Mấy vấn đề lý luận trong hội nghị khoa học về Lê Quý Đôn

Xã h i h c s 2 - 1984

M YV N

LÝ LU N TRONG H I NGH
KHOA H C V LÊ Q ƠN
(TRÍCH BÁO CÁO T NG K T)
V KHIÊU

Th a các đ ng chí!
Chúng tơi r t áy náy vì ph i k t thúc h i ngh sau khi chúng ta ch m i đ c nghe g n 20 bài tham
lu n. Còn m t s bài khác không đ c đ c t i đây. Không ph i vì ch t l ng y u h n mà ch vì th i
gian h n ch . Cu n k y u v h i ngh nay mai đ c in và phát hành s gi i thi u v i đông đ o đ c gi
t t c các b n tham lu n đã đ c và ch a đ c c a các đ ng chí.
H i ngh c a chúng ta l n này đánh d u m t b c ti n rõ r t trong nghiên c u khoa h c v Lê Q
ơn. Chúng ta đã t m i khía c nh đi sâu vào thân th và s nghi p, c ng hi n và h n ch c a Lê Quý
ón và t đó có nh ng đánh giá chính xác h n v con ng i y.
T h i ngh l n tr c t i Thái Bình (n m 1977), chúng ta đã thu th p thêm đ c nhi u tài li u quí
giá. M t s tác ph m c a Lê Quý ôn đ c phát hi n. Hàng ch c cu n gia ph đ c s u t m.
Có đ ng chí đã dành m y n m đ đi t đ a ph ng này sang đ a ph ng khác, tìm l i d u v t c a
Lê Q ơn.
ng chí y đã h i han thêm, ghi chép thêm v ơng - v c gia đình bên n i và bên
ngo i, v t tiên ngày tr c và con cháu sau này.
Quê h ng c a Lê Q ơn: Thái Bình q cha, và Hà Nam Ninh quê m m t n i đã ch ng ki n
ngày ra đ i và tu i tr c a ông, m t n i ghi l i tu i già c a ông và ngày ông m t, đã đ c nhi u ng i
v th m và tìm hi u.
Nh ng phát hi n trên m i đ c t p trung l i đây, đã khi n cho chân dung Lê Quý ôn ngày thêm
rõ nét. Chúng ta b t đ u có c m giác nh Lê Quý ôn đang tr c chúng ta v i đơi m t sáng, v i
chịm râu đ p, v i qu n áo nhã nh n, v i phong thái ung dung và n c i hi n h u. T t ng toát ra t
tác ph m c a ông, tâm h n là xúc c m l ng đ ng trong 500 bài th đ l i, đã khi n cho con ng i y
ngày càng g n g i chúng ta, ngày càng đáng yêu h n, ngày càng h p d n h n đ i v i nghiên c u khoa

h c.

*
*

*

Các tham lu n l n này đã đ c p nhi u đ n n i dung phong phú trong di s n khoa h c c a Lê Quý
ôn, đem l i cho chúng ta m t cái nhìn t ng quát v ông, đ ng th i nêu lên trách nhi m c a m i ng i
trong vi c tìm hi u và khai thác kho tàng vơ giá y.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c s 2 - 1984

100

V KHIÊU

T nhi u v n đ lý lu n đ c đ t ra trong h i ngh chúng ta, tôi xin phép ch nêu lên m t s đi m
mong đ c s quan tâm c a các b n đ ng nghi p.
Nhi u b n tham lu n đã t m i quan h gi a con ng i và hoàn c nh xã h i nh n m nh vai trò c a
th k 18 đ i v i Lê Quý ôn. Th k 18 là m t th k r t đ c bi t trong l ch s phát tri n c a dân t c.
Th k y đánh d u s suy s p c a ch đ phong ki n trên m i l nh v c kinh t , chính tr , xã h i
nh ng c ng chính th k y l i t o ra s ph n vinh r c r c a ch ngh a nhân đ o c a ch ngh a yêu
n c c a tinh th n sáng t o trên m i l nh v c v n h c, tri t h c, ngh thu t... Th k th 18 ti p t c là
m t đ tài khoa h c c n đ c đi sâu thêm góp ph n gi i quy t nhi u v n đ có ý ngh a l n lao v m t

lý lu n.
Nh ng đ c đi m c th c a c c u kinh t và c c u xã h i c a th k th 18 đã di n ra nh th
nào? Vì sao trên m nh đ t khơ c n c a c s kinh t xã h i này l i n y sinh nh ng bông hoa đ p nh t
c a trí tu và tâm h n?
Nhi u nhà khoa h c đã nêu lên nh ng m m m ng c a ch ngh a t b n
xã h i c a nh ng t t ng ti n lên.

th k 18 coi nh c s

Lu n đi m trên đây ch a đ đ thuy t ph c chúng ta. Kinh t hàng hóa, th ng nghi p và th cơng
nghi p c a th k 18 ch a đ tiêu bi u đ nói lên s thai nghén m t ch đ t b n. Nh ng nhân t đó
đã n y sinh t lâu Hy l p, La mã và Trung qu c c đ i.
Tơi ngh ph i phân tính tình hình này t đ c đi m xã h i c a th k 18 - nh t là t cu c đ u tranh
giai c p sâu s c gi a phong ki n và nông dân. Ch đ phong ki n th i đó đã b c l m i s th i nát,
suy đ i t i m c nó khơng th ti p t c t duy trì nh tr c n a. Nó đáng đ c ph đ nh nh ng m t đ i
l p l ch s c a nó - m t ph đ nh c th c a nó là ch ngh a t b n l i ch a ra đ i. Chính vì th mà lúc
đó đ i l p v i ch đ phong ki n ch a ph i là giai c p t s n. Lúc đó, phê phán s tàn b o b ng kh ng
đ nh ch ngh a nhân đ o, lên án chính sách ngu dân b ng ti p thu nh ng ki n th c m i nh t c a đ ng
th i, ch ng l i s suy s p v kinh t và chính tr b ng s phát tri n v n hóa và ngh thu t l i là nhi m
v l ch s c a nh ng ng i trí th c đ ng v phía nhân dân lao đ ng.
Trong h i ngh thi u b n tham lu n đã bàn t i quan đi m tri t h c và h t t ng c a Lê Quý ôn,
v m i quan h c a các trào l u t t ng đ ng th i: Nho, Ph t, Lão v i s hình thành các quan đi m
tri t h c và xã h i h c c a Lê Quý ôn. Tôi ngh nên coi l i ý ki n nói r ng: “Lê Q ơn là ng i
đ u tiên không ch bi t t t ng Nho giáo mà còn ph đ nh t t ng Nho giáo trên l p tr ng c a Ph t
giáo và Lão giáo”.
T t ng tam giáo đ ng nguyên đã t n t i ngay t bu i đ u khi đ t n c ta giành đ c đ c l p.
Các k thi Tam giáo đã đ c ti n hành ngay t đ i nhà Lý. Bàn v Ph t giáo không ph i ch có Trúc
lâm tam t th i Tr n. Ti p thu sâu s c t t ng Lão Trang không ch m t mình Nguy n B nh Khiêm.
Ngay th k 18 c a Lê Quý ôn, bàn v c Tam giáo khơng ch
cha con Ngơ Thì S , Ngơ Thì

Nh m: tin đ o giáo đ n m c u mê khơng ch mình t t ng Nguy n Hồn… Ngay ngày nay, v n đ
ng i trí th c Vi t Nam trong m i quan h v i Nho giáo, Ph t giáo và o giáo v n ti p t c là đ tài
khoa h c r t lý thú mà chúng ta s còn m t nhi u cơng phu đ tìm hi u và trao đ i.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c s 2 - 1984

M y v n đ v lý lu n

101

Có b n tham lu n đã đ c p t i quan đi m Lê Quý ôn v b n th lu n và nh n th c. V i tinh th n
suy ngh đ c l p và sáng t o, tác gi đã nêu lên nh ng ý ki n đ c đáo c a Lê Q ơn v Khí và lý,
g t b nh ng quan đi m t m th ng tr c đây đã đ ng nh t m t cách gi n đ n c p ph m trù khí - lý
trong tri t h c ph ng ông v i c p ph m trù v t ch t và tinh th n trong tri t h c ph ng Tây. Chúng
tôi hoan nghênh nh ng ý ki n đó, coi nh nh ng d u hi u r t t t đ p c a nh ng ng i làm công tác
khoa h c Vi t Nam đã đi vào ho t đ ng nghiên c u v i thái đ đ c l p và t ch trong suy ngh .
Nhi u b n tham lu n đã nêu lên và phân tích nh ng quan đi m c a Lê Quý ôn v v n h c ngh
thu t, v m h c và đ o đ c, v các l nh v c xã h i h c, dân t c h c, v đ a lý và l ch s . Chúng tôi
hoan nghênh r t nhi u ý ki n đã nói lên s phong phú k l c a Lê Quý ôn trên m i l nh v c.
i vào quan đi m m h c c a Lê Q ơn có đ ng chí đã khơng l y khung m h c ph ng Tây đ
s p x p vào đó nh ng ý ki n nh t t ch này hay ch khác c a Lê Quý ôn. ng chí y đã t p trung
phân tích m i quan h gi a tình c nh s trong h t t ng m h c c a Lê Q ơn. “Tình là ng i,
c nh là tr i...”. M i quan h gi a tình và c nh chính là m i quan h bi n ch ng gi a ch th và khách
th trong quan h th m m . S là s n ph m t t y u c a m i quan h này th hi n d i hình th c c a
hình t ng th m m . S

đây là s n ph m c a quan h th m m và là khâu trung tâm c a quan h
th m m . Chúng tôi c m th y vui m ng nh n th y thái đ khoa h c và ph ng pháp suy ngh trên đây,
m t l n n a, nói lên s tr ng thành c a ng i làm công tác khoa h c Vi t Nam đó là thái đ r t xa l
v i ch ngh a giáo đi u, th hi n m c đ sâu s c trong suy ngh v sáng t o.
i vào đánh giá Lê Quý ôn chúng ta cịn nhi u đi m ch a hồn tồn nh t trí v i nhau, xung
quanh các m t tích c c và tiêu c c, c ng hi n và h n ch , chính tr và khoa h c.
Lê Quý ôn v a là nhà bác h c, l i v a là m t ông quan đ i th n, v a g n bó v i đ i s ng nhân
dân l i v a b o v tri u đình phong ki n, v a tham gia đánh d p các phong trào kh i ngh a l i v a xót
th ng tr c c nh v t v và đói kh c a nhân dân. Tính ph c t p này Lê Quý ôn c n đ c ti p t c
nghiên c u và phân tích.
Lê Q ơn nêu lên c quan đi m đ c tr và pháp tr . Ph i ch ng m t đ c tr nhân đ o h n m t
pháp tr ? Hay
c tr l i chính là quan đi m ph n đ ng nh t c a Kh ng giáo, bi n pháp cai tr nguy
hi m nh t và tàn b o nh t.
Có ng i ng i ca Lê Q ơn đã ti n hành giáo d c đ o đ c b ng nh ng châm ngôn. i u này
ch a h n đã là m t u đi m. Nó hồn tồn trái ng c v i ph ng pháp giáo d c c a ng ta là thông
qua lao đ ng, chi n đ u và h c t p. Chúng ta không th ch p nh n l i giáo d c đ o đ c b ng m t s
“ng l c” mà ph i gi i phóng cho kh i óc và trái tim c a con ng i đ ng i đó hồn tồn sáng su t
khi nh n đ nh thái đ và hành vi c a mình tr c m i di n bi n ph c t p trong cu c s ng.
Chúng ta ti p t c đi sâu vào nh ng đi m ch a nh t trí y. Tuy nhiên, h i ngh này đã đ t đ n m t
s nh t trí cao đ gi a chúng ta. Chúng ta đ u đánh giá Lê Quý ôn là nhà bác h c l n nh t c a th k
18 có th c a c th i k trung đ i lâu dài c a dân t c. ó là con ng i đã dành c cu c đ i ph c v
cho s ph n vinh c a T qu c và h nh phúc c a nhân dân, ng i đã đ l i m t di s n tinh th n c c k
to l n và quý báu đ i v i dân t c ta hôm nay và mãi mãi sau này.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn