Vai trò của yếu tố thần kỳ ở truyện cổ tích thần kỳ trong chương trình Văn - tiếng Việt tiểu học

143
VAI TRÒ CỦA YẾU TỐ THẦN KỲ Ở TRUYỆN CỔ TÍCH THẦN KỲ
TRONG CHƯƠNG TRÌNH VĂN - TIẾNG VIỆT TIỂU HỌC
SV. Bùi Thị Huyền Trân
SV. Võ Thị Ngọc Mai
ThS. Phạm Thị Minh Hiếu
Tóm tắt. Yếu tố thần kỳ trong truyện cổ tích thần kỳ phong phú và đa dạng, tồn
tại ở cả dạng hữu hình lẫn vơ hình, bao gồm nhân vật thần kỳ, đồ vật thần kỳ và con
vật thần kỳ, hay các câu thần chú, sự biến hóa, hóa thân của nhân vật. Yếu tố thần kỳ
ln xuất hiện đúng lúc để đảm đương “trách nhiệm” của nó đối với cốt truyện, nhân
vật và đưa đến cách kết thúc có hậu theo quan niệm từ bao đời của tác giả dân gian.
1. Mở đầu
Truyện cổ tích thần kỳ giữ một vị trí khá quan trọng trong chương trình VănTiếng Việt tiểu học, có mặt ở hầu hết các phân môn của sách giáo khoa Tiếng Việt,
đặc biệt là phân mơn kể chuyện. Nói đến truyện cổ tích thần kỳ không thể không kể
đến yếu tố thần kỳ, đây cũng là yếu tố làm cho truyện cổ tích thần kỳ có sức hấp dẫn
đặc biệt và ý nghĩa giáo dục sâu sắc đối với học sinh lứa tuổi tiểu học.
2. Nội dung
2.1. Yếu tố thần kỳ - đặc trưng chủ yếu của truyện cổ tích thần kỳ
Truyện cổ tích là một sáng tác dân gian thuộc loại hình tự sự, chủ yếu sử dụng
nghệ thuật kỳ ảo để thể hiện cái nhìn hiện thực của nhân dân đối với đời sống, ước mơ
về một xã hội công bằng mà ở đó người hiền lành, lương thiện được hưởng cuộc sống
ấm no, hạnh phúc, còn những kẻ xấu, làm điều ác thì bị trừng trị thích đáng. Có nhiều
cách phân loại truyện cổ tích khác nhau, tuy nhiên hầu hết các nhà folklore học thống
nhất chia truyện cổ tích ra làm ba tiểu loại: truyện cổ tích thần kỳ, truyện cổ tích sinh
hoạt và truyện cổ tích lồi vật. Trong đó, truyện cổ tích thần kỳ là tiểu loại cơ bản và
quan trọng nhất.
Truyện cổ tích nói chung và truyện cổ tích thần kỳ nói riêng là truyện kể hồn
tồn hư cấu và kỳ ảo. Truyện cổ tích đã tạo ra một thế giới khác hẳn với thế giới thực
tại. Chỉ trong thế giới cổ tích thì cơ Tấm dịu hiền, chăm chỉ và bất hạnh mới được
hưởng hạnh phúc (truyện Tấm Cám), chàng trai nông dân nghèo nàn, thật thà như anh
Khoai mới được lấy con gái phú ông (Cây tre trăm đốt), người em siêng năng, hiền

lành, tốt bụng mới trở nên giàu có (Cây khế). Các nhân vật như Tiên, Bụt, Phật đầy
phép màu hay các đồ vật như rìu thần, cung thần, đàn thần, viên ngọc ước… hồn tồn
khơng có thật. Đó chính là các yếu tố thần kỳ, một trong những yếu tố quan trọng
không thể thiếu, làm nên đặc trưng chủ yếu của truyện cổ tích thần kỳ.Nếu khơng có
yếu tố thần kỳ thì truyện cổ tích thần kỳ khơng có cơ sở để tồn tại, và sẽ biến thành
một loại truyện khác.Các mâu thuẫn sẽ không được giải quyết và kết thúc sẽ khơng có
hậu như mơ ước của nhân dân.
Yếu tố thần kỳ trong truyện cổ tích thần kỳ tồn tại ở dạng hữu hình và vơ hình.
Ở dạng hữu hình, yếu tố thần kỳ bao gồm nhân vật thần kỳ nhưông Bụt (truyện Tấm
Cám, Cây tre trăm đốt), Vua Thủy Tề, Ngọc Hoàng (truyệnThạch Sanh), Tiên
(truyệnAnh chàng ngốc và con ngỗng vàng, Bông hoa cúc trắng, Ba điều ước, Sự


144
tích hồ Ba Bể, Nàng tiên ốc, Ba lưỡi rìu, Cô bé Lọ Lem, Cây tre trăm đốt); con vật
thần kỳ như Trăn Tinh, Hồ Tinh (truyện Thạch Sanh), chim Đại Bàng (Thạch Sanh,
Cây khế), chim Vàng Anh, cá Bống, con gà trống (Tấm Cám), Cá vàng (Ông lão
đánh cá và con cá vàng)…Yếu tố thần kỳ cịn có thể là đồ vật thần kỳ nhưbúa thần,
cung thần, đàn thần, niêu cơm thần (truyện Thạch Sanh)… Các yếu tố thần kỳ như
trên đều khơng có và khơng thể có trong thực tế nhưng nó biểu hiện rất rõ, rất sống
động trong niềm tin và lý tưởng của nhân dân. Yếu tố thần kỳ tồn tại ở dạng vơ hình
thường xuất hiện ít hơn so với dạng hữu hình, như các câu thần chú hoặc sự biến hóa,
hóa thân có trong các truyện như Tấm Cám, Cây tre trăm đốt,…
Truyện cổ tích thần kỳ ln có sự phân tuyến đối lập, mơ tả sự xung đột khơng
thể dung hịa của các thế lực đối lập trong xã hội có phân chia giai cấp.Các nhân vật
trong truyện ln đứng về một phía (chính diện, phản diện hay trung gian) để đảm
đương tốt chức năng mà tác giả dân gian đã gửi gắm ngay từ đầu truyện. Do đó các nét
nhân cách của nhân vật lý tưởng được thể hiện rất rõ ràng, lắm lúc cực đoan (theo kiểu
của truyện cổ tích): thật thà như anh Khoai mới tin lời Phú Ông hứa gả con gái cho,
nghĩa tình, chung thủy như Thạch Sanh mới bị người anh kết nghĩa Lý Thông lừa cướp

công giết trăn tinh và cứu công chúa… Không chỉ nhân vật mà các yếu tố thần kỳ
trong truyện cổ tích thần kỳ cũng được phân tuyến rõ ràng. Yếu tố thần kỳtồn tại ở
tuyến chính diện là trợ thủ của nhân vật lý tưởng, có phép mầu giúp nhân vật vượt qua
trở ngại, khó khăn.Đây là loại “nhân vật” thần kỳ ln đứng về phía thiện, phía chính
nghĩa, nhân danh cơng lí, lẽ phải để giúp đỡ nhân vật chính chiến thắng những nhân
vật thuộc phía ác – phi nghĩa. Như nhân vật ông Bụt luôn xuất hiện giúp đỡ Tấm mỗi
khi bị mẹ con Cám áp bức, đàn chim sẻ giúp Tấm nhặt thóc, quả thị để Tấm náu thân
trong truyện Tấm Cám. Ông Bụt xuất hiện để bày cho anh trai cày cách ghép các đốt
tre thành cây tre trăm đốt trong truyện Cây tre trăm đốt. Ông Tiên dạy cho Thạch Sanh
võ nghệ để chiến đấu với các loài ác thú, vua Thủy Tề tặng đàn thần giúp Thạch Sanh
giải oan và đánh lui quân mười tám nước chư hầu… Bên cạnh đó, trí tưởng tượng của
dân gian còn tạo nên các yếu tố thần kỳ đại diện cho cái ác và sự xấu xa để khẳng định
sự chiến thắng của chính nghĩa.Ở tuyến phản diện, yếu tố thần kỳ gây cản trở hoặc tìm
mọi cách hãm hại, gây khó khăn cho nhân vật chính diện (như chim Đại bàng, Trăn
tinh trong truyện Thạch Sanh).Nhờ vậy mà sự xung đột giữa hai tuyến nhân vật càng
trở nên gay gắt và quyết liệt hơn, sự chiến thắng của nhân vật chính diện càng khó
khăn thì càng vẻ vang hơn. Yếu tố thần kỳ ở tuyến trung gian là yếu tố mà khi ở vào
tay của nhân vật chính diện hay phản diện nó đều phát huy tác dụng thần kỳ. Khi ở
trong tay người hiền thì nó có tác dụng tốt, rơi vào tay kẻ ác thì nó sẽ gây tai họa, hoặc
khi nhân vật vi phạm điều cấm kỵ thì yếu tố thần kỳ đó cũng phản bác lại chủ nhân của
nó (chẳng hạn con chim Phượng Hoàng trong truyện Cây khế, bầy khỉ trong Hà rầm
hà rạc, con chim én trong truyện Quả bầu tiên). Yếu tố thần kỳ thuộc tuyến trung gian
như một liều thuốc thử, giúp bộc lộ cái ác, thể hiện quan niệm đạo đức của nhân dân.
2.2. Yếu tố thần kỳ giữ vai trị khai thơng bế tắc, phát triển cốt truyện
Trong truyện cổ tích thần kỳ, các yếu tố thần kỳ ln xuất hiện với tần số dày
đặc, dĩ nhiên nó xuất hiện rất đúng lúc để thực hiện chức năng nghệ thuật của nó. Khi
chàng Thạch Sanh tiêu diệt được trăn tinh, cung thần xuất hiện. Cung thần trở thành
trợ thủ đắc lực cho Thach Sanh trong việc lập chiến tích mới (bắn đại bàng cứu cơng
chúa). Khi cứu được công chúa ra khỏi hang sâu, miệng hang bị lấp lại nhốt Thạch
Sanh ở trong đó, xuất hiện chi tiết Thái Tử con vua Thủy Tề bị nhốt ở trong hang. Đây

145
là nhân tố giúp Thạch Sanh thoát ra được khỏi hang, xuống Thủy cung và được đền ơn
bằng cây đàn thần và niêu cơm thần. Hai đồ vật thần kỳ này lại tiếp tục giúp chàng
Thạch Sanh hiền lành, dũng cảm tiến lên được những nấc thang mới (lấy được công
chúa, đuổi được quân 18 nước chư hầu)… Hay như trong truyện Tấm Cám, mỗi khi
Tấm bị mẹ con gì ghẻ lừa gạt, hãm hại, Tấm bị dồn đẩy đến đường cùng và bế tắc thì
Bụt lại xuất hiện, ban cho những phép màu nhiệm mới: chim sẻ giúp Tấm nhặt thóc
gạo, xương cá bống chơn ở bốn chân giường giúp Tấm có quần áo đẹp, giày đẹp, ngựa
đẹp để đi trẩy hội; Tấm chết thì được hóa kiếp thành chim sẻ, cây xoan đào, khung cửi,
quả thị… Những yếu tố thần kỳ đó đã giúp nhân vật chính diện thốt khỏi hồn cảnh
bế tắc hiện tại, bước sang một hoàn cảnh mới, một kiếp sống mới với xung đột mới
cao hơn. Và theo đó, những sự kiện mới lại xuất hiện, cốt truyện được duy trì và phát
triển cho đến khi lý tưởng của tác giả dân gian được thực hiện.
Rõ ràng yếu tố thần kỳ đóng vai trị chính yếu trong việc giải quyết mâu thuẫn,
xung đột giữa hai thế lực, hai tuyến đối lập trong truyện cổ tích thần kỳ. Nếu khơng có
yếu tố thần kỳ thì trước những trở ngại, khó khăn thì nhân vật khơng thể tự mình giải
quyết được, cốt truyện bế tắc.Nhờ sự xuất hiện đúng lúc đúng chỗ của yếu tố thần kỳ
mà sự bế tắc được khơi thông, cốt truyện lại tiếp tục được phát triển, hấp dẫn hơn với
những sự kiện mới, tình tiết mới.
2.3. Yếu tố thần kỳ đưa đến kết thúc có hậu
Truyện cổ tích thần kỳ ln có cái kết tốt đẹp, mang màu sắc lãng mạn, chủ
quan của tác giả dân gian. Người nghèo khổ, bất hạnh có nhân cách tốt đẹp cuối cùng
trở nên giàu có, được hưởng hạnh phúc, cịn kẻ ác bị trừng phạt, bị tiêu diệt, đúng như
triết lý dân gian: “ở hiền gặp lành”, “ở ác gặp ác”. Tấm sau nhiều lần hóa thân thì xinh
đẹp hơn xưa và được vua rước về cung, cịn mẹ con Cám thì nhận lấy cái chết tức tưởi;
Thạch Sanh lấy được công chúa, lên ngơi vua cịn mẹ con Lí Thơng thì bị trời đánh
chết; Sọ Dừa và vợ sống hạnh phúc suốt đời cịn hai người chị độc ác thì lẻn đi biệt
tích; Trong truyện Cây khế, vợ chồng người em hiền lành trở nên giàu có, hạnh phúc,

người anh tham lam thì rơi xuống biển và bị sóng cuốn đi mất tích. Để có cái kết đó
phải kể đến vai trị to lớn của yếu tố thần kỳ. Sáng tạo nên yếu tố này, người nhân dân
lao động làm được điều mà họ không thể thực hiện được trong cuộc sống.
2.4. Yếu tố thần kỳ đóng vai trò thử thách hoặc ban tặng đối với nhân vật
chính diện
Các nhân vật chính diện sở dĩ họ bộc lộ được phẩm chất tốt đẹp và hưởng cái
kết hạnh phúc bởi vì họ ln ln bị thử thách của nhân vật thần kỳ và vượt qua được
thử thách. Đứng trước thử thách, các nhân vật chính thuộc tuyến chính diện bộc lộ bản
chất tốt đẹp của mình như lịng hiếu thảo, dũng cảm, gan dạ, trung thực, hiền lành, tốt
bụng… Vượt qua thử thách, họ mới được ban thưởng những “vật thần kỳ” hoặc được
đền đáp xứng đáng. Các nhân vật thần kỳ như Phật, Tiên, Bụt trong truyện cổ tích thần
kỳ thường đóng vai trị thử thách đó. Đức Phật biến thành người đàn bà ăn mày rách
rưới thử thách lòng tốt của mẹ con người đàn bà góa (Sự tích Hồ Ba Bể). Bụt giả dạng
một ông lão ốm nằm co ro bên vệ đường để thử thách lòng thương người của Đinh
(Đinh và Bính)… Đơi khi yếu tố thần kỳ thuộc tuyến phản diện cũng đóng vai trị thử
thách đối với nhân vật chính diện. Ví dụ như yêu Tinh, mụ Chằng, Đại Bàng, Mãng
Xà, Trăn Tinh, Qủy... Loại yếu tố thần kỳ này là đồng minh của kẻ thù, chống đối lại
nhân vật chính diện trên đường lấp chiến cơng để thực hiện mục tiêu cuối cùng. Tuy


146
nhiên việc chiến thắng chúng một cách khó khăn là dịp để nhân vật chính thể hiện tài
năng và lịng can đảm của mình. Ba con quái vật Trăn Tinh, chim Đại Bàng, Hồ Tinh
trong truyện Thạch Sanhđều là những thử thách nguy hiểm đối với Thạch Sanh. Việc
tiêu diệt chúng cũng là dịp để Thạch Sanh nhận được những trợ thủ thần kỳ, lập nên
những chiến công mới và cưới được nàng cơng chúa.
Nhân vật chính diện trong truyện cổ tích thường là những con người yếu đuối,
có thân phận thấp kém, gặp nhiều bất công, bất hạnh nhưng có phẩm chất tốt đẹp như
người em út, người mồ cơi, người đi ở, người đàn bà góa… Trong các mối quan hệ gia
đình, xã hội, họ phải chịu nhiều thiệt thịi nhưng khơng thể tự vệ hay đấu tranh giành

được cơng bằng, hạnh phúc. Do đó tác giả dân gian đã nhờ vào yếu tố kỳ diệu để giúp
đỡ họ, ban thưởng cho họ những phương tiện thần kỳ để cái tốt, cái thiện chiến thắng
cái xấu, cái ác. Bụt ban tặng cho anh trai cày câu thần chú “khắc nhập khắc nhập”,
“khắc xuất khắc xuất” để giúp anh mang được cây tre trăm đốt về, dạy cho Phú ông và
bọn nhà giàu một bài học và cưới được cô con gái Phú ông (truyện Cây tre trăm đốt).
Phật ban tặng cho hai mẹ con người đàn bà góa một hạt thóc để thốt khỏi cơn đại
hồng thủy nhấn chìm cả dân làng ích kỷ, khinh người (truyện Sự tích Hồ Ba Bể). Bụt
chỉ cho Tấm ni con cá bống thần kỳ, sai chim xuống nhặt thóc gạo giúp Tấm (truyện
Tấm Cám)…Khi nhân vật chính gặp khó khăn, nhờ có những phương tiện thần kỳ đó
mà họ vượt qua được bế tắc, giải quyết mâu thuẫn, đạt được ước mơ. Tất nhiên những
yếu tố thần kỳ đó chỉ là “phương tiện” hỗ trợ mà thôi, để đạt được mục đích tốt đẹp
cuối cùng thì chủ yếu vẫn là do chính nhân vật tự hành động lấy.
2.5. Yếu tố thần kỳ đóng vai trò trừng phạt đối với nhân vật phản diện
Trong truyện cổ tích thần kỳ, tác giả dân gian đã mượn đến các yếu tố kỳ diệu để
trừng phạt, tiêu diệt cái ác. Một khi người lao động nghèo khó chưa đủ mạnh để chiến
thắng cái ác thì họ mượn đến, mơ tưởng đến một lực lượng thần kỳ đủ mạnh để thay họ
đạt được công lý, công bằng trong xã hội. Lý Thơng bị trời đánh hóa thành kiếp bọ
hung, đời đời kiếm ăn nơi dơ bẩn (truyện Thạch Sanh). Người anh tham lam vơ vét quá
nhiều vàng bạc bị đại bàng hất cánh rơi xuống biển chết (truyện Cây khế). Đứa con bất
hiếu đến mức cam tâm chơn sống cả mẹ già thì Ngọc Hồng nổi giận sai Thần Sét đánh
chết (truyện Đứa con bất hiếu)… Những nhân vật như Ngọc Hoàng, Tiên, Phật, Bụt…
là đại diện cho công lý của nhân dân, phản ánh quan niệm “ác giả ác báo”.
2.6. Yếu tố thần kỳ đối với việc giáo dục đạo đức học sinh lứa tuổi tiểu học
Truyện cổ tích, nhất là truyện cổ tích thần kỳ có một ý nghĩa đặc biệt đối với
học sinh lứa tuổi tiểu học. Có thể nói đây là loại truyện được các em say mê u thích.
Chính vì thế mà trong chương trình Văn- Tiếng Việt tiểu học thì truyện cổ tích chiếm
một số lượng khá lớn, tập trung chủ yếu ở phân môn kể chuyện. Đến với truyện cổ tích
thần kỳ, các em được phiêu lưu và ngạc nhiên trước những điều kỳ diệu, bay bổng.
Bằng các yếu tố thần kỳ, truyện đã mở ra một thế giới thần tiên, một chân trời mơ ước
để cho các em mặc sức tưởng tượng, khám phá. Truyện đã đưa các em đến gần với thế

giới xứ sở mới lạ mà gần gũi. Quả thực rất khó tìm thấy một thế giới tràn đầy cái đẹp,
lung linh những biểu tượng đượm màu sắc như trong truyện cổ tích thần kỳ. Đồng thời
với sự phân tuyến chính diện- phản diện rạch rịi, các em dễ dàng nhận ra được cái tốtcái xấu để đấu tranh, bảo vệ cái chân thiện tốt đẹp và xa lánh, loại bỏ cái xấu, các ác.
Các nhân vật chính diện, cùng với sự hỗ trợ, giúp sức của yếu tố thần kỳ luôn luôn thể
hiện được những phẩm chất tốt đẹp trước sự tham lam, giả dối, độc ác và được đền


147
đáp xứng đáng, được hạnh phúc làm cho các em tin tưởng và lạc quan vào sự chiến
thắng của cái thiện, sự trả giá của cái ác… Thông qua số phận của các nhân vật chính
diện- phản diện trong mỗi câu chuyện, các em tự tiếp thu và liên hệ với bản thân để rút
ra những bài học ứng xử cho mình. Đến với cổ tích thần kỳ chính là cơ hội cho trẻ
nuôi dưỡng, phát triển cảm xúc thẩm mĩ và phát huy trí tưởng tượng, đồng thời giúp
chúng tìm tịi lẽ sống, làm phong phú tình cảm, đem đến cho ta niềm vui, giúp con
người sống tốt hơn, nhân ái hơn.
3. Kết luận
Yếu tố thần kỳ là một trong những nhân tố đặc sắc và tạo nên tính hấp dẫn đặc
biệt của truyện cổ tích thần kỳ. Về ý nghĩa xã hội, yếu tố thần kỳ là “vũ khí” của nhân
dân lao động trong việc thực hiện ước mơ về một cuộc sống cơng bằng bình đẳng, về sự
chiến thắng của cái thiện đối với cái ác. Về phương diện nghệ thuật, yếu tố thần kỳ giữ
vai trò giải quyết mâu thuẫn, xung đột trong truyện, thúc đẩy cốt truyện phát triển và
đưa đến một kết thúc có hậu. Yếu tố thần kỳ ở truyện cổ tích thần kỳ có ý nghĩa giáo dục
to lớn đối với các em học sinh lứa tuổi tiểu học. Do đó việc dạy và học truyện cổ tích
thần kỳ trong nhà trường tiểu học cần khai thác đúng mức giá trị của yếu tố thần kì trong
truyện giúp các em hiểu hơn về thể loại này, hiểu hơn về ý nghĩa xã hội của truyện.
Tài liệu tham khảo
[1].

Nguyễn Xuân Đức, Thi pháp truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam, Đề tài khoa học
cấp bộ 1996, giải thưởng NCKH của Hội Văn nghệ Dân gian VN 1997.

[2].

Lê Trường Phát (2000), Thi pháp văn học dân gian (Sách bồi dưỡng thường
xuyên chu kì 1997 - 2000 dành cho GV tiểu học), Nxb GD, Hà Nội.

[3].

Đỗ Bình Trị (1990), Giáo trình văn học dân gian Việt Nam, Nxb GD.

[4].

Hồng Tiến Tựu (1998), Giáo trình văn học dân gian Việt Nam, Nxb GD.

[5].

Phạm Thu Yến (chủ biên, 2002), Giáo trình văn học dân gian, (Dành cho
ngành ngữ văn, hệ đào tạo tại chức từ xa), Nxb Đại học Sư phạm HN.