Dịch vụ y tế cơ sở và vấn đề dân số, kế hoạch hóa gia đình - Vũ Tuấn Huy

Trao đ i nghi p v

Xã h i h c, s 3 - 1992

D ch v y t c s
và v n đ dân s - k ho ch hóa gia đình
V TU N HUY
NGƠ MINH PH

NG

NGUY N TH H

NG

H th ng ch m sóc s c kh e hi n t i c p xã, ngoài tr m xá do nhà n c đi u hành, cịn có s ho t đ ng
c a t nhân, không ch trong ph m vi ch n tr b nh, mà c trong l nh v c phân ph i thu c. S ho t đ ng c a t
nhân đã t n t i t lâu, nh ng vài n m g n đây m i đ c s th a nh n c a nhà n c. các t nh phía Nam, ho t
đ ng c a t nhân trong l nh v c này phát tri n khá m nh. T m t th c t đó, vi c ch m sóc s c kh e cho nhân
dân đã đ t ra nh ng v n đ nh t đ nh.
Xã i n H ng ( i n Bàn - Qu ng Nam à N ng) thành l p tr m xá vào n m 1978. Lúc đ u là 3 tr m xá
nh , sau sát nh p và đ t t i trung tâm th xã. T n i xa nh t trong xã đ tr m kho ng 5 km. Hi n t i tr m có 10
cán b , trong đó có 3 y s . Tr m tr ng là y s trong quân đ i đã v h u.
Theo s li u th ng kê c a tr m xá, trong hai n m g n đây s b nh nhân đ n khám và ch a b nh t i tr m
gi m đáng k , đ c bi t n m 1990: trung bình có 392 b nh nhân/ tháng so v i 638 b nh nhân/ tháng c a n m
1989. M i n m kho ng 300 cháu ra đ i nh ng ch 1/3 đ n sinh t i tr m; còn l i là m i bà đ t sinh t i nhà.
Nguyên nhân nào đã d n đ n vi c gi m s l
hi u, chúng tôi th y m t s nguyên nhân sau:

ng b nh nhân đ n khám và ch a b nh t i tr m xá? Khi tìm

Do nh n th c c a ng i b nh v tình tr ng b nh t t c a mình. Nh ng ng i m c b nh n ng bi t r ng đ n
tr m xá c ng không gi i quy t đ c, nên đi th ng lên b nh vi n c a huy n. i u đó bao hàm ý r ng tr m xá
khơng có bác s , khơng đ y đ ph ng ti n c n thi t.
Nh ng ng i m c b nh thông th ng, s này là ph bi n, h có th mua thu c t đi u tr , ho c đ n y t t
nhân c ng có th gi i quy t đ c và g n nhà h n.
M t s ph n đ t vịng khơng h p, th
tháo cho h .

ng ra ngồi tháo chui, vì h cho r ng có đ n b nh xá c ng khơng

Vi c xóa bao c p đã nh h ng tr c ti p t i ho t đ ng c a tr m xá. Do thi u kinh phí nên vi c nâng c p
trang thi t b , b sung t thu c g p nhi u khó kh n. Nhi u khi b nh nhân t i khám b nh nh ng tr m c ng
khơng có thu c đ đi u tr , h ph i ra mua các đ i lý thu c t nhân, giá c khi cao khi th p theo bi n đ ng
c a th tr ng. Nh ng y u t b t l i y đã gi m s c thu hút c a tr m xá xã. M t khác v i đi u ki n làm vi c và
ch đ đãi ng nh hi n nay, các cán b c a tr m khó có th hồn thành đ c nhi m v c a h , khi thi u đi s
cân b ng gi a trách nhi m và quy n l i. V i t cách là ng i th y thu c, h n m trong tay sinh m ng c a b nh
nhân, nh ng m t khác l ng quá th p. Ph n l n cán b c a tr m ph i thêm nhi u ngh khác, nh tr ng tr t,
ch n nuôi và ch a b nh t đ t ng thu nh p. Trên th c t , thu nh p t làm thêm cao h n nhi u so v i l ng mà
h đ c h ng. Nh v y, t i sao h không b h n cơng vi c tr m đ làm ngồi? Nh nh n xét c a m t y s
tr c đây có làm vi c tr m, nh ng đã b vi c và hành ngh t 3 n m nay, là h cịn có nh ng ràng bu c và
nh ng đ c quy n nào đó.
S ho t đ ng c a y t t nhân đã có t lâu. Lúc đ u ch là hình th c giúp đ l n nhau trong quan h hàng
ngày c a đ i s ng c ng đ ng. D n d n, nó đ c phát tri n và mang màu s c kinh t . Nh ng v i nh ng ng i
bán thu c thì ngay t đ u đã vì m c đích kinh t . Nh ng ho t đ ng th ng xuyên y đ c s ch p nh n trong
đ i s ng c ng đ ng, nh ng ch a đ c th a nh n v m t pháp lu t. G n đây, v i vi c xóa b bao c p, nhà n c
cho phép các th y thu c đ ng ký hành ngh .

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn

Trao đ i nghi p v

Xã h i h c, s 3 - 1992

i n H ng có 10 th y thu c t , không k các ông lang b c thu c ch a b nh. Trong đó là 1 y s tr c đây
đã làm tr m xá, 1 ng i là cán b c a tr m, sau khi h c xong l p y tá c a t nh v thì thơi khơng làm tr m
n a, 1 ng i là h i tr ng h i ph n xã. S còn l i là cán b tr m xá ho c đang làm b nh vi n huy n. Ho t
đ ng c a y t t nhân khác đa d ng linh ho t vì h
sát v i dân, v a khám b nh, đi u tr v a bán thu c. Không
k ngày đêm, b nh nhân đ n ho c h m i th y thu c đ n t n nhà. Giá c tùy theo quan h và có th ch u đ n
mùa tr c ng đ c. Thái đ v i b nh nhân ân c n, c i m h n so v i chính ng i đó khi làm vi c tr m. T t c
nh ng u đi m y c a y t t nhân xu t phát t v n đ l i ích. Vi c có nhi u b nh nhân t i đi u tr ch ng nh ng
mang l i uy tín ngh nghi p cao mà cịn t ng ngu n thu nh p c a h .
Trong ph m vi nào đó, y t t nhân có vai trị tích c c. H đã chia s gánh n ng mà chính tr m xá c ng
khơng th đ m nh n n i n u toàn b b nh nhân d n đ n tr m, nh l i nh n xét c a ch t ch xã và tr m tr ng y
t . Tuy nhiên ho t đ ng c a các th y thu c t c ng ch gi i h n nh ng b nh thơng th ng.
Có m t xu h ng chung là chi phí cho vi c ch m sóc s c kh e ngày càng t ng. ó là m t ch báo c a vi c
nâng cao m c s ng. Ch m sóc s c kh e c a bà m , nh t là khi mang thai và nuôi con, ch đ dinh d ng cho
tr em cao h n đòi h i nh ng chi phí cao h n. Tu i th nâng lên đ t ra v n đ ch m sóc s c kh e ng i già.
Song tình hình hi n nay không bi u hi n theo ý ngh a nh v y. Khi trong gia đình có ng i m c b nh thì
th ng là ng i khác đi khai b nh. Ch ng m thì v đi thay, con cái m thì b m đi thay. Ch khi b nh n ng
m i khám tr c ti p. Vi c khai b nh m t cách gián ti p d n đ n vi c ch n đoán b nh thi u chính xác. Nhi u khi
ng i dân t mua thu c đi u tr theo kinh nghi m. Tâm lý ph bi n là thích dùng các lo i thu c m nh đ chóng
kh i b nh. Kh n ng ti m tàng đ nhi m b nh và thói quen sinh ho t d n đ n b nh t t d tái phát. Nh m t xu
h ng, kh n ng l m d ng thu c ngày càng t ng.
M t khía c nh khác là th c tr ng ho t đ ng c a d ch v y t . Vi c khám b nh không m t ti n c ng v i đi u
ki n trang thi t b nghèo nàn tr m xá d n đ n gi m trách nhi m và kh n ng ch n đoán b nh c a ng i th y
thu c. H u qu là chính ng i th y thu c đ a b nh nhân đ n ch l m d ng thu c. a s các cán b c a tr m do
đ ng l ng th p, h đã khám b nh ngoài gi kiêm vi c bán thu c đ t ng thu nh p. V y đây khía c nh kinh t
có làm tr m tr ng thêm vi c l m d ng thu c.

T th c t
c s , v n đ ch m s c s c kh e không ch bao hàm ho t đ ng c a tr m xá c a y t t nhân,
mà thái đ c a ng i dân đ i v i s c kh e c a chính h là y u t có ý ngh a tích c c.
Kh o sát nh h ng c a h th ng d ch v s c kh e
đình, có th rút ra m t s k t lu n sau đây:
- Tác d ng c a h th ng d ch v s c kh e
h t s c y u t,c n đ c đ y m nh.

i n H ng đ n v n đ dân s và k ho ch hóa gia

i n H ng đ n v i v n đ dân s và k ho ch hóa gia đình còn

- V i t l 33,88% ph n trong đ tu t sinh đ
i n H ng có t 3 đ n 5 con, m c sinh c a đ a ph ng
này là khá cao. Trong khi đó có t i 44,18% s ph n có ch ng và đ tu i này không áp d ng b t k m t
ph ng pháp tránh thai nào.
- Tr m y t xã là thành t duy nh t trong h th ng d ch v s c kh e c a
đ ng dân s và k ho ch hóa gia đình đ a ph ng.

i n H ng tham gia vào cu c v n

S li u kh o sát cho th y: N u không k 10 tr ng h p th c hi n các bi n pháp tránh thai do các c s y t
c p trên ti n hành, tuy t đ i đa s các tr ng h p s d ng các bi n pháp tránh thai th c hi n xã là do tr m y t
xã ti n hành (11/12). Trên th c t , tr m y t xã là c s duy nh t ti p nh n kinh phí và các ph ng ti n đ t đó
tri n khai các ho t đ ng tuyên truy n, v n đ ng và th c hi n các gi i pháp k thu t.
K t qu qua ph ng v n sâu 12 ng i trong xã có tham gia làm d ch v y t t nhân, bao g m c tây y và
đông y, cho th y không m t ai trong s h tham gia vào các ho t đ ng nh m làm gi m t l sinh đ a ph ng
b ng b t c hình th c nào nh tuyên truy n, bán d ng c tránh thai, thu c tránh thai...
Rõ ràng tr m y t xã th c s gi v trí tr ng y u trong h th ng d ch v s c kh e đ i v i v n đ dân s và k
ho ch hóa gia đình c a đ a ph ng.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Trao đ i nghi p v

Xã h i h c, s 3 - 1992

Ho t đ ng c a tr m y t xã đ i v i v n đ dân s và k ho ch hóa gia đình cịn nh ng h n ch nh : khơng
ho t đ ng liên t c, nghèo nàn và còn mang tính ch t c ng b c. C th phong trào ch r lên t ng lúc khi có ch
đ o, có nh c nh t trên, khi có các đoàn ki m tra xu ng. Tr m xá c ng ch có th ti n hành c p phát các
ph ng ti n và d ng c tránh thai khi nào có nh n đ c t c p trên rót xu ng.
Các tr ng h p đã đ t vòng tránh thai c a ph n
c s t nguy n mà là do b c ng b c th c hi n...

i n H ng do tr m y t ti n hành th

ng không ph i trên

Nh v y, v n đ dân s và k ho ch hóa gia đình xã i n H ng đang tr nên b c xúc, đang đ c các c p
xã và các ngành quan tâm, gi i quy t. i u đáng ph n kh i là b c đ u ng i dân đ a ph ng đã nh n th c
đ c t m quan tr ng c a v n đ này c ng đã b t đ u th y có nhu c u t thân ph i quan tâm t i đ gi i quy t.
đ a bàn dân c phía B c qua kh o sát t i xã Van Nhân (Phú Xuyên - Hà Tây), c ng cho thêm m t s ch
báo quan tr ng v v n đ d ch v y t c s và k ho ch hóa gia đình. Trong nh ng n m qua, h th ng y t bao
c p nông thôn đã đ c t ch c thành m ng l i r ng kh p d i hình th c các tr m y t xã là ch y u. i ng
cán b y t đây khá đông đ o v s l ng. H là l c l ng chính trong vi c ch m lo s c kh e cho nhân dân, là
nh ng ng i v a th c hành các d ch v y t , v a tuyên truy n nh ng ki n th c y t cho dân c .
H th ng y t trong th i k bao c p đã ho t đ ng m nh c v m t v sinh phòng d ch d i nhi u hình th c
t ch c khác nhau, ch ng h n nh các đ i y t l u đ ng đi ki m tra s c kh e cho nhân dân, các phong trào v
sinh phòng b nh đ c t ch c và ki m tra đôn đ c đ n t ng nhà, t ng ng i... Nh nh ng ho t đ ng tích c c

đó mà ng i dân nơng thơn có nh ng hi u bi t c b n v m t s v n đ phòng b nh, v sinh dinh d ng, v
sinh sinh ho t.
Các ho t đ ng tiêm ch ng m r ng trong nhi u n m qua đã góp ph n quan tr ng vào vi c c i thi n c n b n
tình tr ng s c kh e c 8 tr em nông thôn.
n nay, trong đi u ki n kinh t xã h i m i, h th ng y t nhà n
tr

c

nơng thơn đã có nhi u bi n đ i khác

c.

Qua kh a sát tr m y t xã V n Nhân (Phú Xuyên - Hà S n Bình) cho th y s l ng ng i t i khám - ch a
b nh t i tr m y t gi m d n, đ c bi t gi m m nh t n m 1989. Chúng tôi đã th tim nguyên nhân c a v n đ này
tr c h t t vi c xem xét m t s v n đ c a tr m y t . Tr c h t là đ i ng cán b . Trong nh ng n m qua đã
khơng có gì thay đ i đáng k trong đ i ng cán b y t c a tr m xá. đây hi n có 5 cán b y t , trong đó có 1 y
s , 3 y tá và 1 trung c p h sinh m i ra tr ng, ch a th c s làm vi c tr m. V i đ i ng cán b nh v y rõ
ràng kh n ng b o đ m nhu c u ch a b nh cho nhân dân là r t h n ch đ c bi t là trong đi u ki n kinh t - xã
h i có nh ng bi n đ i nh hi n nay.
Tr m y t xã đ c trang b r t nghèo nàn và h u nh khơng có gì t ng thêm ngồi nh ng th có t th i bao
c p. i u này c ng h n ch kh n ng đáp ng nhu c u y t c a dân c .
M t trong nh ng lý do làm gi m l u l ng ng i đ n tr m xá là nh ng th t c gi y t r t phi n ph c, m t
th i gian. Kh n ng cung c p thu c c ng là lý do đáng l u ý: Thu c tr m xã c ng r t thi u, giá c đ t nh
ngồi th tr ng t do, nên dân c thích khám ch a b nh các th y thu c t h n.
Tr m y t ch a duy trì đ c ch đ tr c 24/24 gi nên ch a phát huy h t kh n ng ph c v : ngoài gi và
đ c bi t là vào lúc đêm hơm ng i ta th ng tìm đ n th y thu c t ch không đ n tr m y t xã.
M t đi u có ý ngh a n a c n xét đ n đó là m c l ng c a cán b y t xã v a th p, v a l thu c vào ngu n
kinh phí r t h n h p c a xã. H u h t nhân viên y t xã V n Nhân ph i làm thêm ngh nơng ho c ngh chun
mơn khác và đó là ngu n thu nh p chính, cho nên h khơng th dành h t s c l c và th i gian đ chuyên tâm v i

ngh y, trái l i, h ch làm c m ch ng.
Trong đi u ki n đ i m i kinh t - xã h i hi n nay, nơng thơn đã hình thành và phát tri n h th ng y t t
nhân. m t ch ng m c nào đó, các ho t đ ng c a y t t nhân đã đáp ng m t ph n nhu c u b o v s c kh e
c a dân c đ a ph ng. Tuy nhiên, đây c ng c n làm rõ m t s v n đ có th nh n xét v vai trò xa h i c a h
th ng này.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Trao đ i nghi p v

Xã h i h c, s 3 - 1992

Tr c h t, v s l ng. Các c s y t t nhân đ a ph ng đã khá nhi u - riêng V n Nhân đã có 25 th y
thu c các lo i dang hành ngh . L c l ng th y thu c này trên đ a bàn m t xã là khá l n so v i nhu c u ch y
ch a c a dân c . ây là m t trong nh ng lý đo khi n cho các c s y t t nhân thu hút đ c s l ng khách
hàng đáng k .
Vê uy tín và ch t l ng đi u tr thì các k t qu ph ng v n sâu c a chúng tôi cho phép phác h a m t b c tranh
nh sau: trên cái n n tín nhi m chung cao đ i v i tr m y t xã đã n i lên m t vài th y thu c có ti ng trong đi u
tr m t s b nh. Tuy nhiên, nh ng s b t ti n, phi n hà đã nêu trên đang h n ch l u l ng ng i b nh đ n
khám - ch a tr m y t . Nói cách khác, trong khi v n tín nhi m ch t l ng đi u tr chuyên môn c a tr m y t
cao h n, m t s b ph n dân c l i s d ng d ch v y t t nhân vì s thu n ti n c a nó.
Th ba là kh n ng cung c p thu c men. V m t này các c s y t nhà n c chi m đ c tín nhi m tuy t
đ i, m c dù giá thu c đã khơng cịn đ c bao c p. Lý do ch y u đây là ch th tr ng thu c gi đã t o nên
tâm lý nghi ng đ i v i các c s bán thu c t nhân và m t s th y thu c t nhân. T đây đã n y sinh hi n
t ng c h i: trong đi u ki n kh n ng cung c p có h n c a qu y thu c tr m xá, thu c chính ph m c a m t s
th y thu c t b t ng giá. Nhi u ý ki n tr l i ph ng v n đã kh ng đ nh giá thu c quá đ t m t s c s t
nhân.
Tóm l i, đang t n t i m t s v n đ trong h th ng d ch v y t t nhân, nh ng đ i đa s th y thu c có b ng
c p chính th c đang có nh ng đóng góp đáng k trong vi c ch m lo s c kh e c a dân c .

phát huy nh ng
kh n ng tích c c c a h th ng này, m t trong nh ng v n đ c p thi t đ t ra có l là t ng c ng và hồn thi n
s đi u ch nh pháp lu t đ i v i các ho t đ ng d ch v y t t nhân nông thôn.
N u nh trong vi c b o v s c kh e c a dân c nông thôn y t t nhân đã b t đ u chia s vai trò xã h i này
v i y t nhà n c, thì trong l nh v c h n ch sinh đ và k ho ch hóa gia đình các tr m y t xã v n chi m v trí
tuy t đ i. Cho đ n nay t t c các ho t đ ng tuyên truy n, ph bi n, giáo d c, thuy t ph c, th c hi n các d ch v
tránh thai, theo dõi và qu n lý k ho ch h n ch sinh đ ... v n do tr m y t đ m nh n là ch y u. Chính trong
l nh v c ho t đ ng này tr m y t xã đã kh ng đ nh vai trò xã h i đ c bi t c a nó trong đi u ki n đ c thù n c
ta.
Trong khi kh ng đ nh ph ng h ng gi i quy t c b n v n đ dân s là xã h i hóa, ch khơng ph i y t hóa
cơng tác này, chúng ta v n ph i th a nh n vai trị khơng nh c a d ch v y t , đ c bi t là h th ng y t nhà n c,
trong đi u ki n và trình đ phát tri n kinh t xã h i hi n nay n c ta.
Trong cu c s ng th c t nông thôn hi n nay đã xu t hi n nh ng nhu c u c a m t b ph n dân c (t ng l p
tr là ch y u) đ i v i h th ng y t t nhân trong vi c tránh thai. M t lo t yêu c u c a nh ng ng i mi n
c ng ph i đ t vòng tránh thai nên h đ n y t t nhân đ tháo vòng "chui". Lo i khác - n o phá thai do nh ng
đi u ki n riêng c a cá nhân, không mu n làm công khai c s y t nhà n c. Dù mu n hay khơng thì s t i
nh ng nhu c u này là hi n th c. N u khơng có tác đ ng đi u ch nh c n thi t thì khó tránh kh i nh ng đi u đáng
ti c nh đã t ng x y ra m t s n i. Có l đây c ng là v n đ c n quan tâm trong ho t đ ng c a y t t nhân.
H th ng y t nơng thơn d i hình th c m t màng l i r ng kh p các tr m y t đ a ph ng đã có vai trị to
l n khơng ch trong vi c nâng cao s c kh e, tu i th và ch t l ng cu c s ng c a c dân nông thôn, mà c trong
vi c th c hi n các ho t đ ng dân s và k ho ch hố gia đình.
Xét v m i ph ng di n, vai trò đ c bi t c a h thông y t nhà n c đ a ph ng trong quan h đ i v i các
v n đ dân s và k ho ch hóa gia đình s v n gi v trí ch y u trong nh ng n m t i. Do đó, v n đ c n đ t ra
tr c h t có l là t o đi u ki n bao c p t i m c có th đ i v i nh ng d ch v y t ph c v công tác dân s và k
ho ch hóa gia đình. N u coi vi c đ u t cho cơng tác dân s là có hi u qu xã h i cao, thì chính s bao c p

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Trao đ i nghi p v

Xã h i h c, s 3 - 1992

đây là m t hình th c đ u t nh v y

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn