học tập của học sinh trên cơ sở thực hiện một hệ
thống mệnh lệnh chỉ dẫn, trợ giúp. đánh giá (Bao gồm cả sự động viên).
+ Thể chế hoá (đánh giá) tức là xác nhận, định vị kiến thức mới trong
hệ thống kiến thức đã có đồng nhất hoá kiên thức riêng lẻ của học sinh thành
tri thức KH - XH hướng dẫn vận dụng và ghi nhớ.
+ Người thầy giáo ngoài việc nắm vững kiến thức chuyên môn, PPDH
còn phải nắm được chất lượng học sinh ở những lớp mình dạy, biết được tâm
tư tình cảm, những ham muốn của học sinh qua từng bài dạy, tiết dạy để điều
chỉnh phù hợp khi sử dụng phương pháp mới.
II. Thiết kế bài dạy học Địa lí THCS theo định hướng đổi mới.
1. Mục đích:
Thiết kế bài dạy là nội dung cơ bản có tính chất quyết định thành công
hay thất bại của một tiết lên lớp.
Thiết kế bài dạy phải đảm bảo những nội dung cơ bản sau:
- Thể hiện được nội dung bài dạy một cách tường tận chi tiết.
3
- Phản ảnh được mục đích đạt được trong từng mục của bài và

toàn bộ hệ thống bài dạy.
- Thể hiện đổi mới PPDH: Hạn chế giảng giải, thuyết trình minh
hoạ giành nhiều thời gian cho học sinh làm việc.
2. Tại liệu sử dụng:
- SGK Địa lí.
- Tài liệu tham khảo: SGV, Sổ tích luỹ, Tài liệu bồi dưỡng GV, Sách
soạn giảng (những bài soạn mẫu) và những tài liệu liên quan khác.
3. Nội dung:
Thiết kế bài dạy theo trình từ sau:
3.1. Xác định mục tiêu bài học: Mục tiêu của bài học phải đạt được 2 nội
dung:
+ Về kiến thức: Đó là những kiến thức cơ bản của bài cần cung cấp cho
học sinh, những yêu cầu cụ thể về kiến thức cần đạt được trong một bài học
và ở trong từng nội dung của mục bài.
+ Về kỹ năng: Những kỹ năng cần cung cấp trong bài học cho học
sinh: Kỹ năng hiểu biết, kỹ năng phân tích biểu đồ, lược đồ, tranh ảnh, hình
vẽ có nội dung bài dạy ... Thông qua hệ thống kênh hình, kênh chữ trong
SGK, đồ dùng học tập, tài liệu ...
3.2. Thiết bị dạy học:
Là những phương tiện cần thiết cho bài dạy giúp cho học sinh trực
quan hơn trong tư duy nhận biết kiến thức. Thiết bị dạy học bao gồm: Biểu
đồ, bản đồ, lược đồ, tranh ảnh, băng đĩa....
Phương tiện (thiết bị dạy học) được sử dụng trong một tiết học không
quá nhiều mà được chọn lọc kỹ càng, phương tiện dạy học phải mang tính
khoa học, thẩm mỹ và tính sư phạm đáp ứng được yêu cầu cho từng bài học
cụ thể.
3.3. Phương pháp dạy học:
4
+ Lựa chọn PPDH cho từng bài học phải phù hợp với nội dung kiến
thức, đáp ứng yêu cầu đổi mới PPDH trong đó bao gồm hoạt động của giáo

viên và học sinh trên lớp.
+ Lựa chọn PPDH phải căn cứ vào từng đối tượng của từng lớp học
tạo được các điều kiện cần thiết đáp ứng được nhu cầu của cả 2 đối tượng học
sinh Khá và Trung bình, đồng thời động viên và phát huy được học sinh giỏi.
+ Do đó trong một tiết dạy học Địa lí người giáo viên ngoài việc nắm
vững chuyên môn, nghiệp vụ sư phạm công việc chuẩn bị cho một tiết dạy
phải công phu, kỹ lưỡng, khi lên lớp giáo viên phải chủ động tích cực hơn.
3.4. Thiết kế các hoạt động học tập của học sinh.
- Thiết kế các hoạt động học tập của học sinh là công việc có vai trò
quan trọng giúp cho giáo viên chủ động trong quá trình dạy học, công việc
thiết kế càng kỹ lưỡng, càng khoa học bao nhiêu thì kết quả của việc tổ chức
các hoạt động học tập của học sinh ở trên lớp càng đạt hiệu quả cao, đồng
thời giúp giáo viên tự tin, sáng tạo trong quá trình dạy học.
- Thông thường trong một bài dạy thường tập trung ở 2 hoạt động chủ
yếu:
+ Hoạt động tập thể, cá nhân.
+ Hoạt động theo nhóm.
- Hiện nay có một số quan niệm đổi mới PPDH là tăng cường các hoạt
động nhóm, hạn chế hoạt động tập thể, cá nhân. Hiểu như thế là không hoàn
toàn đúng mà cần phải có sự kết hợp hài hoà giữa các hoạt động trên tuỳ
thuộc vào từng bài học cụ thể, những kiến thức, kỹ năng cần cung cấp cho
học sinh để chọn hình thức nào cho phù hợp. Theo tôi:
+ Đối với những bài chủ yếu là cung cấp khái niệm thì sử dụng phương
pháp hoạt động tập thể, cá nhân, hạn chế hoạt động theo nhóm.
+ Đối với những bài nội dung phức tạp dễ gây nhiều ý kiến khác nhau
hoặc cần phải có sự hợp tác trong việc giải quyết vấn đề thì nên tổ chức cho
học sinh hoạt động theo nhóm.
5
- Dù lựa chọn hình thức dạy học nào giáo viên cũng tự đặt cho mình
một số câu hỏi:

+ Hình thức dạy học đó có phù hợp với mục tiêu, phương tiện dạy học
không, có gây được hứng thú cho học sinh trong quá trình học tập không?
+ Hình thức dạy học đó có phù hợp với việc hình thành kỹ năng, cho
học sinh hay không, có tạo điều kiện cho học sinh tích cực học tập không?
3.5. Tổ chức các hoạt động lên lớp:
- Tổ chức các hoạt động học tập của học sinh một cách có hiệu quả
người giáo viên cần phải:
+ Đề ra mục tiêu cụ thể cho từng hoạt động.
+ Tổ chức các hoạt động như thế nào.
+ Những nội dung nào để học sinh làm việc tập thể, cá nhân,
nhóm.
+ Với mỗi hoạt động giáo viên cần đưa ra yêu cầu cụ thể để
hướng dẫn hoạt động của học sinh.
- Nội dung hoạt động:
+ Đối với hoạt động cá nhân, hoạt động tập thể:
Giáo viên cần sử dụng phương pháp nêu và giải quyết vấn đề sẽ có
hiệu quả hơn. Đây là phương pháp trong đó giáo viên đưa ra những câu hỏi
đặt học sinh trước một (hay hệ thống) vấn đề nhận thức đưa học sinh vào một
tình huống có vấn đề sau đó giáo viên phối hợp cùng học sinh (hoặc hướng
dẫn điều khiển học sinh) giải quyết vấn đề đi đến kết luận cần thiết trong nội
dung học tập.
Câu hỏi đặt vào tình huống phải tự tìm tòi đó là câu hỏi học sinh chưa
biết câu trả lời nhưng có thể bắt tay vào tìm kiếm lời giải đáp thông qua hệ
thống kiến thức trong SGK qua hệ thống kênh hình, đồ dùng dạy học... Tuy
nhiên đó không phải là câu hỏi đàm thoại đơn thuần mà câu hỏi phải tạo ra
mâu thuẫn giữa kiến thức cũ và mới, giữa vốn kiến thức khoa học đã có và
vốn kiến thức cần biết.
6
Nội dung câu hỏi phải vừa sức học sinh, các em có thể giải quyết được
trọn vẹn hay phần lớn nội dung mà câu hỏi yêu cầu. Câu hỏi cũng phải thật

sự gây hứng thú nhận thức của học sinh.
+ Đối với hoạt động nhóm:
Đây là hình thức dạy học mới đòi hỏi giáo viên đưa ra câu hỏi phù hợp,
vừa sức hướng dẫn học sinh hoạt động để đi đến nhận thức.
Học sinh mạn đàm trao đổi xoay quanh một vấn đề được đặt ra dưới
dạng câu hỏi, bài tập hay nhiệm vụ nhận thức trong trường hợp này học sinh
giữ vai trò tích cực chủ động tham gia thảo luận, giáo viên nêu vấn đề và
tổng kết.
Hoạt động này có hai hình thức:
+ Giáo viên nêu một số câu hỏi theo hình thức vấn đề phân công các
nhóm thảo luận viết báo cáo.
+ Giáo viên chia học sinh thành các nhóm và thảo luận theo nội dung
của phiếu học tập đã chuẩn bị trước.
3.6. Các bước tiến hành thảo luận:
B1. Chia nhóm: là phân chia học sinh theo các nhóm khác nhau,
chú ý theo từng nhóm nên cơ cấu học sinh có nhiều loại giỏi, khá, TB ...
Chọn nhóm trưởng, thư ký cho từng nhóm, học sinh được chọn làm nhóm
trưởng phải có ý thức cao trong học tập và phải biết điều khiển nhóm học tập,
ở các tiết khác giáo viên cần thay đổi các thành viên trong nhóm tránh sự
đơn điệu rập khuôn nhàm chán. Mỗi nhóm thảo luận phải được sắp xếp vị trí
nhất định trong nhóm.
B2. Giao nhiệm vụ cho từng nhóm: Mỗi nhóm có một nhiệm vụ
riêng hoặc hai nhóm cùng chung một nhiệm vụ.
B3. Tiến hành thảo luận nhóm:
+ Học sinh lần lượt thảo luận, mỗi em tự đề ra ý kiến của mình,
thư ký ghi chép các ý kiến cẩn thận, nhóm trưởng tổng hợp những ý kiến
thống nhất, những ý kiến còn trái ngược nhau thì tranh luận thống nhất ý
7
kiến, nếu chưa thống nhất thì ghi lại những ý kiến còn khác nhau.
+ Giáo viên theo dõi thảo luận của từng nhóm, uốn nắn, điều

chỉnh hướng thảo luận. Những nhóm thảo luận chưa thống nhất giáo viên
không giải đáp ngay mà có thể gợi ý cho các em để có thống nhất chung, phát
hiện những ý kiến học sinh đã thống nhất và nội dung chưa thống nhất.
B4. Tổng kết thảo luận:
+ Đại diện từng nhóm trình bày kết quả thảo luận của mình:
Những kiến thức, nhận thức đã thống nhất, những kiến thức, nhận thức còn
khác nhau.
+ Các nhóm khác cùng chung một nhiệm vụ được nêu nhận xét
trước những nhận thức về kiến thức của nhóm mình về những nội dung mà
nhóm bạn đã trình bày. Kiến thức nào thống nhất và không thống nhất. Giáo
viên tiếp tục cho các nhóm khác nêu lên ý kiến của mình về những nội dung
trên.
+ Giáo viên tổng kết đi sâu vào nội dung nhận thức đúng kèm
theo uốn nắn những sai sót, giải đáp thắc mắc đưa ra kết luận chuẩn kiến thức
cho từng nôi dung thảo luận.
Chú ý: Khi chuẩn bị nội dung thảo luận nhóm giáo viên cần:
+ Chuẩn bị tình huống có thể xẩy ra khi thảo luận nhóm.
+ Tổ chức học sinh thảo luận nhóm sôi nổi, tiết kiệm thời gian,
đúng trọng tâm.
+ Phân phối đúng, đủ thời gian cho từng hoạt động phù hợp với
nội dung và yêu cầu về thời gian của một tiết học.
III. Một số bài dạy Địa lí lớp 7 theo tinh thần đổi mới PPDH:
Từ nhần thức về đổi mới PPDH trong qua trình dạy Địa lí lớp 7 tôi đã
áp dụng PPDH mới vào hầu hết các bài học và nhận thấy học sinh học hứng
thú hơn, lớp học sôi động hơn và hiệu quả tốt hơn. Trong nội dung bài viết
này tôi xin trình bày một số bài dạy có tính chất điển hình về ba dạng bài: Tự
nhiên các châu; ôn tập chương và bài thực hành.
8
1. DẠNG BÀI: TỰ NHIÊN CÁC CHÂU
Ví dụ 1:

Bài dạy:
Thiên nhiên Bắc Mỹ
(Tiết 41 - Bài 36 - Địa lý 7)
* Mục tiêu của bài này nhằm giúp học sinh nắm vững:
- Đặc điểm địa hình, khí hậu của Bắc Mỹ (sự phân hoá của khí hậu và địa
hình).
- Rèn luyện kỹ năng:
+ Phân tích lát cắt địa hình
+ Đọc, phân tích bản đồ, lược đồ tự nhiên, các kiểu khí hậu.
+ Phân tích mối quan hệ tự nhiên với thự nhiên (vị trí địa ký → khí hậu, địa
hình → khí hậu).
* Đồ dùng dạy học:
+ Bản đồ tự nhiên Bắc Mỹ.
+ Bản đồ tự nhiên thế giới (hoặc át lát)
+ Lược đồ địa hình 36.2, 36.3 (SGK).
+ Lát cắt địa hình Bắc Mỹ hình 36.1 (SGK) phóng to.
+ Các phiếu học tập.
* Hoạt động dạy học:
Lựa chọn hình thức học tập theo nhóm:
Hoạt động của cô và trò
Nội dung chính
♦ HĐ1: Nhóm (T.gian 5 phút):
Chia lớp làm 3 nhóm:
CH: Dựa vào:
+ Bản đồ tự nhiên thế giới.
+ Bản đồ tự nhiên Bắc Mỹ (hoặc
hình 36.2 SGK).

+ Hình 36.1 (SGK), lát cắt địa hình
1. Các khu vực địa hình
9
Bắc Mỹ cắt ngang Hoa Kỳ vĩ tuyến
40.B. Hãy: Điền các kiến thức đúng
vào phiếu học tập.
PHIẾU HỌC TẬP THỨ NHẤT
+ Khác với Châu Phi địa hình Bắc Mỹ
phân hoá theo chiều …..
Chia …… khu vực.
* Phía Tây:
- Xác định giới hạn của địa hình.
- Dạng địa hình chủ yếu là:………
- Hướng núi: ………………………...
- Độ cao trung bình: ………………….
- Các dãy núi: ………………………
- Các cao nguyên:…………………….
- Nguồn khoáng sản:…………………
PHIẾU HỌC TẬP THỨ 2
PHIẾU HỌC TẬP THỨ 3
- Cấu trúc địa hình đơn giản.
- Phân hoá theo chiều Tây - Đông
(kinh tuyến).
- Chia lµm 3 khu vùc râ rÖt
10
NHÓM 1
- Cấu trúc địa hình Bắc Mỹ:
…
…
- Sự phân hoá của địa hình Bắc Mỹ theo

chiều:
…..
…..
- NHÓM 2
* Ở giữa
- Dạng địa hình: ……..
- Độ cao trung bình: ……………….
Phía Bắc, Tây Bắc …….
- Độ cao:
Phía Nam, Đông Nam ..
- Hệ thống hồ: ……………………..
- Hệ thống sông: …………………..
- Học sinh thảo luận theo nhóm, ghi kiến thức vào phiếu học tập (bảng
phụ bằng bút viết bảng - chữ to để cả lớp đọc được).
- Thu 3 phiếu học tập dùng nam châm gắn vào 3 cột cho 3 miền địa
hình đã kể sẵn ở bảng lớn, sau đó cho học sinh thực hiện hoạt động tiếp theo.
♦ HĐ2: Cá nhân (cả lớp) Thời gian 8 phút:
CH: Xác định trên bản đồ tự nhiên Bắc Mỹ:
+ Các dãy núi chính.
+ Các cao nguyên, mỏ khoáng sản.
+ Hệ thống: sông, hồ.
- Cả lớp theo dõi lên các phiếu học tập ở bảng cùng với giáo viên chữa
và hoàn thành kiến thức (ở bảng sau đây):
CÁC KHU VỰC ĐỊA HÌNH BẮC MỸ
Phía Tây ở giữa Phía Đông
- Hệ thống núi Coóc-đie:
trẻ, cao đồ sộ dài 9000km
hướng Bắc - Nam.
- Độ cao trung bình:
3.000m - 4.000m.

- Gồm nhiều dãy núi chạy
song song xen kẽ các cao
nguyên và sơn nguyên.
- Có nhiều khoáng sản
- Miền đồng bằng
rộng lớn, hình dạng
lòng máng lớn.
- Độ cao trung bình
1000m cao ở Phía
Bắc, Tây Bắc, thấp
dần về phía Nam và
Đông Nam.
- Nhiều hồ rộng lớn
- Miền núi già và sơn
nguyên,
- Núi già cổ A - pa - lát
- Hướng Đông Bắc -
Tây Nam
- Nhiều khoáng sản.
11
NHÓM 3
* Phía Đông:
- Địa hình: ………………………….
- Hướng núi: ………………………..
- Nguồn khoáng sản: ……………….
quý. (hồ Lớn), nhiều sông
dài (Mit-xi-xi-pi).
♦ HĐ3: Cá nhân/cả lớp: (TG 15p)
CH: Xác định vị trí của Bắc Mỹ trên
bản đồ.

- Dựa vào hình 36.3 (SGK) cho biết
sự phân hoá khí hậu theo chiều Bắc -
Nam, Tây - Đông?
- Vì sao có sự phân hoá đó?
2. Sự phân hoá khí hậu:
- Bắc Mỹ trải dài từ 15
0
B đến 71
0
B.
- Khí hậu phân hoá theo chiều:

Bắc - Nam Tây - Đông
Khí hậu: Hàn đới (Vĩ tuyến 40
0
B)
ôn đới → cận nhiệt Khí hậu ôn đới
đới → nhiệt đới → núi cao →
hoang mạc →
ôn đới
Có sự phân hoá khí
hậu Bắc - Nam là
vì: Do Bắc Mỹ trải
dài từ 15
0
B →
71
0
B
Có sự phân hoá

Tây Đông vì do
phía Tây có hệ
thống núi Coóc-
đi-e hướng Bắc
Nam ngăn ảnh
hưởng của gió
Tây ôn đới thổi
từ Thái Bình
Dương vào nội
địa
CH: Kiểu khí hậu nào chiếm diện
tích lớn?
+ Cho ví dụ sự phức tạp của thời tiết?
+ Nguyên nhân nào làm cho thời tiết
- Khí hậu đa dạng nhưng chủ yếu là
khí hậu ôn đới.
- Đồng bằng trung tâm thời tiết phức
tạp (do địa hình đồng bằng dạng hình
12