Đặc điểm của các địa danh thuộc huyện võ nhai (thái nguyên) từ góc độ văn hoá

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM
-------





TRƢƠNG THỊ MỲ



ĐẶC ĐIỂM CỦA CÁC ĐỊA DANH
THUỘC HUYỆN VÕ NHAI (THÁI NGUYÊN)
TỪ GÓC ĐỘ VĂN HOÁ




CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ HỌC
MÃ SỐ: 60 22 01


LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC

THÁI NGUYÊN - NĂM 2009

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

1


ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM
-------




TRƢƠNG THỊ MỲ



ĐẶC ĐIỂM CỦA CÁC ĐỊA DANH
THUỘC HUYỆN VÕ NHAI (THÁI NGUYÊN)
TỪ GÓC ĐỘ VĂN HOÁ

CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ HỌC
MÃ SỐ: 60 22 01
LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC



NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC
PGS. TS. NGUYỄN ĐỨC TỒN






THÁI NGUYÊN, NĂM 2009
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

2

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các
kết quả trong luận văn là trung thực và chƣa từng đƣợc công bố trong
bất cứ công trình nào.

Tác giả luận văn


Trương Thị Mỵ

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

3

LỜI CẢM ƠN

Luận văn này hoàn thành dưới sự hướng dẫn tận tình của của PGS. TS
Nguyễn Đức Tồn. Em xin gửi đến thầy lời cảm ơn sâu sắc.
Luận văn là kết quả của một quá trình học tập. Vì vậy em xin bày tỏ
lòng biết ơn đến những người Thầy, người Cô đã giảng dạy các chuyên đề
Cao học cho lớp Ngôn ngữ khóa 2007-2009.
Tôi xin được gửi lời cảm ơn đến bạn bè, đồng nghiệp, đặc biệt là các
em học sinh các trường THPT và nhân dân huyện Võ Nhai (Thái Nguyên),
những người đã giúp đỡ tôi nhiệt tình trong quá trình thực hiện luận văn.

Tác giả luận văn

Trương Thị Mỵ










Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

4
MỤC LỤC
Trang
MỞ ĐẦU ................................................................................................................................................. 8
I. TÍNH THỜI SỰ CỦA ĐỀ TÀI ................................................................................... 8
II. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGIÊN CỨU ............................................................. 9
1. Mục đích nghiên cứu ........................................................................... 9
2. Nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................... 9
III. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ .................................................................................. 10
1. Tình nghiên cứu địa danh trên thế giới ............................................... 10
2. Tình hình nghiên cứu địa danh ở Việt Nam ....................................... 12
3. Vấn đề nghiên cứu địa danh của Võ Nhai .......................................... 15
IV. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU ................................................ 15
1. Đối tƣợng nghiên cứu ........................................................................ 15
2. Phạm vi nghiên cứu ........................................................................... 16
V. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN .................................................................. 16

VI. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................................... 16
VII. KẾT CẤU CỦA LUẬN VĂN ................................................................... 17
Chƣơng 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ THUYẾT VỀ ĐỊNH DANH VÀ
ĐỊA DANH HỌC .....................................................................................................18
1.1. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ ĐỊNH DANH NGÔN NGỮ ................................. 18
1.2. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÍ THUYẾT VỀ ĐỊA DANH ........................................ 21
1.2.1. Định nghĩa về địa danh ................................................................ 21
1.2.2. Phân loại địa danh theo tiêu chí tự nhiên và không tự nhiên ......... 22
1.2.3. Vị trí địa danh học trong ngôn ngữ học ........................................ 23
1.2.4. Hƣớng tiếp cận và phát triển khi nghiên cứu địa danh Việt Nam . 24
1.3.ĐẶC ĐIỂM CỦA ĐỊNH DANH NÓI CHUNG VÀ ĐỊA DANH NÓI RIÊNG ..... 24
1.3.1. Về nguồn gốc của các định danh .................................................. 24
1.3.2. Về kiểu ngữ nghĩa của các định danh ........................................... 25
1.3.3. Cách thức biểu thị của các định danh ........................................... 26
1.4. TIỂU KẾT CHƢƠNG 1 ......................................................................... 29
Chƣơng 2: NHỮNG ĐẶC ĐIỂM ĐỊNH DANH CỦA ĐỊA DANH
VÕ NHAI ....................................................................................................................31
2.1. VẤN ĐỀ TƢ LIỆU THỰC TẾ CỦA ĐỊA BÀN, ĐỊA DANH VÕ NHAI ........... 31
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

5
2.1.1. Điều kiện tự nhiên và xã hội của huyện Võ Nhai ............................ 31
2.1.2. Phân loại địa danh Võ Nhai theo tiêu chí tự nhiên- không tự nhiên . 37
2.2. ĐẶC ĐIỂM ĐỊNH DANH CỦA CÁC ĐỊA DANH THUỘC VÕ NHAI ............ 39
2.2.1. Xét theo nguồn gốc ngôn ngữ .......................................................... 39
2.2.2. Đặc điểm của các địa danh thuộc Võ Nhai xét theo kiểu ngữ
nghĩa của chúng ........................................................................................ 43
2.2.3. Đặc điểm của các địa danh thuộc Võ Nhai xét theo cách thức biểu thị
của chúng .................................................................................................. 44
2.2.4 Đặc điểm việc chọn đặc trƣng làm cơ sở cho việc đặt các địa danh

thuộc Võ Nhai ............................................................................................ 51
2.3. KIỂU MÔ HÌNH CẤU TẠO PHỨC THỂ ĐỊA DANH VÕ NHAI ................... 53
2.3.1 Mô hình cấu trúc phức thể địa danh Võ Nhai ................................... 53
2.3.2. Phân tích thành tố chung trong phức thể địa danh Võ Nhai ............ 55
2.4.2. Đặc điểm một số kiểu cấu tạo của địa danh Võ Nhai do các
phƣơng thức định danh chi phối ................................................................ 70
2.5. TIỂU KẾT CHƢƠNG 2 ......................................................................... 75
Chƣơng 3: ĐẶC TRƢNG VĂN HOÁ CỦA ĐỊA DANH VÕ NHAI ...............79
3.1 MỘT VÀI VẤN ĐỀ VỀ VĂN HOÁ VÀ NGÔN NGỮ .................................. 79
3.2. ĐẶC TRƢNG VĂN HOÁ THỂ HIỆN TRONG ĐỊA DANH VÕ NHAI ............ 82
3.2.1. Đặc trƣng văn hoá đƣợc thể hiện qua thành tố ngôn ngữ ................. 82
3.2.2. Sự thể hiện các dạng tồn tại của văn hoá trong địa danh Võ Nhai ... 87
3.3. MỘT VÀI NHẬN VỀ ĐẶC ĐIỂM CỦA ĐỊA DANH VÕ NHAI SO VỚI
BẮC KẠN ................................................................................................... 96
3.4. TIỂU KẾT CHƢƠNG 3 ......................................................................... 99
KẾT LUẬN .............................................................................................................. 102
TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................... 108
PHỤ LỤC.................................................................................................................. 113






Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

6
DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT

1. Quy ƣớc về cách viết tắt trong địa danh các xã, thị trấn
- BL: Bình Long
- ĐC: Thị trấn Đình Cả
- DT: Dân Tiến
- LH: La Hiên
- LT: Lâu Thƣợng
- LM: Liên Minh
- NT: Nghinh Tƣờng
- PT: Phú Thƣợng
- PG: Phƣơng Giao
- SM: Sảng Mộc
- TS: Thần Sa
- TN: Thƣợng Nung
- TX: Tràng Xá
- VC: Vũ Chấn
2. Quy ƣớc về cách viết tắt trong loại hình địa danh
- ĐDCTGT: Địa danh các công trình giao thông
- ĐDCTXD: Địa danh các công trình xây dựng
- ĐDCTNT: Địa danh các công trình nhân tạo
- ĐDĐHTN: Địa danh địa hình tự nhiên
- ĐDĐVDC: Địa danh đơn vị dân cƣ
- ĐVDCHC: Địa danh các đơn vị dân cƣ do chính quyền hành chính đặt
- ĐVDCPK: Địa danh các đơn vị dân cƣ có từ thời chính quyền phong kiến
- SD: Sơn danh
- TD: Thủy danh
- ĐDVĐN: Địa danh các vùng đất nhỏ phi dân cƣ

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

7
DANH MỤC CÁC BIỂU BẢNG

Bảng 2.1. Kết quả thu thập địa danh huyện Võ Nhai
Bảng 2.2. Kết quả thống kê theo nguồn gốc ngôn ngữ các yếu tố
Bảng 2.3. Kết quả thống kê cấu tạo của thành tố chung trong địa
danh Võ Nhai
Bảng 2.4. Kết quả thống kê sự phân bố của thành tố chung khi chuyển
hóa thành các yếu tố trong địa danh
Bảng 2.5. Thống kê địa danh Võ Nhai theo kiểu cấu tạo

DANH MỤC CÁC MÔ HÌNH SƠ ĐỒ

Mô hình 2.1. Sự phân bố các loại hình ở địa danh Võ Nhai
Mô hình 2.2. Số lƣợng các loại hình địa danh theo nguồn gốc ngôn ngữ
Mô hình 2.3.Mô hình cấu trúc phức thể địa danh Võ Nhai
Mô hình 2.4. Mô hình cấu trúc phức thể địa danh khi thành tố chung
chuyển hóa thành yếu tố thứ nhất trong địa danh
Mô hình 2.5. Mô hình cấu trúc phức thể địa danh khi thành tố chung
chuyển hóa thành yếu tố thứ hai trong địa danh







Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

8
MỞ ĐẦU

I. TÍNH THỜI SỰ CỦA ĐỀ TÀI
1.Mỗi sự vật hiện tƣợng trong thế giới khách quan đều có tên gọi cụ
thể, đó có thể là tên làng, tên núi, tên sông, tên những vật dụng….những tên
gọi đó đều do con ngƣời đặt tên và mỗi tên gọi của đối tƣợng này phải có giá
trị khu biệt nó với những cái khác. Những tên gọi đó là những tên riêng, mà
việc nghiên cứu về chúng đã hình thành nên một chuyên ngành riêng gọi là
Danh xƣng học. Danh xƣng học nghiên cứu tên ngƣời đƣợc gọi là Nhân danh
học, còn nghiên cứu tên gọi của đối tƣợng địa lí thì là Địa danh học. Nghiên
cứu địa danh là một lĩnh vực quan trọng và cần thiết trong ngôn ngữ học
truyền thống cũng nhƣ trong ngôn ngữ học hiện đại. Việc nghiên cứu địa danh
nói chung, các địa danh của một địa phƣơng nói riêng, sẽ giúp chúng ta hiểu
đƣợc ngôn ngữ của một dân tộc nói chung, ngôn ngữ đƣợc sử dụng ở một
vùng miền nói riêng.
2. Nghiên cứu địa danh cũng là một trong những bộ môn Ngôn ngữ học
góp phần nghiên cứu văn hoá một vùng lãnh thổ, một trong những vấn đề
quan trọng đang đƣợc đặt ra hiện nay. Nghiên cứu địa danh của một ngôn ngữ
cũng nhƣ của một địa phƣơng đồng thời cũng giúp hiểu đƣợc đặc điểm văn
hoá - lịch sử của một dân tộc hoặc của công đồng cƣ dân địa phƣơng nhƣ lớp
trầm tích đọng lại trong các địa danh của họ. Chẳng hạn, nếu một địa danh có
nguồn gốc Môn – Khơme hoặc Tày - Thái thì chủ thể xa xƣa của vùng đất ấy
là cộng đồng ngƣời Môn – Khơme hoặc ngƣời Tày - Thái …và kèm theo đó
là những đặc điểm văn hoá của họ đƣợc thể hiện qua chất liệu ngôn ngữ của
vùng này.
3. Nghiên cứu địa danh Võ Nhai góp phần làm sáng tỏ mối quan hệ
giữa văn hoá và ngôn ngữ trong một vùng lãnh thổ nói chung và của Võ Nhai
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

9
nói riêng, qua đó có thể hiểu thêm đƣợc sự phát triển của tiếng Việt trong mối
quan hệ vơí các tiếng địa phƣơng thuộc các lĩnh vực ngữ âm, từ vựng, ngữ
pháp qua các thời kì, giai đoạn khác nhau.
4. Võ Nhai là một vùng quê cách mạng nên rất cần tìm hiểu về lịch sử,
văn hoá của địa phƣơng nơi đây nhằm giới thiệu và giáo dục lòng yêu nƣớc
và tinh thần cách mạng cho thế hệ trẻ Việt Nam hôm nay và mai sau. Hiện
nay chƣa có một công trình nào nghiên cứu một cách đầy đủ, toàn diện và có
hệ thống về địa danh Võ Nhai dƣới góc độ ngôn ngữ - văn hoá. Do tầm quan
trọng, ý nghĩa của vấn đề, luận văn đã chọn đối tƣợng địa danh của Võ Nhai
để nghiên cứu.
II. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGIÊN CỨU
1. Mục đích nghiên cứu
Mục đích nghiên cứu của luận văn là tìm hiểu những đặc điểm của địa
danh Võ Nhai về các phƣơng diện khác nhau: ngôn ngữ, văn hoá, lịch
sử,v.v…, nhằm làm nổi bật những đặc điểm về phƣơng thức định danh từ góc
độ ngôn ngữ - văn hoá, qua đó làm sáng tỏ truyền thống lịch sử - văn hoá của
địa phƣơng.
Việc nghiên cứu đặc điểm của hệ thống địa danh Võ Nhai cũng nhằm
góp phần xây dựng bộ môn địa danh học vốn chƣa đƣợc phát triển ở
Việt Nam, đồng thời phục vụ cho việc viết cuốn dƣ địa chí, sổ tay địa danh
của huyện.
2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để đạt đƣợc mục đích đã nêu, luận văn cần giải quyết các nhiệm vụ
nghiên cứu sau đây:
- Nghiên cứu các vấn đề lí thuyết về định danh, danh học nói chung, về
địa danh nói riêng, và vấn đề đặc trƣng văn hoá của địa danh để làm cơ sở cho
việc nghiên cứu tiếp theo;
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

10
- Tiến hành điều tra điền dã, khảo sát thực tế, thu thập tất cả các địa
danh thuộc các loại hình, đối tƣợng địa lí khác nhau đƣợc phân bố và tồn tại
trong phạm vi địa bàn huyện Võ Nhai;
- Thống kê, phân loại và phân tích, miêu tả hệ thống địa danh Võ Nhai
theo các tiêu chí danh học, sau đó rút ra những nhận xét về mặt đặc điểm cấu
tạo, phƣơng thức định danh, nguồn gốc ngôn ngữ và các yếu tố cấu tạo nên
địa danh;
- Tìm hiểu các đặc điểm văn hoá - lịch sử còn đƣợc tàng trữ trong hệ
thống địa danh của vùng dân cƣ này.
III. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ
1. Tình hình nghiên cứu địa danh trên thế giới
Địa danh là những từ ngữ đƣợc dùng làm tên riêng của các đối tƣợng
địa lí cụ thể có vị trí xác định trên bề mặt trái đất. Đối tƣợng này có thể là đối
tƣợng địa lí tự nhiên hay nhân tạo. Vấn đề nghiên cứu địa danh đã đƣợc ngôn
ngữ học thế giới quan tâm nghiên cứu từ rất sớm. Từ đầu Công nguyên ở
phƣơng Đông đã diễn ra giai đoạn khởi nguồn. Thao tác chủ yếu ở giai đoạn
này là ghi chép, sƣu tập, tổng hợp và giải thích về cách đọc, về ý nghĩa của
địa danh.Tiêu biểu nhƣ các tác phẩm Hán thư ghi chép đƣợc hơn 4000 địa
danh, Thuỷ kinh chú đề cập trên 20 000 địa danh, số đƣợc giải thích là khoảng
2300 địa danh.
Ở phƣơng Tây bộ môn địa danh học bắt đầu đƣợc nghiên cứu nhiều từ
cuối thế kỉ XIX, nhƣng trên thực tế nó đã xuất hiện từ trƣớc. Trong Thánh
Kinh của Thiên chúa giáo cũng thu thập đƣợc rất nhiều địa danh. Cuối thế kỉ
XIX, đầu thế kỉ XX là thời điểm nở rộ các công trình nghiên cứu về địa danh
và đã mang tính chất lí luận cao. Tiêu biểu là các cuốn “Địa lí từ nguyên
học”(1835) của T.A. Gibson hƣớng đến một danh sách phân loại về từ ngữ
thƣờng gặp nhƣ tiền tố, hậu tố trong phức thể của tên địa lí; cuốn “ Từ và các
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

11
địa điểm hay sự minh hoạ có tính nguyên lai về lịch sử, dân tộc học và địa lí
học” (1864) của I ssac Taylor; cuốn “Địa danh học” (1872) của J.J. Egli; cuốn
“Địa danh học” (1903) của J. W. Nagh.
Từ đầu thế kỉ XX có thêm nhiều công trình nghiên cứu đi sâu về địa
danh. Ví dụ nhƣ cuốn “Nguồn gốc và sự phát triển địa danh” (1926) của A.
Dauzat, “Các tên gọi, một khảo sát về việc đặt tên địa điểm” (1958) của
George, “Thực hành địa danh học” (1977) của P. E. Raper. Ngoài ra còn có
hàng loạt công trình của các nhà địa danh học Nga đặt nền tảng đầu tiên cho
việc xây dựng hệ thống lí luận về địa danh học. Đó là E.M.Murzaev với
“Những khuynh hướng nghiên cứu địa danh học”, A.Kapenko với tác phẩm
“Bàn về địa danh học đồng đại”, hay “Những nguyên tắc cơ bản của công
tác nghiên cứu địa danh” của A.I.Popôv, đặc biệt là công trình “Địa danh học
là gì” của A.V. Superanskaja [30] đã mang lại những định hƣớng mới cho
việc nghiên cứu địa danh, tạo ra những giá trị nhất định trong quá trình phát
triển của địa danh học.
Trong quá trình tìm hiểu địa danh, các nhà nghiên cứu đã có rất nhiều
cách phân loại địa danh khác nhau. Đáng chú ý là cách phân loại của các nhà
địa danh học Nga dựa vào đối tƣợng mà địa danh biểu thị. Chẳng hạn, G. L.
Somolisnaja và M.V. Gorbanevskij đã chia địa danh thành 4 loại:
1. Phƣơng danh: Tên các địa phƣơng.
2. Sơn danh: Tên núi, gò, đồi…
3. Thuỷ danh: Tên các dòng chảy nhƣ hồ. vũng…
4. Phố danh: Tên các đối tƣợng trong thành phố.
A. V. Superanskaja (1985) trong cuốn “Địa danh là gì” [ 30, tr.3] lại
chia địa danh thành 8 loại:
1. Tên gọi của các điểm dân cƣ;
2. Tên gọi các con sông;
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

12
3. Tên gọi núi non;
4. Tên gọi công trình trong thành phố;
5. Tên gọi các đƣờng phố;
6. Tên gọi quảng trƣờng;
7. Tên gọi mạng lƣới giao thông;
8. Tên gọi địa điểm phi dân cƣ nhỏ.
Cách phân chia của Superanskaja tuy mở rộng hơn cách nhìn nhận về
địa danh, nhƣng nếu áp dụng vào từng vùng, miền thì rất khó khăn cho việc
nghiên cứu bởi quá chi tiết, dẫn đến nhiều khi các tiêu chí dẫm đạp nhau.
2. Tình hình nghiên cứu địa danh ở Việt Nam
Tuy việc nghiên cứu địa danh ở Việt Nam đƣợc bắt đầu muộn hơn so
với các nƣớc phƣơng Tây, nhƣng chúng ta cũng đã có những tác phẩm đánh
dấu sự mở đầu cho việc nghiên cứu địa danh từ thế kỉ XIII trở đi. Đó là các
tác phẩm “Dư địa chí” của Nguyễn Trãi, “Đại Việt sử kí toàn thư” của Ngô
Sĩ Liên, “Lịch triều hiến chương loại chí” của Phan Huy Chú…
Đến những năm 1960, các công trình nghiên cứu địa danh ở Việt Nam
khá phát triển và mang tính lí luận cao. Tiêu biểu nhƣ Hoàng Thị Châu (1964)
đã đề cập đến địa danh gọi tên sông qua “Mối liên hệ về ngôn ngữ cổ đại ở
Đông Nam Á qua một vài tên sông”, Lê Trung Hoa (1991) nêu những
đặc điểm về cấu tạo, nguồn gốc và ý nghĩa của “Địa danh thành phố Hồ
Chí Minh”.
Đến năm 1993 Nguyễn Văn Âu với tác phẩm “Địa danh Việt Nam” và
“Một số vấn đề về địa danh học Việt Nam” (2003) đã có những đóng góp mới
mẻ, quan trọng cho ngành nghiên cứu địa danh ở Việt Nam.
Về vấn đề phân loại, ở Việt Nam, Nguyễn Văn Âu trong hai tác phẩm
[ 2 ] và [ 3 ] đã phân loại địa danh theo 3 cấp:
1. Loại địa danh (2 loại):
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

13
- Địa danh tự nhiên
- Địa danh kinh tế- xã hội.
2. Kiểu địa danh (7 kiểu): Thuỷ danh; Sơn danh; Lâm danh; Làng xã;
Huyện thị; Tỉnh; Thành phố; Quốc gia.
3. Dạng địa danh (11 dạng ): Sông ngòi; Hồ đầm; Đồi núi; Hải đảo;
Rừng rú; Truông trảng; Làng xã; Huyện quận; Thị trấn; Tỉnh; Thành phố;
Quốc gia.
Cách phân loại của Nguyễn Văn Âu quá chi tiết và rối, trùng lặp, bởi lẽ
nếu việc phân chia dựa trên các kiểu, các dạng địa lí…thì vô kể và thiếu tính
khái quát.
Lê Trung Hoa [ 22 ], [ 23 ] chia địa danh thành hai nhóm lớn:
1. Địa danh chỉ các đối tƣợng tự nhiên
2. Địa danh chỉ các đối tƣợng nhân tạo
- Địa danh chỉ các công trình xây dựng thiên về không gian hai chiều.
- Địa danh chỉ các đơn vị hành chính.
- Địa danh chỉ các vùng lãnh thổ không có ranh giới rõ ràng.
Lê Trung Hoa đƣa ra cách phân loại theo nguồn gốc địa danh:
1. Địa danh thuần Việt
2. Địa danh Hán Việt
3. Địa danh bằng các ngôn ngữ đân tộc thiểu số
4. Địa danh bằng ngoại ngữ.
Cách phân loại của Lê Trung Hoa khá dễ hiểu, rõ ràng và lôgích. Việc
tách bạch riêng rẽ theo đối tƣợng và theo nguồn gốc để phân định là khá
hợp lí.
Gần đây đã có một số luận án, luận văn nghiên cứu về địa danh thuộc
các địa phƣơng cụ thể khác nhau: Nguyễn Kiên Trƣờng với luận án “Những
đặc điểm chính của địa danh Hải Phòng”(1996), Từ Thu Mai với luận án Tiến
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

14
sĩ về các địa danh Quảng Trị (2004). Ngoài ra còn có luận văn thạc sĩ về địa
danh thuộc tỉnh Bắc Kạn của Hà Thị Hồng (2008), luận văn của Phạm Thị
Thu Trang (2008): Khảo sát địa danh quận Ba Đình - Hà Nội,v.v…
Các Luận án, luận văn này tập trung đi sâu vào cách lựa chọn các đặc
trƣng làm cơ sở cho cách đặt địa danh, nghiên cứu các đặc điểm văn hoá - lịch
sử đƣợc phản ánh trong địa danh của địa phƣơng đƣợc khảo sát cho nhiều kết
quả hữu ích.
Đặc biệt luận án Tiến sĩ của Nguyễn Kiên Trƣờng [46] đã có sự bổ
sung những vấn đề lí thuyết mà Lê Trung Hoa đã đề cập trƣớc đó. Ông đã so
sánh địa danh Hải Phòng với địa danh thuộc các vùng khác ở Việt Nam, đƣa
ra ba tiêu chí phân loại địa danh Hải Phòng:
1. Căn cứ tiêu chí đối tƣợng địa lí, gồm 2 loại:
- Địa danh tự nhiên
- Địa danh chỉ đối tƣợng địa lí nhân văn:
+ Địa danh các đơn vị dân cƣ - hành chính và địa danh gắn với hoạt động .
+ Địa danh đƣờng phố và địa danh chỉ công trình xây dựng.
2. Căn cứ tiêu chí nguồn gốc, gồm 5 loại:
- Địa danh Hán Việt
- Địa danh thuần Việt
- Địa danh từ tiếng Pháp hoặc ngôn ngữ châu Âu
- Địa danh từ tiếng Quảng Đông
- Địa danh từ ngôn ngữ dân tộc có quan hệ với tiếng Việt.
3. Căn cứ tiêu chí chức năng giao tiếp, có 3 loại: Tên chính thức, tên cũ,
cổ và các tên khác.
Căn cứ vào tình hình thực tế, chúng tôi lựa chọn cách phân loại của Lê
Trung Hoa để làm cơ sở cho việc nghiên cứu địa danh Võ Nhai.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

