Ba vị Thành hoàng thời Lý trên đất Thọ Xuân qua tư liệu thần tích

NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI

BA VỊ THÀNH HOÀNG THỜI LÝ TRÊN ĐẤT THỌ XUÂN
QUA TƯ LIỆU THẦN TÍCH
ThS. Lê Xuân Sơn1
Tóm tắt: Thờ cúng Thành hồng làng là tín ngưỡng phổ biến ở các làng xã người Việt.
Thành hoàng của các làng Việt cổ không chỉ là vị thần bảo vệ thành và hào của làng, mà cịn
là người có công với dân, với nước trong các cuộc kháng chiến đánh đuổi giặc ngoại xâm
hoặc là người có cơng lập ra làng hay truyền dạy một nghề nào đó cho dân làng... Thọ Xuân
là vùng đất lịch sử, đất quý hương của triều đại Hậu Lê, vậy nên việc xuất hiện và tồn tại các
vị Thành hồng làng có cơng trạng với nhân dân và các triều đại phong kiến là vấn đề mà
chúng tơi muốn tìm hiểu đặc biệt là ba vị Thành hoàng làng thời Lý trên vùng đất này.
Từ khóa: Thành hồng làng, thời Lý, Thọ Xn.
1. Đặt vấn đề
Thọ Xuân là vùng đất có bề dày lịch sử, văn hóa, là quê hương của nhiều danh nhân, hào
kiệt, đặc biệt là vùng đất phát tích của hai vương triều Tiền Lê và Hậu Lê. Trong bài viết này,
tác giả bàn đến ba vị thần Thành hoàng làng thời Lý được người dân Thọ Xuân thờ phụng,
qua đó thấy được đóng góp của vùng đất Thọ Xuân đối với công cuộc bảo vệ và xây dựng đất
nước thời kỳ này.
Vua Lý Thái Tổ sau khi lên ngôi với những quyết sách trị vì đúng đắn khơng chỉ đưa đất
nước ra khỏi khó khăn từ cuối thời Tiền Lê mà với tầm nhìn của bậc đế vương đã tạo nên
cuộc dời đô vĩ đại từ kinh đô Hoa Lư ra đất Thăng Long (Hà Nội) năm 1010. Để đảm bảo sự
cai quản thống nhất của triều đình, đối với những vùng đất xa xôi như Ái Châu, nhà Lý thi
hành chính sách “ràng buộc lỏng lẻo”, đồng thời sử dụng quan lại là người địa phương để
thiết lập chế độ cai quản. Chính vì vậy, thời Lý, xứ Thanh đóng góp cho triều đình khơng ít
danh tướng được sử sách lưu danh như: Đào Cam Mộc, Lê Phụng Hiểu, Nguyễn Tuyên…
Những vị Thành hoàng được giới thiệu trong bài viết gồm Lương Cơng Đốn, Lý Kim Ngơ
và Lê Phụng Hiểu hiện đang được thờ phụng trên vùng đất Thọ Xuân đã góp phần khẳng định
sự đóng góp của người dân nơi đây cho công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước thời Lý.
Ở các đình, miếu thờ thần đều có thần phả, cịn gọi là Ngọc phả. Đây là cuốn sách ghi
chép sự tích các vị thần được thờ (thần tích). Thần tích của các vị thần ở Việt Nam phần lớn

do Đông các Đại học sĩ Nguyễn Bính sưu tập và soạn thảo vào năm Hồng Phúc (1572), đời
vua Lê Anh Tơng, lúc đó đang đóng đơ tại n Trường (Thanh Hóa) vì ngồi Bắc đang nằm
dưới sự quản lý của nhà Mạc. Sau này được Quản giám bách thần, Hùng Lĩnh thiếu khanh
Nguyễn Hiền sao chép lại vào thời Vĩnh Hựu (1735-1739). Một số thần phả xuất hiện vào đời
vua Tự Đức (1848-1882). Các loại thần phả cịn lại đến ngày nay, có nhiều lớp thơng tin khác
nhau chồng chất, thêm bớt, hiện đại hóa thần tích qua các lần sao chép lại hoặc mới biên soạn.
Về mặt văn bản, phần lớn các thần tích còn lại đến ngày nay đều thấy ghi là soạn thảo vào
năm Hồng Phúc nguyên niên và được sao lục nhiều lần vào cuối thời Lê và thời Nguyễn.
1

Phịng Cơng tác Chính trị HSSV - Trường Đại học Văn hóa, Thể thao và Du lịch Thanh Hóa

81


NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI

Thần tích về ba vị Thành hồng mà chúng tơi đề cập đến trong bài viết gồm: Thần tích
Thành hồng làng n Lược (nay là làng Yên Lược, xã Thọ Minh, huyện Thọ Xuân) là nơi
thờ Thành hồng Lương Cơng Đốn - được nhà Lý phong sắc: “Đương cảnh Thành hồng
quản đơ hộ, phủ đại tướng quân thượng đẳng phúc thần Đại vương”; Thần tích Thành hoàng
trang Phúc Hà (nay là làng Phú Xá, xã Xuân Lập, huyện Thọ Xn) thờ Thành hồng Kim
Ngơ - được nhà Lý phong sắc là “Lý Kim Ngô: Thượng đẳng phúc thần Đại vương”;và thần
tích về Lê Phụng Hiểu. Cả ba thần tích cịn lưu lại có nói đến sự đóng góp và ghi nhận của
nhà Lý đối với cơng cuộc bình Chiêm, dẹp Tống và giúp dân làm ăn.
Ba thần tích chứa đựng thơng tin về sự sinh thành, sự nghiệp và cơng trạng của các vị
Thành hồng gắn với bối cảnh lịch sử, văn hóa của đất nước thời Lý. Do vậy, đây là nguồn tư
liệu bổ sung cho việc nghiên cứu về thời Lý trên đất Thọ Xuân nói riêng và ở Việt Nam nói
chung. Tuy nhiên, các thần tích được xây dựng đậm màu sắc huyền thoại, tô đậm công trạng
và sự hiển linh của các vị thần. Bởi thế, ngoài giá trị lịch sử, các thần tích cịn cho thấy những

quan niệm tâm linh phong phú của người Việt đương thời.
2. Các thần tích về Thành hồng làng thời Lý ở Thọ Xn
2.1. Thần tích Thành hồng làng n Lược
Vào thời Lý Thái Tơng (1028 - 1054), tại xã Hồng Lạc, huyện Gia Phúc, phủ Hạ Hồng,
trấn Hải Dương, có một gia đình họ Lương mấy đời làm nông nghiệp, ăn ở hiền lành, tu nhân
tích đức, vợ là Hồng Thị, lấy nhau đã lâu mà chưa có con, vợ chồng cầu trời khấn Phật cũng
đã nhiều nơi.
Một hôm, bà vợ nằm mộng thấy một thanh gươm vàng, tỉnh dậy bà hoài thai, mãn
nguyệt khai hoa sinh ra một người con gái nhưng không nuôi được.
Một thời gian sau bà lại có mang và sinh hạ được một nam tử, năm lên bốn tuổi đã to
lớn khác thường, đặt tên là Lương Cơng Đốn. Năm lên tám tuổi dáng người khôi ngô, tuấn
tú, học hành thơng minh, khi ngủ lại nằm theo hình thanh gươm, mọi người cho là quý tướng.
Cũng năm đó, bố mẹ chàng đều không bệnh mà mất, chàng được dân làng đón về ni cho ăn
học. Trong vùng có một hào phú nói chàng là con hoang khơng có bố mẹ nuôi dạy. Chàng
phản kháng và bỏ làng ra đi. Nhưng trên đường đi, có thiên sứ dẫn đường đến trấn Thanh
Hóa, dưới có sơng Lương Giang, trên có đồi xanh thẳm, Chàng thấy có một qn nhỏ bên bờ
sơng, vợ chồng chủ quán, chồng họ Lê, vợ họ Nguyễn đã ngồi bốn mươi tuổi mà chưa có
con, ý muốn nhận Chàng làm con ni, Chàng từ chối. Đêm đó, Chàng ra một gị đất gần bờ
sơng có hình con rùa nằm ngủ. Nửa đêm có một người con gái đẹp như nàng tiên đến vào bảo:
“Đây là mảnh đất đẹp nhà ngươi nên ở lại lập nghiệp”. Sáng mai, Chàng đem chuyện kể lại
cho vợ chồng chủ quán, vợ chồng Lê - Nguyễn cho là điềm lạ, bèn làm cho Chàng một căn
nhà tranh ở giữa mảnh đất ấy. Chàng ban ngày ăn học ở nhà Lê - Nguyễn, tối lại về thảo ốc
ngủ và thường gặp người tiên nữ đó.
Năm Chàng mười ba tuổi học hành thơng đạt, học một biết mười, con người tráng
kiện, võ nghệ tinh thông, khi nằm ngủ lại vẫn thành hình thanh gươm. Dân trong vùng cho
Chàng khơng phải vị Thánh thì cũng là vị Thần.

82

NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI

Năm Chàng mười tám tuổi, giặc Ai Lao xâm phạm bờ cõi nước ta, vua nhà Lý xuống
chiếu chọn người hiền tài ra dẹp giặc. Chàng gặp vua xin được chiêu binh chống giặc. Vua
đồng ý cho Chàng về hương ấp tuyển mộ được 137 binh phu. Đánh nhau hai trận quân Ai Lao
thua chạy về nước. Do lập được công trạng, nhà vua đã phong Chàng làm Đơ hộ phủ đại
tướng qn và có ý muốn gả công chúa thứ ba cho. Nhưng Chàng chối từ, chỉ xin vua cho về
lập trang ấp và xin miễn binh lương phục dịch trong sáu năm, lại xin tự đặt tên trang ấp là An
Lạc Châu. Nhà vua đồng ý theo ý nguyện của Chàng.
Giặc Chiêm Thành đánh phá nước ta, vua Lý lại có chiếu triệu Chàng ra dẹp giặc.
Chàng chinh nam toàn thắng, vua phong tước nhưng Chàng không nhận, chỉ xin về trang ấp.
Vua thưởng tiền 70 quan, bạc 40 lạng về khao binh sĩ.
Ngày 23 tháng 10 giữa giờ Ngọ trời nắng bỗng nhiên giơng bão mịt mù, sơng Lương
Giang ba đào sóng phủ, Chàng tự nhiên hóa.
Vua nhà Lý thương tiếc người có công lớn với nước, xuất 68 quan tiền để an táng
Thượng từ hạ hàm mộ lại miễn binh lương thuế lệ 3 năm cho châu địa để lập đền thờ và
hương hỏa, phong sắc Đương cảnh Thành hồng quản đơ hộ, phủ đại tướng quân thượng
đẳng phúc thần Đại Vương để rồi ngày nay, người dân trong làng hàng năm đều làm lễ tế vào
ngày hóa của thần.
Thần sinh ngày 10 tháng 6 năm Bính Thìn
Mất giờ Ngọ ngày 23 tháng 10
Mừng công thắng giặc ngày 12 tháng 8
Xuân quốc tế vào các ngày Đinh trong tháng 3
(Người dịch thần tích; Cụ Hồng Thư - hiệu Nhật Huy )
Về sau các triều đại Lê - Nguyễn mỗi lần phá giặc ngoại xâm đều đến cầu đảo linh ứng
và đều được phong sắc mỹ tự. Lương Cơng Đốn được nhân dân tơn vinh là Thành hồng
làng, quanh năm hương khói phụng thờ vơ cùng chu đáo. Ơng là một niềm tin thiêng liêng,
một chỗ dựa tinh thần cho cộng đồng từ bao đời nay. Thờ cúng Thành hồng Lương Cơng
Đốn cũng giống như thờ cúng tổ tiên, nó mang đậm dấu ấn tâm linh và thể hiện quan niệm
“uống nước nhớ nguồn” của người dân làng Yên Lược.

Trải qua gần 1.000 năm với biết bao biến cố, thăng trầm của lịch sử, đến nay mộ phần
và đền thờ Thành hoàng Lương Cơng Đốn vẫn được nhân dân làng n Lược bảo tồn. Hàng
năm, vào những ngày giỗ của thần, nhân dân trong làng tổ chức lễ tế tại đền thờ để cùng nhau
tưởng nhớ cơng lao của vị Thành hồng tài hoa. Cũng vào dịp này, người dân cùng nhau mở
hội, thu hút đông đảo nhân dân, du khách xa gần ghé thăm.
2.2. Thần tích Thành hồng trang Phúc Hà
Thần tích ghi theo bản chính của cơng thần bộ Lễ triều Lý, ghi về một vị thần được
phong tước là nhất vị Đại Vương bởi vì thần vốn là người có công lao to lớn trong việc giữ
nước triều Lý.
Tương truyền vào thời Lý, ở Liêu Đức Hương thuộc Bắc quốc có một nhà thuộc dịng
tộc nổi tiếng, người chồng họ Chu tên Đức, vợ họ Dương Thị tên là Huyền. Hai vợ chồng
xứng đôi thương yêu chung sống hạnh phúc như đôi loan phượng, vốn là một nhà giàu sang,

83


NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI

phú quý ăn ở tâm đức, thường giúp đỡ những người bần cùng khốn khó khơng hề mảy may vì
chút lợi cho mình mà hại đến người. Lúc bấy giờ, hai vợ chồng hay đi thuyền làm nghề buôn
bán. Cả hai vợ chồng đến tuổi 30 cũng chỉ sinh được 5 người con gái mà chưa sinh được một
mụn con trai. Vì vậy, họ thường hay đi lễ bái cầu đảo ở các chùa để mong được thần thánh
ban cho phúc lành.
Bỗng đâu năm ấy ở Bắc quốc gặp cơn đại loạn, giặc dã quấy rối cướp bóc đã nhiều năm.
Hai vợ chồng đều suy nghĩ là người ta sống ở trên đời chỉ muốn có con trai hiếu tử nối dõi
tơng đường, vì vậy nên thường hay lễ bái cầu phúc cầu tự. Sau đó hai vợ chồng lại bàn nhau,
gia đình mình nên tìm vùng đất khác, dời nhà đến đó ở để sinh sống. Từ đó, vợ chồng con cái
dắt nhau đi tìm đất ở, và cứ đi thẳng tới vùng địa giới thuộc đạo Thanh Hoa rồi lưu trú lại ở
vùng đất này được một, hai tháng. Một điều bất hạnh kỳ lạ đã xảy ra là cả 5 người con gái đều
bị ốm và qua đời. Hai vợ chồng khóc lóc và than vãn: Vợ chồng chúng tôi vốn là người sinh

sống hiền lương nhưng vì sao tai nạn lại giáng đến với chúng tơi như vậy! Từ đó hai vợ chồng
lại càng làm những việc phúc đức nhân nghĩa và rủ nhau đi tìm vùng đất lành, thành tâm xin
được dựng một ngơi chùa để ngày đêm hương khói tụng kinh gửi tấm thân vào Phật đạo. Hai
vợ chồng cứ đi và đến đất trang Phúc Hà, thuộc huyện Thụy Ngun, phủ Thiệu Thiên thì mặt
trời đã xế bóng. Họ thấy một ngôi chùa nhỏ bèn ngủ lại ở ngôi chùa này. Đêm ấy, cả hai vợ
chồng đều nằm mơ nghe có người nói văng vẳng bên tai: Thiên đình phó thác cho ta truyền
cho các người rằng: Họ Chu các người biết rằng: “Phúc ở Phương Hà”. Nói xong thì thần
biến mất. Hai vợ chồng đều biết rằng đó là giấc mộng, rồi họ than vãn bàn bạc thâu đêm. Đến
sáng ngày hôm sau, hai vợ chồng đi hỏi thăm bà con trang này tên gọi là trang gì? Lúc này có
một cụ già nói rằng trang này tên gọi chính là trang Phúc Hà. Vợ chồng đều thấy rằng đêm
qua trời báo mộng đây là vùng đất thiêng, đất lành. Liền trong ngày hơm đó, hai vợ chồng cầu
xin các cụ phụ lão trong trang để được bỏ một gia tài ra lập một ngôi chùa nhỏ gọi là ngôi
chùa Phúc để làm điềm phúc, mong cầu thần phật che chở phù hộ cho những ước vọng của
dân. Nhân dân trong trang đều vui vẻ cho phép hai vợ chồng được tìm mảnh đất đẹp nhất,
thiêng nhất để xây dựng chùa. Sau đó ít lâu, ngơi chùa được xây dựng xong gọi tên là chùa
Phúc. Cả hai vợ chồng ở lại chùa ngày đêm hương khói tụng kinh niệm Phật. Quả nhiên, ngôi
chùa rất thiêng cho nên được gọi là Linh Phúc tự. Được một năm sau, bà vợ mộng thấy một vị
quan áo mũ chỉnh tề tay cầm một cành quan âm, chưa kịp hỏi chuyện gì thì bỗng nhiên tỉnh
giấc. Bà kể chuyện với chồng, ơng mừng rỡ cho đây là điềm lành tốt, ông càng dốc lòng làm
điều thiện ngày đêm đèn hương cầu cúng, sau khi được 100 ngày thì bà có thai, đến khi đủ
ngày, đủ tháng thì bà hạ sinh được một con trai. Trên trán cậu bé có vết chàm đen hình chữ
Kim Ngơ, mặt mũi khơ ngơ, tuấn tú, thân hình vạm vỡ, tai to rũ chấm vai, mặt đỏ như mặt
trời, da sáng, mắt đen khác với người thường. Hai vợ chồng vui sướng chăm sóc ni dạy con
(ngày sinh là ngày 12 tháng 10 năm Quý Mão). Thấm thốt thoi đưa, con trai được 5 tuổi tỏ ra
thơng minh, tài giỏi hơn người lại hiểu cả tri thức địa lý, thiên văn, quả thực là một người đa
tài. Đến năm con trai được 11 tuổi, ông dựa vào những bẩm tính thiên tài của con mà đặt tên
là Kim Ngô, mong sau này tài danh của con trai sẽ làm rạng rỡ cho nước nhà.

84

NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI

Khi đi học, Kim Ngô giỏi cả văn chương, lại giỏi cả tri thức của Bách gia (tri thức của
100 trường phái).
Vào năm ấy, cả hai vợ chồng bàn bạc làm lễ tạ ơn bà con trong trang để trở về Bắc quốc,
còn tất cả gia tài, người hầu và ngôi chùa Phúc đều bàn giao lại cho nhân dân. Chỉ có hai vợ
chồng và cậu con trai dắt nhau trở về Bắc quốc. Ba bốn năm sau, vào ngày 9/3 ông bố bị ốm
rồi qua đời và được đem mai táng vào huyệt chính ở gị đầu hồ của q nhà. Họa vơ đơn chí,
khơng đầy ba năm sau, vào ngày 23 tháng giêng, bà mẹ bị ốm và qua đời, được làm lễ mai
táng tại huyệt chính nét chữ Vương của quê nhà. Trong thời gian ở tang 3 năm, theo quan
niệm của người Việt Nam: tang trung bất ngữ anh hùng chí (trong tang khơng nói tới chí anh
hùng). Dù Kim Ngơ là một chàng trai tinh thơng, giỏi giang tồn diện nhưng không chịu đi
thi, đối với mọi người đều tôn trọng nhường nhịn vì vậy mà được kính nể.
Năm Kim Ngơ lên 19 tuổi, giặc Ai Lao thấy nhà Lý suy yếu bèn tích lũy lương thảo để
khởi binh xâm lược. Vua Lý biết tin lấy làm lo sợ, đem quân đi đánh, nhưng một hai năm mà
không đánh thắng được qn Ai Lao. Kim Ngơ biết đất nước có giặc ngoại xâm, chàng suy
nghĩ và than rằng: Nước Nam chính là đất nước mà ta sinh ra đời, nay biết giặc đã đến quấy
nhiễu làm sao ta có thể điềm nhiên mặc kệ. Kẻ sĩ sinh ra trên cõi đời này nếu khơng để tiếng
thơm cho đời sau thì sẽ làm gì đây? Thế là chàng liền một mình đi về nước Nam. Chàng về
đến đất thiêng thuộc trang Phúc Hà, huyện Thụy Nguyên để cầu nguyện rồi chiêu tập nhân
dân trong thôn trang lại, lựa chọn nhân tài cùng nhau giúp nước. Lúc này, nhân dân trang
Phúc Hà kéo đến nguyện theo dưới trướng chàng Kim Ngô để làm gia thần, sau đó chàng Kim
Ngơ tâu xin nhà vua được đem quân đi giúp nhà vua đánh dẹp giặc. Vua thấy tướng mạo
chàng thanh niên thì cả mừng, cho mời đến yết kiến, và phong cho chàng tước lộc ngay nhưng
chàng từ chối không chịu nhận, chàng chỉ tự nguyện xin được đi đánh giặc.
Khi tiến quân đến chỗ giặc đóng, chàng đem hết tài trí ra giáp chiến với giặc một trận,
bọn giặc nhìn thấy trên trán có hai chữ Kim Ngơ thì đều bảo nhau rằng trời giúp đỡ nhà Lý
nên đã ban cho một tướng đại tài. Vì vậy, chúng đều quy thuận rút quân về nước. Đất nước
trở lại thái bình, nhà vua lấy làm mừng rỡ liền cho vời về triều, phong cho tước lộc. Chàng

Kim Ngô lại từ chối không nhận mà chỉ xin nhà vua cho được trở về quê hương nơi chàng
sinh ra là trang Phúc Hà để mở yến tiệc khoan đãi quân lính và nhân dân. Chàng lại tâu với
nhà vua: trang Phúc Hà là vùng đất thiêng xin ban cho trang Phúc Hà sau này là ấp thang
mộc. Nhà vua liền chuẩn tấu. Nhà vua lại ban cho chàng quốc tính họ Lý gọi là Lý Kim Ngơ,
đồng thời cùng với chàng về quê, mời dân trong làng đến để khoan đãi. Trong bữa yến tiệc,
chàng Kim Ngô đọc bài thơ:
Phong vân phúc hội luyện tinh thần
Di ngã lí tri trợ ngã dân
Tống thị yến trung hoan ẩm ngữ
Tình lưu phúc địa ức niên xuân.
Dịch nghĩa:
Hột phúc mây rồng gặp nhau càng hun đúc thêm tinh thần ta
Dân là người dạy ta hiểu được sự lý và cũng là người giúp đỡ ta

85


NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI

Ta tặng cho dân những lời hân hoan trong bữa yên tiệc vui vầy
Tình ta để lại cho trang Phúc địa vạn niên xuân.
Đọc xong bốn câu thơ, ông từ từ dạo bước du ngoạn cảnh phúc địa, rồi tham quan vùng
dân cư trang ấp. Bất giác, khi ông đi đến đầu trang, tự nhiên trời đất tối sầm, mưa gió ào ào,
từ đám mây trên trời có một cây trượng bằng đồng rơi trước mặt ông, thế rồi ông tạ thế ngay
tại đó. Ngày ông mất là ngày 21 tháng 11. Nhân dân trong trang thương xót làm lễ tang viếng
ơng và nhìn thấy vết tích cây đồng trượng, bèn tâu lên nhà vua. Nhà vua xót thương vị cơng
thần có cơng với nước bèn cho dân làm lễ tang điếu phúng, mai táng tại mảnh đất quê nhà và
lập đền, xây lăng để phụng thờ hương hỏa. Vua còn ban cho nhân dân trang này 44 quan tiền,
miễn cho lệ phải đóng quân lương trong 3 năm, phong mỹ từ cho thần là “Thượng đẳng phúc
thần Đại Vương” cùng hưởng phúc với nước nhà.

Hai tên húy Kim Ngô nhất thiết phải kiêng cấm và khi hành lễ thì dùng màu vàng khơng
được mặc sai sắc phục.
Tế ngày sinh vào ngày 12/10. Đồ lễ dùng thịt lợn, xôi, rượu và ca hát 5 ngày.
Lễ tết vào ngày 14 tháng 2 đồ lễ dùng thịt bò, xôi, rượu, ca hát.
Cúng tế ngày mất là ngày 21 tháng 11 đồ lễ dùng thịt bị, xơi, rượu ngày lễ chính dùng lễ
tam sinh, lễ ở chùa thì mặc áo nâu, dùng kiệu khiêng linh vị về chùa lễ 7 ngày rồi rước về đền.
Đền thờ lập bên cạnh lăng tọa quý đinh hương phía tiền là sao Mộc, án phía sau gối sao
Kim vùng này là vùng cấm địa.
Ngày nay, trên địa bàn làngPhú Xá, xã Xuân Lập, huyện Thọ Xn vẫn cịn đền thờ
Thành hồng làng Lý Kim Ngô. Các nghi lễ thờ cúng từ xưa vẫn cịn lưu lại và được nhân dân
thành kính tế lễ hàng năm. Tuy nhiên, sắc phong từ thời xưa đã bị thất lạc. Đến năm Tự Đức thứ
19 (1856), dân làng tìm thấy ở xã Bình Quý, huyện Bạch Hạc, phủ Vĩnh Tường, tỉnh Sơn Tây
có sự tích của thần còn để lại được, cho nên sửa lễ rước thần tích về lưu giữ và phụng thờ.
2.3. Thần tích về Thành hoàng Lê Phụng Hiểu
Bên cạnh hai vị Thành hoàng làng mà tác giả nêu ở trên cịn có thần tích về Lê Phụng
Hiểu - Đơ thống thượng Tướng qn, danh thần thời Lý. Với công trạng to lớn, Lê Phụng
Hiểu được nhân dân thờ phụng ở nhiều nơi, và xã Xuân Khánh, huyện Thọ Xuân ngày nay
cũng là một nơi thờ thần không thể không đề cập đến.
Lê Phụng Hiểu quê ở hương Băng Sơn, tổng Dương Sơn, huyện Cổ Đằng, lộ Thanh
Hóa, nay thuộc xã Hoằng Sơn, huyện Hoằng Hóa, tỉnh Thanh Hóa. Ơng là người có sức khỏe
phi thường, giỏi võ nghệ, thuở nhỏ từng một mình áp đảo số đông trai tráng trong làng, khiến
họ khuất phục và nghe theo ông sắp đặt.
Năm 1044, quân Chiêm Thành sang xâm lược nước ta, Đô thống Lê Phụng Hiểu hộ giá
nhà vua đi đánh giặc. Ông làm tướng tiên phong, lập công lớn, danh tiếng lừng lẫy. Khi chiến
thắng trở về, nhà vua định công, phong thưởng. Xét thấy quyền lực, bạc vàng đều là phù du,
ông liền nói với vua: “Thần khơng muốn thưởng tước, cũng khơng dám tham lam công khố,
chỉ xin cho về ở núi Băng Sơn, ném dao lớn đi xa, dao rơi đến chỗ nào trong đất cơng thì xin
ban cho làm sản nghiệp”.

86

NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI

Vua nghe theo. Phụng Hiểu lên núi, ném dao xa hàng chục dặm rơi xuống hương Đa Mi
(làng Vậy hay gọi theo dân gian là làng Vạy, tức làng Tam Lư, nay là thuộc xã Xuân Khánh).
Ông cho dân khai hoang lập ấp và đặt tên là Cao Vị trang. Vua cũng tha thóc thuế cho ruộng
ném dao ấy.
Tục truyền rằng, Phụng Hiểu vốn sức khỏe hơn người. Đứng trên núi Băng Sơn, con dao
trong tay ông ném ra có thể bay qua cả kinh thành Thăng Long, nếu ơng ném hết sức thì đất
đai nhà vua sẽ là của ơng cả. Từ đó, người vùng Thanh Hóa gọi ruộng thưởng cơng là “ruộng
thác đao”.
Sau đó, ông còn nhiều lần cầm quân đi đánh giặc Chiêm Thành và đều chiến thắng mới trở
về. Ông sống hết lịng trung thành với vua, biết điều gì có lợi cho dân cho nước đều bàn với vua.
Sau khi ông mất (thọ 77 tuổi), nhân dân nhiều nơi đã lập đền thờ ông.
Cứ đến dịp 6/3 âm lịch, làng mở hội rước thần, có đủ các trị như đánh đu, cờ người, tổ
tôm, chơi bài điếm, hát bội, đốt cây bơng, cây pháo buổi tối. Đình làng thờ ơng kiến trúc theo
kiểu nội cơng ngoại quốc, trong cùng là chính tẩm nơi để hai long ngai. Long ngai của ngài
Lê Phụng Hiểu để chính giữa ngoảnh ra hướng bắc, hướng ra sông Chu. Long ngai của ngài
Tam lộ Đại Vương ngoảnh về phía đơng. Ở giữa gọi là tịa Tam Cung, hai bên có hai thần
Mã: Hồng Mã, Bạch Mã. Tiếp đến là tịa trung đình là nơi đặt các đồ thờ. Hai bên có hai ơng
hạc đứng trên rùa đá chầu. Ngoài cùng là tiền đường gồm 7 gian đồ sộ, gỗ làm đình là loại gỗ
tốt như lim, sến, trị chỉ… Đình kiến trúc theo kiểu chồng rường giá chiêng tiền kẻ hậu bẩy,
chạm trổ long, ly, quy, phượng rất tinh xảo. Tuy nhiên, do chiến tranh, lũ lụt, ngơi đình cổ đã
khơng cịn, nhân dân trong làng xây dựng tạm một gian trên nền đất đã tồn tại trong lịch sử để
lấy nơi thờ cúng.
3. Tạm kết
Ở Việt Nam, mỗi vị Thành hồng đều có một thần tích và thần phả riêng gắn liền với
những đặc điểm, điều kiện tự nhiên và hoàn cảnh lịch sử của làng. Loại trừ những yếu tố tâm
linh, trên cơ sở nghiên cứu các thần tích mà chúng tơi tiếp cận được có thể thấy rằng phần lớn

tư liệu về lịch sử văn hóa thời Lý ở Thọ Xn chỉ cịn ở dạng truyền miệng trong dân gian.
Qua ba bản thần tích về ba vị Thành hồng thời Lý trên đất Thọ Xuân, xin được rút ra một vài
vấn đề sau:
1. Qua khảo sát bước đầu về 3 vị Thành hoàng thời Lý từ tư liệu thần tích cịn lại trên
đất Thọ Xuân ngày này, có thể nói họ là những nhân vật huyền thoại, nhân vật lịch sử đã được
cộng đồng tôn vinh, thờ phụng lâu đời trong dân gian. Điều đó cũng khẳng định, những dấu
tích lịch sử, văn hóa về q trình dẹp giặc đối với các lân bang Chiêm Thành, Ai Lao của nhà
Lý vẫn được bảo lưu qua các “mãnh vỡ” hay “hóa thạch văn hóa” thông qua tục thờ cúng ở
xứ Thanh, 3 vị thành hoàng trên ở Thọ Xuân là những dẫn dụ điển hình chứng tỏ sức sống và
ý thức sâu đậm của nhân dân đối với lịch sử dân tộc trong thế kỷ thứ 11.
2. Tìm hiểu tín ngưỡng thờ Thành hồng làng ở huyện Thọ Xuân và các làng xã khác
trong tỉnh Thanh Hóa, chúng tơi nhận thấy, các thần tích này đều là các sự tích thờ cúng đã
được nhà Lê tập hợp, hoàn chỉnh năm 1572 trên cơ sở hợp thức hóa các thần linh đã được
làng xã phụng thờ, khá giống nhau và đều mang đậm phong cách của truyền thuyết, thể hiện

87


NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI

các đặc điểm: q trình hóa - sinh dị thường; được nhà vua biết đến, cử đi đánh giặc và lập
chiến thắng, được nhà vua phong thưởng; vị tướng thắng trận trở về; triều đình cho dân làng
lập đền thờ để cúng tế… Qua những thần tích nêu trên, có thể thấy, các Thành hồng thời Lý
được thờ trên đất Thọ Xuân là lớp sớm của những truyền thuyết về tôn vinh những người anh
hùng diệt giặc cứu nước.
3. Trong suốt chiều dài lịch sử, nhân dân Thọ Xuân đã có nhiều đóng góp cho sự nghiệp
dựng nước và giữ nước. Cuộc kháng chiến chống Tống, bình Chiêm tuy chưa rõ ràng ở Thọ
Xuân, nhưng đến thời Lý nó đã thể hiện một phần qua những bản thần tích vừa đề cập.

Tài liệu tham khảo

[1]. Thần tích Thành hồng làng n Lược (bản dịch của Hồng Thư).
[2]. Thần tích trang Phúc Hà (bản dịch của Trịnh Ngữ).
[3]. Thần tích Thành hồng Lê Phụng Hiểu (bản dịch của Hoàng Hùng).
[4]. Tư liệu điền dã khảo sát tại địa phương.

THE THREE TUTELARY GODS UNDER LY DYNASTY IN THO XUAN
DISTRICT
Le Xuan Son, M.A
Abstract: Worshiping village tutelary gods is a popular belief in Vietnamese villages.
The tutelary gods of ancient Vietnamese villages are not only gods to protect the village, but
also famous historical figures with great merits in the resistance against the invaders. The
village's tutelary god is also the founder of the village or a craftsmanship teacher of local
people... Tho Xuan is a sacred historical land under Le Dynasty with the existence of many
village tutelaries with great merits to local people and the feudal court. Therefore, the article
focuses on studying the three tutelary gods under Ly Dynasty in this land.
Key words: tutelary god, Ly Dynasty, Tho Xuan district.

Người phản biện: GVC. NCS. Hà Đình Hùng (ngày nhận bài 20/2/2019; ngày gửi phản biện
22/2/2019; ngày duyệt đăng 02/4/2019).

88