Bếp lửa - linh hồn chính trong ngôi nhà Sàn của người Mường, Hòa Bình

Bếp lửa - linh hồn chính
trong ngơi nhà Sàn của
người Mường, Hịa Bình


Đặc biệt và quan trọng nhất của một ngôi nhà sàn của người Mường (Hịa Bình) lại
chính là bếp lửa. Khách đến nhà chơi cũng được gia chủ thân tình tiếp chuyện bên
bếp lửa. Trong những ngày đông giá rét, mâm cơm thường được dọn ngay cạnh
bếp lửa. ông bà, con cháu cùng ngồi quây quần bên bếp lửa sưởi ấm, trị chuyện.

Bếp lửa - linh hồn chính trong ngơi nhà sàn
người Mường
Bếp chính được đặt ở pên cloong (bên trong) và pên đượi (bên dưới nhà sàn). Nơi
đây ít có cửa voóng (cửa sổ) và gần vại nước (khạp khau). ở gian ngồi, gian khách
cũng có một bếp phụ ở pên đượi (bên dưới). Bếp ở gian khách chỉ dùng để sưởi,
hong khô các vật dụng... và đun nước pha trà. Trên bếp lị chính ở gian trong,
người ta làm một cái giá to và vững chắc (khưa) để sấy khô các lương thực, thực
phẩm như: ngô giống, lúa giống và sấy khơ thịt trâu, bị. Lị bếp là một cái khung
hình vng, cũng có thể là hình chữ nhật rộng chừng hơn 1m2, ghép bằng những
tấm ván dày, bên trong có nện đất, đặt ngay trên mặt sàn. Trong lị bếp người
Mường, dù cho đến khi có kiềng sắt, người ta vẫn dùng ba hòn nục (còn gọi là ba
ơng đầu rau - người Kinh). Ba hịn nục tượng trưng cho vua bếp (bua bêp). Việc
dâng cúng vua bếp, người dân làm vào các dịp có nấu nướng lớn, cịn mâm cúng
khơng nhất thiết đặt cạnh bếp lị, có thể đặt ở ơơng cơơng (thần thổ địa).


Điều đặc biệt, người Mường rất cẩn thận trong sử dụng bếp, tuyệt đối kiêng kỵ
không được làm ô uế lò bếp. Khách đến nhà chơi cũng được gia chủ thân tình tiếp
chuyện bên bếp lửa. Trong những ngày đơng giá rét, mâm cơm thường được dọn
ngay cạnh bếp lửa. ông bà, con cháu cùng ngồi quây quần bên bếp lửa sưởi ấm, trị
chuyện.

Thường người Mường ít khi để bếp tắt, nếu khơng đun nấu thì sẽ ủ than dưới lớp
tro, khi cần chỉ thổi lên là được và như vậy, bếp ln có hơi ấm. Ngọn lửa ấm áp
của bếp nhà sàn thể hiện nét sinh hoạt văn hoá đoàn kết, ấm cúng và thân thiện của
bà con dân tộc Mường đã được lưu giữ qua bao thế hệ từ hàng trăm năm nay.
Nếu một lần đặt chân đến Hịa Bình chắc hẳn bạn sẽ bị hút hồn bởi kiến trúc độc
đáo của những ngôi nhà sàn của người Mường nơi đây. Có một điều đặc biệt,
những ngơi nhà sàn của người Mừng đều ở vị trí dựa lưng vào thế đất cao như
sườn đồi, sườn núi. Bởi họ quan niệm, xây nhà như thế sẽ để đón nhận tiết trời
trong lành và tiện cho việc sinh hoạt, săn bắn, đi rừng.


Cấu trúc một ngôi nhà sàn của người Mường thường được thiết kế như sau: Mặt
trên cùng là gác để đựng lương thực, đồ dùng gia đình; sàn nhà là nơi sinh hoạt
nghỉ ngơi; còn gầm sàn nhà dùng để các dụng cụ sản xuất, nhốt gia súc, gia cầm.
Nguyên liệu cơ bản được bà con sử dụng để dựng nhà sàn là gỗ, thường là các loại
gỗ trai, chò chỉ, nghiến, sến, táu, dổi, de, đinh, lát... Ngoài gỗ để làm các chi tiết
chính, nhà sàn của người Mường cần sử dụng các loại tre, bương, hóp để làm đòn
tay, đan vách... Cột nhà làm bằng gỗ tròn hoặc vng nhưng phổ biến là trịn; chân
cột thường được chơn xuống đất nhưng cũng có nơi dùng các hịn đá tảng để kê. Vì
chân cột nhà sàn thường được chơn sâu xuống đất từ 80cm - 1m nên phải làm cột
bằng thứ gỗ không bị mối ăn, không mục, không mọt.

Mùa đông người già được yêu tiên nằm gần bếp

Theo phong tục của người Mường khi làm cầu thang thì bậc thang nhất thiết phải
là số lẻ và được dựng ở các thế đất khác nhau. Theo quan niệm của người Mường,
số lẻ của bậc thang thể hiện ước nguyện quy luật vào - ra - vào thì của cải sẽ không


đi ra ngồi, gia đình ln được êm ấm, đồn tụ, con cháu thành đạt. Số lượng bậc

có thể là 3, 5, 7, 9… nhưng tuyệt đối không được là số chẵn.
Điều thú vị nhất trong tổng thể cách xây dựng nhà sàn của người Mường, thì đó là
những kết cấu hồn chỉnh khơng chỉ tạo dựng nên một ngơi nhà sàn đặc trưng từ cổ
kim đến giờ vẫn nguyên vẹn. Lý thú hơn cả, là ở mỗi bộ phận cấu thành nên nhà
sàn nó lại mang một ý nghĩa tâm linh sâu sắc gắn kết chặt chẽ với con người hàng
nghìn năm khơng thay đổi.
Ngồi ra, nhà sàn cịn có sạp nước và sạp phơi. Sạp nước là một bộ phận rất cần
thiết và không tách rời của nhà sàn Mường cổ truyền. Đó là một cái sạp được làm
bằng tre già nguyên cây hoặc loại bắp ván gỗ tốt như nghiến, trai..., cũng có thể
làm bằng gỗ trịn. Sạp được làm thấp hơn sàn nhà chính thường từ 20-30 cm. Sạp
là nơi dựng các ống bương to để vác nước, chum đựng nước, vại đựng nước, đá
mài dao và các dụng cụ nấu bếp như xoong nồi, dao rựa, thớt, chậu rửa, đồng thời
cũng là nơi chế biến thức ăn trước khi đem lên bếp để đun nấu. Cịn sạp phơi được
dựng phía ngồi cửa vng, tránh vng tơơng. Nó chính là cái sân trời của ngơi
nhà sàn nên nó được làm chắc chắn bằng những thứ vật liệu tốt. Sạp phơi thường
được làm rộng rãi và chắc chắn nên ngồi việc phơi khơ nơng sản, sạp cịn là nơi
kéo sợi vào đêm trăng, nơi trái gái ngồi hát thường rang, bộ mẹng, hát ví, nơi các
mế ngồi kể truyện cổ, truyện thơ cho con trẻ nghe, khi q đơng khách cịn có thể
dọn mâm cỗ ngồi trời.
Ở giữa màu xanh thiên nhiên núi rừng, những nếp nhà sàn của người Mường vẫn
tồn tại như một minh chứng rõ nét nhất về sức sống lâu bền của văn hố Mường
hàng nghìn năm qua.