15
3. Vấn đề nghiên cứu địa danh của Võ Nhai
Nghiên cứu địa danh Võ Nhai là một vấn đề rất mới mẻ. Trong các tài
liệu “Võ Nhai lịch sử đấu tranh vũ trang cách mạng chống quân xâm lược và
xây dựng bảo vệ tổ quốc” [4] của Ban chỉ huy quân sự huyện Võ Nhai, “Lịch sử
Đảng bộ huyện Võ Nhai” [25], [26] của huyện uỷ Võ Nhai có đề cập đến lịch sử
địa lí của vùng đất Võ Nhai. Các phƣơng tiện thông tin đại chúng cũng ít nhiều
phản ánh đặc điểm kinh tế, văn hoá, con ngƣời Võ Nhai, nhƣng chỉ ở góc độ
phản ánh thông tin, chƣa đề cập đến việc tìm hiểu ý nghĩa, phƣơng thức định
danh ẩn chứa trong mỗi địa danh. Cho đến nay, kể cả ở trong và ngoài nƣớc,
chƣa có công trình chuyên sâu nào nghiên cứu về các địa danh thuộc huyện Võ
Nhai tỉnh Thái Nguyên. Vì vậy luận văn của chúng tôi là công trình đầu tiên
khảo sát một cách toàn diện và có hệ thống các địa danh nơi đây.
Nhƣ vậy, vấn đề nghiên cứu địa danh trên thế giới ra đời rất sớm và đã
có nhiều công trình đi sâu nghiên cứu những mặt khác nhau, nhƣng ở Việt
Nam, việc nghiên cứu địa danh mới chỉ có một số công trình nghiên cứu ở
một vài địa phƣơng và cũng mới đang ở bƣớc đầu đi vào từng vùng cụ thể.
Nghiên cứu địa danh Võ Nhai dƣới góc độ ngôn ngữ - văn hoá sẽ đóng
góp một phần cho việc hoàn thiện lí luận nghiên cứu địa danh nói chung ở
Việt Nam.
IV. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU
1. Đối tƣợng nghiên cứu
Đối tƣợng nghiên cứu của luận văn là tất cả các địa danh biểu thị các
đối tƣợng địa lí đƣợc đặt bằng tiếng Việt và tồn tại trên địa bàn huyện Võ
Nhai (Thái Nguyên). Huyện Võ Nhai bao gồm 14 xã: Bình Long, Phƣơng
Giao, Dân Tiến, Nghinh Tƣờng, Liên Minh, Phú Thƣợng, Lâu Thƣợng, Tràng
xá, Thần Sa, Cúc Đƣờng, La Hiên,Thƣợng Nung, Vũ Chấn, Sảng Mộc và 1
thị trấn: Đình Cả.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

16
Luận văn tập trung khảo sát địa danh chỉ địa hình tự nhiên, đơn vị dân
cƣ, địa danh chỉ các công trình nhân tạo trên địa bàn huyện.
2. Phạm vi nghiên cứu
a) Các địa danh đƣợc ghi trong các sổ sách thuộc tài liệu chính thống
của huyện Võ Nhai:
- Niên giám thống kê của huyện Võ Nhai.
- Bản đồ các loại của huyện Võ Nhai.
- Một số tác phẩm nghiên cứu về lịch sử, kinh tế, văn hóa của
địa phƣơng.
- Những tƣ liệu đƣợc lƣu giữ ở chính quyền địa phƣơng .
b) Các địa danh tồn tại trên thực địa đƣợc thu thập qua khảo sát điền
dã, gồm:
- Tƣ liệu dân gian về địa danh thông qua những ngƣời dân sống trên
địa bàn cung cấp.
-Phiếu điều tra địa danh Võ Nhai do tác giả luận văn xây dựng và thu
thập từ ngƣời dân địa phƣơng.
V. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN
Luận văn sẽ cung cấp bức tranh toàn cảnh về hệ thống địa danh trên địa
bàn huyện Võ Nhai với đầy đủ các đặc trƣng về cấu tạo, cách thức định danh,
những đặc điểm văn hoá - lịch sử của vùng đất này. Luận văn sẽ làm rõ các đặc
điểm về ngữ âm, ngữ nghĩa và ngữ pháp đƣợc thể hiện trong địa danh, chỉ ra sự
tác động, ảnh hƣởng của các phƣơng thức định danh trong mối quan hệ với
những đặc điểm về ý nghĩa của các yếu tố cấu tạo, từ đó góp phần vào sự phát
triển của bộ môn danh học và phục vụ cho việc viết Dƣ địa chí của địa phƣơng.
VI. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Phƣơng pháp chung: Luận văn sẽ sử dụng phƣơng pháp quy nạp (từ cái
riêng đến cái chung, từ cụ thể đến khái quát), bằng phƣơng pháp ngôn ngữ
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

17
học luận văn sẽ kiểm tra đƣợc những giả thiết có liên quan đến vấn đề xuất
xứ, ý nghĩa của hàng loạt địa danh và nghiên cứu về cấu tạo, phƣơng thức
định danh gắn với ý nghĩa của các yếu tố một cách khoa học.
Phƣơng pháp cụ thể: Luận văn sử dụng phƣơng pháp điều tra điền dã
bằng phiếu anketa để thu thập tất cả các cứ liệu có trên địa bàn Võ Nhai .
Sau khi thu thập, phân loai đầy đủ tƣ liệu, luận văn sử dụng phƣơng
pháp thống kê để tìm hiểu mức độ phổ biến của từng loại địa danh, từng đặc
trƣng đƣợc chọn làm cơ sở định danh. Phƣơng pháp miêu tả đƣợc sử dụng để
nêu những đặc điểm về cấu tạo, phƣơng thức định danh ngôn ngữ, các kiểu
ngữ nghĩa của định danh, về nguồn gốc, văn hoá đƣợc biểu hiện qua địa danh.
VII. KẾT CẤU CỦA LUẬN VĂN
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3
chƣơng.
Chƣơng 1: Một số vấn đề lí thuyết về định danh và địa danh học
Nội dung chƣơng này trình bày những cơ sở lí thuyết về định danh
ngôn ngữ, nguồn gốc của các định danh, các kiểu ngữ nghĩa và cách thức biểu
thị của định danh; hệ thống hoá những vấn đề lí thuyết về địa danh, cách phân
loại và vị trí của địa danh trong ngôn ngữ học.
Chƣơng 2: Những đặc điểm định danh của địa danh Võ Nhai
Chƣơng này phân tích một cách chi tiết những đặc điểm về định danh
cùng các kiểu mô hình cấu tạo phức thể của hệ thống địa danh Võ Nhai.
Chƣơng 3: Đặc trưng văn hoá của địa danh Võ Nhai
Chƣơng này phân tích mối quan hệ, giao thoa ngôn ngữ- văn hoá - lịch
sử trong cách định danh giữa các vùng miền, từ đó nêu rõ những đặc trƣng,
các phƣơng diện văn hoá trong địa danh, đồng thời có sự so sánh địa danh Võ
Nhai với địa danh vùng miền khác (cụ thể là các địa danh thuộc tỉnh
Bắc Kạn).
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

18

Chƣơng 1

MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ THUYẾT VỀ ĐỊNH DANH
VÀ ĐỊA DANH HỌC

1.1. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ ĐỊNH DANH NGÔN NGỮ
Định danh (nomination) là gì? Theo G.V.Cônsansky, định danh là “Sự cố
định (hay gắn) cho một kí hiệu ngôn ngữ một khái niệm - biểu niệm phản ánh
những đặc trƣng nhất định của một biểu vật - các thuộc tính, phẩm chất và quan
hệ của các đối tƣợng và quá trình thuộc phạm vi vật chất và tinh thần, nhờ đó các
đơn vị ngôn ngữ tạo thành những yếu tố nội dung của giao tiếp ngôn từ”, theo
G.V.Cônsansky: “Bất kì kí hiệu ngôn ngữ nào cũng biểu thị những thuộc tính đã
đƣợc trừu tƣợng hoá của các sự vật cụ thể, và do vậy, bao giờ cũng gắn với một
lớp đối tƣợng hay một loạt hiện tƣợng…” (Dẫn theo [42, tr.165] ) Nhƣ vậy định
danh có thể hiểu một cách đơn giản là cách đặt tên gọi cho một sự vật, hiện
tƣợng nào đó.
Quy trình định danh một sự vật, hiện tƣợng thông thƣờng diễn ra nhƣ sau:
Khi có một đối tƣợng mới cần đặt tên, ngƣời ta phải tiến hành các thao tác:
Một là: quy loại đối tƣợng mới ấy vào loại đối tƣợng nào đó đã có tên
trong ngôn ngữ.
Hai là: con ngƣời tìm hiểu và vạch ra một bộ những đặc trƣng nào đó
vốn có của đối tƣợng mới này. Để định danh, ngƣời ta sẽ chọn một đăc trƣng
nào đó là tiêu biểu, dễ khu biệt nó với những đối tƣợng khác và đặc trƣng ấy
phải đã có tên gọi trong ngôn ngữ.
Ba là, ngƣời ta sử dụng biện pháp cấu tạo từ nào đó.
Ví dụ: Để đặt tên cho một loài động vật sống ở biển, đẻ ra con và nuôi
con bằng sữa, trƣớc hết ngƣời Việt quy nó vào loài động vật đã có tên gọi là
“cá”. Sau đó ngƣời ta chọn đặc trƣng tiêu biểu là có kích thƣớc rất to, hơn hẳn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

19
kích thƣớc các loài cá khác và kích thƣớc to này vốn đƣợc biểu thị bằng tên
gọi con vật có kích cỡ khổng lồ tƣơng đƣơng là “voi”. Cuối cùng, ngƣời ta
dùng biện pháp cấu tạo từ của tiếng Việt theo cách ghép tên chỉ đặc trƣng
“voi” vào tên gọi chỉ loại là “cá” để tạo ra tên gọi cho đối tƣợng này, khi đó
sẽ có tên gọi là cá voi.
Từ đây có thể thấy rằng, đặc điểm định danh của dân tộc này so với dân
tộc khác hoặc địa phƣơng này so với địa phƣơng khác có thể khác nhau ở ba
điểm sau:
Thứ nhất, cách quy loại khái niệm của đối tƣợng đƣợc định danh.
Chẳng hạn, “củ lạc” thực chất là “quả lạc” nếu xét theo thực vật học,
nhƣng theo tƣ duy ngôn ngữ và sự hiểu biết của ngƣời Việt thì phàm những
bộ phận nào của cây chứa chất bột, phình to, nằm ở dƣới đất hay trong lòng
đất thì đều đƣợc quy vào khái niệm củ. Do đó ta không gọi quả lạc mà gọi là
củ lạc.
Thứ hai, cách lựa chọn đặc trƣng của đối tƣợng để làm cơ sở cho tên
gọi của nó.
Ví dụ: cây cảnh cỡ nhỏ, thân có gai, lá kép có răng, hoa màu hồng, có
hƣơng thơm… ngƣời Việt đã quy nó vào loài hoa và chọn đặc trƣng “đập vào
mắt” là màu hồng để gọi tên là “hoa hồng”. Sau đó tên gọi hoa hồng lại
đƣợc sử dụng làm tên một loài hoa cho dù màu của hoa loài cây này là trắng
hay đỏ nhƣ nhung. Khi đó tuỳ màu hoa cụ thể mà có các tên gọi mới cho từng
tiểu loại trong loài hoa hồng này, chẳng hạn, hoa hồng bạch, hoa hồng
nhung...(Xem thêm:[ 42, tr.166-167]).
Khi bàn về lí do của tên gọi, Nguyễn Đức Tồn [42, tr. 171 và tiếp theo]
đã chỉ rõ: tham gia vào quá trình định danh gồm có hai tham tố: Chủ thể định
danh và đối tƣợng đƣợc định danh. Phụ thuộc vào hai tham tố này sẽ có hai
loại lí do khác nhau:

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

20
Lí do chủ quan: Phụ thuộc vào chủ thể định danh. Chỉ chủ thể định
danh mới biết đƣợc lí do của tên gọi, chẳng hạn một ngƣời cha đặt tên con là
Phú là vì mong ƣớc một cuộc sống giàu có cho con sau này…
Lí do khách quan: Đây là loại lí do phụ thuộc vào đối tƣợng đƣợc định
danh. Nghĩa là một đặc trƣng, một thuộc tính nào đó của bản thân sự vật đƣợc
chọn làm dấu hiệu khu biệt để gọi tên nó. Đó cũng là loại lí do dễ thấy nhất.
Ví dụ: Tên các loài động vật đƣợc đặt theo tiếng kêu nhƣ: Bò, Mèo, Quạ,
chim Cuốc… hay tên các loài thực vật đƣợc đặt theo hình dáng, màu sắc
…các bộ phận của nó: hoa Loa Kèn, hoa hồng, …
Tuy nhiên, còn rất nhiều sự vật mà chúng ta chƣa biết, chƣa nhận ra lí
do tên gọi của chúng, song nhƣ tác giả Nguyễn Đức Tồn đã chỉ rõ [sđd,
tr.172]: “chƣa biết, không biết” không có nghĩa là “không có”.
Thứ ba, Đặc trƣng của định danh ngôn ngữ còn đƣợc biểu hiện ở vấn
đề “kĩ thuật ngôn ngữ” để cấu tạo các tên gọi. Theo ý kiến của viện sĩ B.A.
Sereprennhicôp, trong các ngôn ngữ có thể có những “kĩ thuật ngôn ngữ” để
tạo tên gọi sau đây:
1) Sử dụng tổ hợp ngữ âm biểu thị đặc trƣng nào đó trong số các đặc
trƣng của đối tƣợng này;
2) Mô phỏng âm thanh (tức là tƣợng thanh);
3) Phái sinh;
4) Ghép từ;
5) Cấu tạo các biểu thức đặc ngữ;
6) Can ke (hay sao phỏng);
7) Vay mƣợn;
8) Chuyển nghĩa của từ. Đây là cách định danh thƣờng đƣợc gọi là định
danh thứ sinh (hay là thứ cấp).
Các thủ pháp định danh là chung cho tất cả mọi ngôn ngữ trên thế giới.

Song, đặc điểm của hệ thống ngôn ngữ, đặc biệt là loại hình ngôn ngữ, có ảnh
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

21
hƣởng quan trọng đến đặc tính của các thủ pháp định danh. Chính các thủ
pháp này sẽ làm nên đặc trƣng của hành vi định danh ngôn ngữ.
1.2. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÍ THUYẾT VỀ ĐỊA DANH
1.2.1. Định nghĩa về địa danh
Mỗi vùng đất, mỗi miền quê đều gắn với một tên gọi riêng cụ thể.
Những tên gọi này tồn tại trong vốn từ vựng của các ngôn ngữ khác nhau trên
thế giới. Những tên gọi địa lí ấy đƣợc biểu thị bằng thuật ngữ toponima hay
toponoma (tiếng Hi Lạp: topos - địa điểm và onoma / onima – tên gọi với ý
nghĩa “tên gọi địa điểm địa lí”).
Địa danh là lớp từ ngữ nằm trong từ vựng của một ngôn ngữ, đƣợc
dùng để gọi tên các đối tƣợng địa lí, do đó nó hoạt động và chịu sự tác động,
chi phối của quy luật ngôn ngữ nói chung về mặt ngữ âm, từ vựng - ngữ nghĩa
và ngữ pháp.
Nhà ngôn ngữ học Nga A. V. Superanskaja (1985) trong cuốn “Địa
danh là gì” đã cho rằng: “Tên gọi các địa điểm được biểu thị bằng những từ
riêng. Đó là các tên gọi địa lý, địa danh hay toponoma” [30, tr.1] và chỉ rõ
“những địa điểm, mục tiêu địa lí đó là những vật thể tự nhiên hay nhân tạo
với sự định vị xác định trên bề mặt trái đất, từ những vật thể lớn nhất (các lục
địa và đại dương) cho đến những vật thể nhỏ nhất (những ngôi nhà, vườn cây
đứng riêng rẽ) đều có tên gọi. Khác với những vật thể thông thường, những
mục tiêu địa lí có hai loại tên: Tên chung để xếp chúng vào hệ thống cả khái
niệm nào đó (núi, sông, thành phố, làng mạc) và tên riêng biệt của từng vật
thể” [30, tr.13]
Theo Nguyễn Văn Âu: “Địa danh là tên đất, gồm tên sông, núi, làng
mạc… hay là tên các địa phương, các dân tộc… [3, tr.5]
Lê Trung Hoa đƣa ra cách hiểu “Địa danh là những từ ngữ cố định

được dùng làm tên riêng của các địa hình thiên nhiên, các đơn vị hành chính,
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

22
các vùng lãnh thổ (không có ranh giới rõ ràng) và các công trình xây dựng
thiên về không gian hai chiều.[22, tr.21]
Nhƣ vậy, khi xác định khái niệm địa danh cần phải chú ý đến những vấn
đề nội tại trong bản thân đối tƣợng. Mỗi địa danh thƣờng có lí do, có thể giải
thích đƣợc tại sao lại đặt tên cho đối tƣợng địa lí này nhƣ vậy. Địa danh phải có
chức năng gọi tên và cá thể hoá, khu biệt đối tƣợng. Các đối tƣợng đƣợc gọi tên
phải là các đối tƣợng địa lí tồn tại trên bề mặt trái đất (các đối tƣợng này có thể
là đối tƣợng địa lí tự nhiên hay đối tƣợng địa lí không tự nhiên).
Từ sự trình bày trên đây, có thể hiểu địa danh theo quan niệm của A.V.
Superanskaja: “Địa danh là là những từ ngữ chỉ tên riêng của đối tượng địa
lý (địa hình tự nhiên, các đơn vị dân cư và các công trình nhân tạo thiên về
không gian hai chiều) có vị trí xác định trên bề mặt trái đất”.
Nhƣ vậy nội dung của luận văn sẽ nghiên cứu tất cả những từ ngữ đƣợc
dùng làm tên riêng của các đối tƣợng địa lí có vị trí cụ thể ở địa bàn Võ Nhai.
1.2.2. Phân loại địa danh theo tiêu chí tự nhiên và không tự nhiên
Căn cứ vào các ý kiến đƣợc trình bày trong các tác phẩm [ 20 ], [21],
[22] của Lê Trung Hoa, chúng tôi phân loại địa danh theo tiêu chí tự nhiên và
không tự nhiên nhƣ sau:
a) Địa danh địa hình tự nhiên gồm có:
- Sơn danh: Núi, đồi, hang…
- Thủy danh: Sông, suối, hồ, khe, kênh…
- Vùng đất nhỏ phi dân cƣ: Ruộng đồng..
b) Địa danh không tự nhiên gồm có:
- Địa danh chỉ các đơn vị dân cƣ:
+ Do chính quyền hành chính đặt: Xã, huyện, phƣờng, thị trấn…
+ Có từ thời Phong kiến: Xóm, làng, thôn…

- Địa danh chỉ các công trình nhân tạo:
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

23
+ Các công trình giao thông: Đƣờng, cầu, quốc lộ…
+ Các công trình xây dựng: Đập, bến xe, khu di tích…
1.2.3. Vị trí địa danh học trong ngôn ngữ học
Địa danh học là một ngành khoa học quan trọng có liên quan đến sử
học, địa lý học, văn hoá học, nằm trong từ vựng học. Cụ thể là:
Trong từ vựng học có Danh xƣng học nghiên cứu các qui luật, phƣơng
thức định danh sự vật, hiện tƣợng. Trong Danh xƣng học có:
Nhân danh học - nghiên cứu lịch sử, cấu tạo tên ngƣời.
Vật danh học: Nghiên cứu tên gọi các sự vật, hiện tƣợng không phải là
ngƣời và không phải là các đối tƣợng địa lí.
Địa danh học: Nghiên cứu sự hình thành về cấu tạo, phƣơng thức định
danh và chức năng của các tên gọi địa lí. Địa danh học còn chia thành các
ngành nhỏ hơn nhƣ Sơn danh học, Thủy danh học, Phƣơng danh học và Phố
danh học. Sơn danh học nghiên cứu tên gọi đồi núi, địa hình dƣơng so với
mặt đất. Thủy danh học nghiên cứu về tên gọi liên quan đến nƣớc và các dòng
chảy. Phƣơng danh học nghiên cứu tên gọi địa điểm cƣ trú của con ngƣời (địa
danh các đơn vị dân cƣ). Phố danh nghiên cứu tên gọi đƣờng phố và các đối
tƣợng trong thành phố (địa danh công trình nhân tạo).
Tên gọi các công trình xây dựng và vùng đất nhỏ phi dân cƣ chƣa đƣợc
các nhà nghiên cứu đặt tên cho môn học. Căn cứ trên tình hình thực tế chúng
tôi xếp địa danh chỉ công trình xây dựng vào loại hình địa danh các công trình
nhân tạo; Các địa danh chỉ vùng đất nhỏ phi dân cƣ xếp vào loại địa danh địa
hình tự nhiên. Cũng căn cứ trên tình thực tế, khi các nhà nghiên cứu xếp loại
hình địa danh khu di tích và danh lam thắng cảnh vào loại địa danh công trình
nhân tạo, nhƣng trong luận văn chúng tôi xếp vào loại địa danh địa hình tự
nhiên, bởi ở Võ Nhai các đối tƣợng đƣợc địa danh này biểu thị hoàn toàn là

mang tính chất tự nhiên, không do con ngƣời tạo ra.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

24
1.2.4. Hƣớng tiếp cận và phát triển khi nghiên cứu địa danh Việt Nam
Mục đích nghiên cứu địa danh học hiện nay là khảo sát địa danh của
từng vùng, miền để khái quát lên những đặc điểm của địa danh Việt Nam nói
chung một cách có hệ thống về cấu tạo, phƣơng thức định danh và đặc trƣng
văn hóa. Sau đó đối chiếu với địa danh của các nƣớc khác nhằm làm nổi bật
những đặc điểm cơ bản của địa danh Việt Nam trong sự phát triển riêng và sự
giao thoa ảnh hƣởng chung với các dân tộc, các quốc gia có quan hệ.
Có nhiều hƣớng tiếp cận khác nhau. Có thể khái quát các hƣớng tiếp
cận chung, cơ bản khi nghiên cứu địa danh nhƣ sau:
Thứ nhất là tìm hiểu, phân tích những đặc điểm cấu tạo của địa danh và
ý nghĩa của chúng theo hƣớng đồng đại.
Thứ hai là tìm hiểu phƣơng thức định danh và tìm hiểu nguồn gốc,
nghiên cứu sự biển đổi địa danh theo hƣớng lịch đại.
Thứ ba là tiếp cận dƣới góc độ ngôn ngữ - văn hóa: Nghĩa là xem xét
địa danh phản ánh những đặc điểm của văn hóa nhƣ thế nào và văn hóa đƣợc
phản ánh qua địa danh ra sao.
Nghiên cứu địa danh Võ Nhai là tìm hiểu những đặc điểm phƣơng thức
định danh, tìm hiểu lí do tên gọi và những đặc điểm văn hóa đƣợc thể hiện
trong cách định danh. Đây là hƣớng tiếp cận theo góc độ ngôn ngữ - văn hóa.
1.3. ĐẶC ĐIỂM CỦA ĐỊNH DANH NÓI CHUNG VÀ ĐỊA DANH NÓI RIÊNG
Để nghiên cứu đặc điểm của định danh nói chung và địa danh nói
riêng, Nguyễn Đức Tồn [42, tr.202 và tiếp theo) đã chỉ ra rằng các nhà nghiên
cứu đã khảo sát các tên gọi theo ba thông số sau đây: nguồn gốc của tên gọi;
kiểu ngữ nghĩa của tên gọi; cách thức biểu thị của tên gọi.
1.3.1. Về nguồn gốc của các định danh
Xét về phƣơng diện nguồn gốc, các tên gọi có thể đƣợc tạo ra theo một

trong ba cách sau: