Hồ Quí Ly - Nhà pháp trị

Hồ Quí Ly - Nhà pháp trị

Hồ Quý Ly là nhân vật lịch sử lớn của VN vào cuối thể kỷ XIV đầu
thế kỷ XV. Ơng có nhiều đặc điểm nổi bật mà có thể nói trước và sau ơng,
trong chế độ quân chủ VN, chưa nhà chính trị nào có đường lối trị nước tồn
diện và táo bạo bằng, cũng chưa có nhà lãnh đạo nào thực hiện chủ trương
pháp trị kiên quyết, triệt để bằng...
Sử cũ chép lai lịch Hồ Q Ly khơng rõ về năm sinh và năm mất của
ông (1), chỉ ghi những chi tiết về nhân vật Quí Ly trên chính trường cuối nhà
Trần (cuối thế kỷ XIV) và nhà Hồ (1400-1407). Lúc đầu, với vai trị của một
đại thần phu chính triều Trần, ơng đã từng bước đem tư tưởng của mình ra
thực hiện, song vì chưa nắm được quyền lực một cách trọng vẹn trong tay
nên ơng khơng có đủ điều kiện thực hiển cải cách đến nơi đến chốn. Từ đó,
ơng quyết tâm tổ chức, vận động chính trị để làm cuộc đảo chính tháng hai
năm Canh Thìn (1400), giành lấy chính quyền và trực tiếp điều khiển công
cuộc cải cách trên cương vị một ơng vua, một Thái thượng hồng - người có
quyền lực tối cao cả nước.


Hồ Quí Ly là một nhà tư tưởng đồng thời là nhà cải cách với đường
lối thật toàn diện và táo bạo. Chỉ trong thời gian tương đối ngắn ngủi hơn
năm năm cuối nhà Trần và chưa đầy bảy năm trị vì của nhà Hồ, những việc
làm thực tế của Q Ly cho thấy ơng đã vạch ra và quyết tâm thực hiện cải
cách khắp mọi lĩnh vực: chính trị, hành chính, quốc phịng, kinh tế, tài chính,
văn hố - tư tưởng, giao dục, y tế, xã hội,... Tư tưởng nào của ông cũng mới
mẻ, hành động nào của ông cũng trọng đại, có tác dụng thúc đẩy xã hội đổi
mới.
Bằng cải cách chính trị, Hồ Quí Ly tổ chức và vận dụng bằng đảng,
cùng những người đồng tâm hiệp ý với ơng từng bước nắm giữ những vị trí
then chốt trong chính quyền và quân đội, rồi cuối cùng ông chiếm lấy cả
ngôi vua. Việc làm này vào thời buổi ấy, do ảnh hưởng nặng nề của Tống

Nho, có thể nói hầu hết mọi người trong xã hội - từ giới vương hầu quý tộc,
tri thức nho sĩ đến quần chúng nhân dân lao động - ai ai cũng đều lên án,
nguyền rủa,... Thế mà ông đã dám nghĩ dám làm. Có thể nói cuộc đảo chính
cung đình giành lấy ngôi vua từ tay họ Trần sang họ Hồ là việc làm táo bạo
và triệt để nhất trong quá trình cải cách chính trị của Q Ly. Chiếm được
chính quyền, ông tiếp tục đề ra những biện pháp nhằm dựng dậy chế độ Nhà
nước quân chủ đang đi vào chỗ rệu rã, suy sụp,...


Bằng cải cách kinh tế - xã hội, ông đưa ra chính sách hạn điền (1397),
hạn chế diện tích ruộng của tầng lớp vương hầu quý tộc, địa chủ. Tư nhân
khơng được có q 10 mẫu ruộng (tương đương ba ha ngày nay), số đất dư
phải giao nộp cho Nhà nước làm ruộng công. Đây là lần đầu tiên trong lịch
sử nước ta, Nhà nước thực hiện biện pháp quốc hữu hoá tư liệu sản xuất chủ
yếu là đất đai để phối hợp với chính sách hạn nơ, làm thành hai mũi tiến
cơng mạnh mẽ vào chế độ "người bóc lột người". Chính sách hạn nơ ban
hành năm 1401 quy định mỗi quý tộc chỉ được phép nuôi trong nhà một số
gia nô nhất định. Số dư ra phải sung vào đội ngũ quan nơ (nơ tỳ của Nhà
nước). Chính sách ấy về mặt chính trị có tác động làm suy yếu, đi đến triệt
hạ thế lực của tầng lớp quý tộc ăn trên ngồi trốc, về mặt xã hội nhằm giải
phóng tầng lớp nơ tỳ nghèo khổ khỏ sự áp bức, bóc lột của quý tộc vương
hầu, và về mặt kinh tế, xây dựng nên một lực lượng lao đông mới đạt dưới
sự điều động, quản lý trực tiếp của Nhà nước.
Khắp các lĩnh vực còn lại, chủ trương cải cách của Hồ Q Ly cịn thể
hiện qua nhiều việc đổi mới nổi tiếng khác như cải tiến, chế tạo súng thần
công và thuyền chiến, phát hành tiền giấy thay cho tiền đồng, thực hiện
chính sách di dân khai thác vùng đất mới; thực hiện các cơng trình phát triển
giao thông thuỷ lợi; tăng cường quản lý thị trường, lập kho Thường bình
bình ổn mức cung cầu và vật giá; đổi mới chính sách thuế vụ; soạn sách

Minh Đạo đưa ra tư tưởng xét lại Nho giáo; cải cách giao dục, mở trường
công ở địa phương; đề cao chữ Quốc ngữ (chữ Nôm); cải cách chế độ thi cử,
đưa mơn tốn vào việc tuyển chọn quan lại; chấn hưng lễ nhạc; mở cơ sở y
tế công để chữa bẹnh cho dân; cải cách tôn giáo để đối mới nhà chùa; thực
hiện công tác từ thiện, cứu tế,...
Điểm đặc sắc trong khi tiền hành cải cách là Hồ Quí Ly quyết tâm đổi
mới cách thức trị nước bằng chủ trương triệt để tăng cường pháp trị. Hàng
loạt các văn bản pháp luật được ban hành vào cuối đời Trần (thực chất là do
Hồ Quí Lý khởi xướng) và trong bảy năm cầm quyền của nhà Hồ, để thông
qua đó đề ra đường lối đối mới có hiệu lực thi hành trong phạm vi cả nước.
Hồ Quí Ly thường xuyên đẩy mạnh công cuộc lập pháp và dùng mọi biện
pháp nghiêm khắc có khi đến tàm bạo để bảo đảm cho pháp luật được
nghiêm chỉnh thực hiện.
Sử chép, tháng 4-1396, thực hiện chủ trương phát hành tiền giấy, Hồ
Quí Ly ra lệnh :"Cấm tuyệt tiền đồng. Kẻ nào vi phạm bị trị tội như làm tiền
giả. Kẻ làm tiền giả bị tội chết, ruộng đất, tài sản bị tịch thu" (2). Tháng 91399, để bảo vệ vòng thành kinh đô băng tre gai vừa mới xây dựng ở Tây
Đô (Thanh hố), Q Ly ra lệnh: "Dân chúng ai lấy trộm măng tre bị xử tử"
(3),...


Có thể nói Hồ Q Ly là người rất có tài, một nhà chính trị đa mưu túc
trí, một nhà cải cách kiên quyết và táo bạo, một người có ý thức dân tộc
mạnh mẽ thể hiện qua hành động thực tế của ông,... Song những cải cách và
biện pháp thực hiện cải cách Hồ Quí Ly về căn bản đã dẫn đến sự thất bại
thảm hại: vua bị mất ngôi, cả nước bị lọt vào tay giặc Minh xâm lược!
Bao giờ cũng vậy, cải cách là sự phá vỡ cái cũ và xây dựng nên cái
mới tốt đẹp hơn. Song khơng phải bao giờ con người cũng dễ có được ý thức
thống nhất với nhau về tính chất tốt đạp ấy. Quí Ly đã gặp phải sự chống đối
quyết liệt của số đông khi mà thời gian cần thiết để những cải cách được thử

thách quá ngắn ngủi! Thất bại của Hồ Quí Ly trước hết là kết quả của sự
"thiếu nhân tâm". Bên trong ông không được sự ủng hộ của quảng đại quần
chúng dân nhân và bên ngoài tạo cớ danh nghĩa "phù Trần diệt Hồ" cho cuộc
chiến tranh xâm lược của thế lực bành trướng từ phương Bắc.
Nhà Hồ chỉ tồn tại ở nước ta được có hơn 7 năm mà đã tích tụ, hình
thành được bao nhiêu kinh nghiệm. Nó chứng minh một cách hiển nhiên là:
"Cuộc caỉ cách và nền chính trị khơng được quần chúng ủng hộ, khơng có
khả năng làm cho quần chúng ủng hộ thì chóng hay chầy cũng dẫn đến thất
bại, cho dù nó có quy mơ rộng lớn, có hình thức, chiêu bài tốt đẹp và có đủ
những biện pháp cưỡng chế, áp bức người ta đến đâu đi nữạ.." (4).