Kiến nghị một số giải pháp quản lý và thiết kế đô thị đối với hệ thống sông rạch trên địa bàn thành phố

Quy hoạch và phát triển kè bờ sơng Sài Gịn và sơng, kênh nội thành và các giải pháp
để hồn thành cơ bản kè sơng Sài Gịn, sơng và kênh nội thành vào năm 2025

KIẾN NGHỊ MỘT SỐ GIẢI PHÁP QUẢN LÝ
VÀ THIẾT KẾ ĐÔ THỊ ĐỐI VỚI HỆ THỐNG
SÔNG RẠCH TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ
Lê Văn Năm
Huỳnh Xuân Thụ

I. TP. Hồ Chí Minh, đơ thị sơng nước:
Thành phố Hồ Chí Minh hình thành trong khu
vực đồng bằng hạ lưu sơng Đồng Nai – Sài Gịn,
giữa khu vực chuyển tiếp từ cực Nam Trung Bộ
sang đồng bằng sông Cửu Long. Đây là khu vực
có địa hình đồng bằng thấp (nơi cao nhất khơng
vượt q 40 m, nhiều chỗ cịn thấp trũng), bề mặt
tương đối bằng phẳng và bị chia cắt bởi mạng
lưới sơng ngịi, kênh rạch dày đặc.
Ngồi các dịng sơng chính, thành phố cịn có
mạng lưới kênh rạch chằng chịt, như rạch Láng
The, Bàu Nông, rạch Tra, Bến Cát, kênh An Hạ,

40

Tham Lương, Cầu Bông, Nhiêu Lộc-Thị Nghè,
Bến Nghé, Lị Gốm, Kênh Tẻ, Tàu Hũ, Kênh Ðơi
và ở phần phía Nam Thành phố thuộc địa bàn các
huyện Nhà Bè, Cần Giờ mật độ kênh rạch dày
đặc; cùng với hệ thống kênh cấp 3-4 của kênh
Ðông -Củ Chi và các kênh đào An Hạ, kênh
Xáng, Bình Chánh. Hệ thống sơng rạch trên tồn

bộ khu vực thành phố Hồ Chí Minh có tổng
chiều dài khoảng 7.955 km, tổng diện tích mặt
nước khoảng 16% diện tích đất thành phố tương
đương 35.192 ha.


Quy hoạch và phát triển kè bờ sơng Sài Gịn và sơng, kênh nội thành và các giải pháp
để hồn thành cơ bản kè sơng Sài Gịn, sơng và kênh nội thành vào năm 2025

II. Đô thị phát triển cùng sơng nước :
Q trình lịch sử hình thành và phát triển
của Thành phố Sài Gòn – Bến nghé - Chợ Lớn
luôn gắn với sông nước. Từ hơn ba thế kỷ
trước, các đồn binh, thành lũy, chợ búa, công
xưởng cùng các khu dân cư đơng đúc đã hình
thành và phát triển ngày càng quy mô, sầm uất
dọc theo các tuyến sông rạch lớn của thành phố.
Nhờ vào vị trí địa lý thuận lợi và hệ thống sông
rạch kết nối giữa các tuyến vận tải nội địa và
các tuyến thương thuyền quốc tế, đến đầu thế
kỷ 20 thành phố Sài Gòn đã là một thương
cảng hàng đầu của vùng Viễn Đông, là cửa ngõ
ra thế giới cho 75% lượng hàng hóa xuất khẩu
của xứ Đơng Dương. Hoạt động kinh tế cảng,
đóng và sửa chữa tàu thuyền, dịch vụ vận tải và
giao nhận hàng hóa, thương mại trên bền dưới
thuyền, du lịch…là trụ cột kinh tế của Thành
phố qua nhiều thế kỷ. Những cái tên như Cảng
Sài Gòn, Tân Cảng, cảng Bến Nghé, Khánh
Hội, Nhà Rồng cho đến các cảng sông như : bến

Bình Đơng, bến Hàm Tử, Vân Đồn, Mễ Cốc, Lị
Gốm…đã đi vào lịch sử của Thành phố như
những trung tâm hàng hóa, kinh tế dịch vụ chủ
yếu.
Cùng với các hoạt động kinh tế và thương
mại, không gian đô thị thành phố qua các thời
kỳ cũng phát triển mạnh mẽ gắn liền với các
tuyến sơng rạch. Trong đó đáng kể nhất là trục
Sơng Sài gịn với cảng Ba Son, bến Bạch Đằng,
cảng Sài Gòn, cảng Nhà Rồng, Tân Thuận; trục
kênh Tàu Hủ - Bến Nghé; kênh Đôi kênh Tẻ
chảy qua khu vực Chợ Lớn với bến Chương
Dương, bến Vân Đồn, bến Hàm Tử, Bình Đơng
rất sầm uất; trục Nhiêu Lộc- Thị Nghè, trục
Tham Lương- Bến Cát…Q trình phát triển đó
đã tạo nên diện mạo một đô thị trung tâm kinh tế
sầm uất với đặc trưng sông nước rất riêng biệt
và lưu lại nhiều di sản đô thị đáng trân trọng, là
nền tảng để thành phố tiếp nối và phát triển rực
rỡ hơn trong tương lai.

41


Quy hoạch và phát triển kè bờ sơng Sài Gịn và sơng, kênh nội thành và các giải pháp
để hồn thành cơ bản kè sơng Sài Gịn, sơng và kênh nội thành vào năm 2025

III. Những thành tựu ban đầu và thách thức với hệ thống kênh rạch:
Qua nhiều thăng trầm của đất nước nói chung và thành phố nói riêng, hệ thống sông rạch đã phát
huy mạnh mẽ các thế mạnh đối với sự phát triển nhiều mặt của thành phố về kinh tế và xã hội. Bên

cạnh đó, hệ thống sông rạch của thành phố cũng gánh chịu rất nhiều áp lực về nhiều mặt gây ra tình
trạng ô nhiễm môi trường, nhà cửa công trình tự phát lấn chiếm kênh rạch, hệ thống thốt nước bị tắc
nghẽn…Chính vì vậy, trong nhiều năm qua, Thành phố đã rất quan tâm, tăng cường công tác quy
hoạch, quản lý, đầu tư cải tạo và chỉnh trang kênh rạch và đã đạt được nhiều thành quả rất đang khích
lệ:

•

42


Quy hoạch và phát triển kè bờ sơng Sài Gịn và sơng, kênh nội thành và các giải pháp
để hồn thành cơ bản kè sơng Sài Gịn, sơng và kênh nội thành vào năm 2025

• Nhận thức về vai trị của hệ thống sông rạch đối với sự phát triển thành phố đã lan tỏa khá rộng
trong các ngành, các cấp, trong rộng rãi người dân Thành phố.
• Cơng tác quy hoạch, đặc biệt là quy hoạch chung Thành phố, việc bảo vệ, chỉnh trang và phát huy
hệ thống sông rạch đã được coi trọng và thể hiện trong định hướng phát triển không gian và bản đồ
quy hoạch chung Thành phố, quy hoạch chung quận huyện, cũng như quy hoạch phân khu và các
dự án đầu tư.
• Thành phố đã nghiên cứu và ban hành quyết định 150/2004 và quyết định 22/2017 về quản lý và sử
dung hanh lang ven bờ sơng, suối, kênh rạch.
• Đầu tư phát triển hệ thống cảng biển đạt hiệu quả cao như cảng Cát Lái, cảng Tân Thuận, Hiệp
Phước.
• Bước đầu tổ chức hệ thống giao thơng hành khách đường thủy
• Tổ chức triển khai nhiều dự án đầu tư quy mô lớn nhằm cải tạo và chỉnh trang kênh rạch đem lại
nhiều kết quả như:






Giảm thiểu ô nhiễm môi trường nước.
Cải tạo hệ thống giao thông đường thủy
Di dời các khu nhà ở lụp xụp và xây dựng nhà ở mới.
Bổ sung không gian công viên cây xanh mặt nước.

43


Quy hoạch và phát triển kè bờ sơng Sài Gịn và sơng, kênh nội thành và các giải pháp
để hồn thành cơ bản kè sơng Sài Gịn, sơng và kênh nội thành vào năm 2025

Tuy nhiên, trong thời gian tới, hệ thống sông rạch của Thành phố phải đối mặt với rất nhiều thách
thức, cụ thể như:
• Ngập úng ngày càng nặng nề hơn do biến đổi khí hậu, nước biển dâng, và q trình đơ thị hóa
nhanh chóng. Vì vậy, cần có những giải pháp căn cơ, bền vững, tổng thể về kinh tế và kỹ thuật để
ứng phó lâu dài với các thác thức trong tương lai.
• Ơ nhiễm mơi trường do sản xuất và đơ thị hóa, lan tỏa ra các khu vực kênh rạch ngoại thành, thu
giảm diện tích sơng rạch do lấn chiếm và san lấp q mức. Những thách thức này địi hỏi chính
quyền thành phố phải tăng cường công tác quản lý, kiểm tra, giám sát; tăng cường nhận thức của
cộng đồng và doanh nghiệp để cùng chung tay bảo vệ môi trường nói chung và mơi trường sơng
rạch nói riêng.
• Quản lý còn nhiều bất cập và thiếu nguồn lực đầu tư. Do đó, cần tiếp tục hồn thiện thể chế, khn
khổ pháp lý và các uy định nhằm nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước đối với sơng rạch.
• Chất lượng quy hoạch và thiết kế chưa tương xứng, còn nhiều tiềm năng để phát huy hơn nữa kinh
nghiệm, chất xám, sự sáng tạo để có thêm nhiều giải pháp quy hoạch và thiết kế tốt hơn, nâng cao
chất lượng các không gian mở công cộng theo sông rạch, nâng cao hiệu quả khai thác sử dụng sông
rạch trong sự phát triển chung của thành phố, đáp ứng đòi hỏi ngày càng cao của người dân Thành
phố.

IV. Tăng cường khai thác lợi thế sông rạch đối với sự phát triển của Thành phố:
Ngày nay, đơ thị Thành phố Hồ Chí Minh đã phát triển vượt bậc so với Sài Gòn năm xưa về diện
tích, dân số và quy mơ của nền kinh tế. Nhưng hệ thống sơng rạch vẫn đóng vai trò hết sức quan trọng
đối với sự phát triển của Thành phố. Bên cạnh những chức năng chính về phát triển kinh tế, cảng,
logistic, giao thông vận tải hành khách đường thủy, thốt nước đơ thị… sơng rạch cịn đóng vai trị
ngày càng quan trọng vào việc tạo lập cảnh quan, không gian mở đô thị và cải thiện chất lượng mơi
trường sống và trên hết là góp phần tạo dựng những nét đặc trưng hết sức riêng biệt của của thành phố
Hồ Chí Minh như là một đơ thị sông nước hiện đại và giàu truyền thống.

44


Quy hoạch và phát triển kè bờ sơng Sài Gịn và sơng, kênh nội thành và các giải pháp
để hồn thành cơ bản kè sơng Sài Gịn, sơng và kênh nội thành vào năm 2025

Với nhận thức đó, để hệ thống sơng rạch đóng góp nhiều hơn nữa cho sự phát triển bền vững của
Thành phố, chúng ta có thể nghiên cứu triển khai đồng bộ các nhóm giải pháp sau đây:
1. Về các giải pháp chính sách :
a. Đẩy mạnh hơn nữa việc xây dựng và hoàn thiện các khuôn khổ pháp lý về quản lý, bảo vệ
và phát huy giá trị của hệ thống sông rạch vào sự phát triển của Thành phố.
b. Tạo các cơ chế chính sách khuyến khích cộng đồng dân cư và doanh nghiệp tham gia tích
cực bảo vệ và phát huy giá trị của kênh rạch vào cuộc sống đô thị.
2. Về các giải pháp truyền thông
a. Đẩy mạnh công tác tuyên tuyền, giáo dục, quảng bá về ý nghĩa. Vai trò, giá trị, tiềm năng
của sông rạch đối với sự phat triển bền vững của Thành phố, nhất là tuyên truền trong giới
thanh thiếu niên thông qua các hoạt động dã ngoại, phong trào bảo vệ mơi trường nói chung
và bảo vệ kênh rạch nói riêng.
b. Tổ chức các cuộc thi tìm hiểu về sông rạch, thi chụp ảnh, các hoạt động thể thao dưới nước
nhằm thu hút sự quan tâm và sáng kiến của cộng đồng đối với các ấn đề của sơng rạch.

c. Xây dựng các chương trình truyền thơng về kênh rạch trên các phương tiện truyền thông
đại chúng.
d. Lập website, facebook về bao vệ kênh rạch. Lập các nhóm tình nguyện viên bảo vệ kênh
rạch trong học sinh sinh viên.

45


Quy hoạch và phát triển kè bờ sơng Sài Gịn và sơng, kênh nội thành và các giải pháp
để hồn thành cơ bản kè sơng Sài Gịn, sơng và kênh nội thành vào năm 2025

3. Nhóm giải pháp đầu tư:
a. Tăng thêm mức đầu tư từ ngân sách thành phố cho các công tác liên quan đến bảo vệ, cải
tạo chỉnh trang và phát huy lợi thế sông rạch. Trước mắt tập trung cho công tác quy hoạch,
thiết kế đô thị, lập dự án nhằm kêu gọi đầu tư theo hình thức PPP.
b. Xây dựng các cơ chế linh hoạt nhằm tăng cường thu hút các nguồn lực đầu tư tư nhân, xã
hội hóa các dự án cải tạo chỉnh tranh sông rạch.
c. Lập danh mục các tuyến kênh rạch trọng điểm cần đầu tư cải tạo, nâng cấp, xây dựng kế
hoạch tổng thể, phân kỳ đầu tư từng giai đoạn.
4. Nhóm giải pháp quy hoạch và xây dựng:
a. Lập Quy hoạch chung mạng lưới kênh rạch cấp quận. Lập hồ sơ kiểm toán kênh rạch cấp
quận huyện.
b. Tăng cường quy hoạch bảo vệ kênh rạch trong các đồ án quy hoạch nhất là quy hoạch
phân khu, quy hoạch chi tiết, thiết kế đô thị 1/500 các tuyến kênh rạch chính tiến tới lập các
dự án đầu tư cải tạo kênh rạch.
c. Xây dựng và ban hành hướng dẫn thiết kế đô thị, thiết kế kỹ thuật xây dựng cải tạo, nâng
cấp kênh rạch cấp Thành phố.
d. Tăng cường kiểm tra và giám sát việc quản lý đất đai, môi trường vệ sinh kênh rạch.
e. Bổ sung chức năng quản lý kênh rạch cho thanh tra môi trường và xây dựng.

V. Đề xuất một số định hướng thiết kế đô thị cho không gian sông nước
Để phát huy hơn nữa lợi thế của hệ thống sông nước vào việc nâng cao chất lượng sống của
người dân đơ thị nói chung, tạo lập được các khơng gian đơ thị có giá trị đặc trưng cho Thành
phố, thu hút thêm đầu tư phát triển, xin đề xuất một số định hướng thiết kế đơ thị như sau :
1. Hài hịa: thiết kế đơ thị các trục cảnh quan sơng rạch cần nhìn nhận không gian đô thị không
trong trạng thái cô lập mà trong tổng hòa những cấu thành của cả khu vực đơ thị. Ví như một
tuyến sơng rạch cần gắn kết về không gian với các trục đường phố, đường phố gắn với các
khu phố, từng khu phố gắn với thành phố, thành phố hài hòa với tổng thể vùng đô thị. Thiết
kế đô thị quan tâm đến các yếu tố không gian và nỗ lực tạo nên sự hài hòa giữa các yếu tố
nêu trên và với hoạt động của cư dân đô thị như một hệ thống.

46


Quy hoạch và phát triển kè bờ sơng Sài Gịn và sơng, kênh nội thành và các giải pháp
để hồn thành cơ bản kè sơng Sài Gịn, sơng và kênh nội thành vào năm 2025

2. Đặc trưng: các tuyến sông rạch cần được thiết kế để có thể phản ánh và phát huy những đặc
trưng riêng biệt và những giá trị văn hóa của khu vực đơ thị lân cận đồng thời cũng nhìn
nhận những đặc trưng và giá trị đó ln vận động. Nó nhắm tới việc từng cơng trình kiến
trúc trong đơ thị có những đặc trưng riêng của chúng, hài hịa với cảnh quan đơ thị xung
quanh và bổ trợ cho những giá trị lịch sử. Hệ thống sơng rạch Thành phố Hồ Chí Minh rất
dày đặc, đan xen trong khung cảnh đô thị với rất nhiều các khu vực có những yếu tố văn hóa,
lịch sử và hình thái đơ thị khác nhau. Nếu đi sâu nghiên cứu, khai thác một cách tinh tế, khéo
léo, có thể tạo ra những tuyến, không gian cảnh quan mở đô thị rất phong phú, sinh động và
giàu bản sắc, hấp dẫn với người dân và du khách.

47

Quy hoạch và phát triển kè bờ sơng Sài Gịn và sơng, kênh nội thành và các giải pháp
để hồn thành cơ bản kè sơng Sài Gịn, sơng và kênh nội thành vào năm 2025

3. Đa dạng: Thiết kế đô thị các tuyến cảnh quan sông nước cũng cần hướng đến hướng tới sự
đa dạng và tạo điều kiện cho cư dân đơ thị có nhiều lựa chọn về sử dụng về hoạt động,
khuyến khích tạo lập được nhiều chức năng khác nhau, tạo điều kiện tiếp cận nhiều loại
phương tiện vận chuyển và nhà ở…đáp ứng yêu cầu của nhiều đối tượng cư dân khác nhau,
nhất là người già, trẻ em và người tàn tật. Sự linh hoạt cũng là một yếu tố quan trọng cho
phép đô thị thay đổi đáp ứng với hồn cảnh mới ngồi dự đốn trong tương lai.

4. Kết nối: Các trục sông rạch là những không gian công cộng hết sức lý tưởng, các phương án
thiết kế cần cố gắng cải thiện sự kết nối để nhằm nâng cao khả năng tiếp cận của cư dân đô
thị, nâng cao khả năng lựa chọ các hoạt động và dịch vụ, tạo điều kiện cho sự giao tiếp và
gắn kết xã hội, tạo nên các không gian đơ thị sinh động và an tồn. Thiết kế đơ thị nhìn nhận
tầm quan trọng của việc kết nối các hệ thống giao thông: cơ giới, xe đạp, đi bộ, giao thông
công cộng, giao thông đường sông với các dịch vụ đơ thị, các tiện ích cơng cộng để hồn
thiện các khơng gian đơ thị, giúp giảm thời gian di chuyển và giúp cư dân đô thị, du khách
dễ dàng định hướng không gian, tiếp cận các dịch vụ một cách dễ dàng. Các trục đường dọc
theo các tuyến sông rạch, nhất là trục đường đi bộ cần bảo đảm được kết nối liên tục.

48


Quy hoạch và phát triển kè bờ sơng Sài Gịn và sơng, kênh nội thành và các giải pháp
để hồn thành cơ bản kè sơng Sài Gịn, sơng và kênh nội thành vào năm 2025

5. Sáng tạo: thiết kế đô thị khuyến khích sự sáng tạo và những giải pháp mới. Sáng tạo bổ sung
cho đô thị sự đa dạng và phong phú và chuyển biến những không gian chức năng thành
những nơi chốn đáng ghi nhớ, có giá trị về nghệ thuật. Sự sáng tạo tạo điều kiện cho những
lối suy nghĩ mới, thể nghiệm và thiết lập nên những chuẩn mực mới, thách thức công nghệ

và hiện thực hóa tương lai, nó làm cho mơi trường văn hóa của đô thị phong phú hơn và làm
cho bản sắc đô thị đậm nét hơn.
Các giải pháp sáng tạo bao gồm nhiều thể loại, từ sáng tạo về phương án khai thác không
gian mặt nước, các giải pháp thiết kế quy hoạch tổng thể đến các giải pháp về kỹ thuật, trang
trí, thi cơng, cây xanh, chiếu sáng. Các giải pháp sáng tạo trong khai thác, sử dung các không
gian công cộng cũng được hoan nghênh, tạo nên sự sống động, hấp dẫn của các khơng gian
cơng cộng, khuyến khích sự sáng tạo về văn hóa, nghệ thuật của người dân thành phố.
6. Thân thiện: thiết kế đô thị làm giảm tác động môi trường thông qua các nguyên tắc thiết kế
hướng tới bền vững về môi trường bao gồm đất đai, hệ sinh thái, cảnh quan thiên nhiên,
những công trình có giá trị về văn hóa và lịch sử chuyển lại cho các thế hệ sau trong điều
kiện tốt hoặc tốt hơn. Thiết kế đô thị cũng nhắm tới việc tổ chức các khơng gian đơ thị an
tồn, có lợi cho sức khỏe cộng đồng.

49