Biện pháp quản lý hoạt động dạy học môn sinh học tại các trường trung học cơ sở trên địa bàn quận hải châu thành phố đà nẵng

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

NGUYỄN ĐỨC TÚ ANH

BIỆN PHÁP QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG
DẠY HỌC MÔN SINH HỌC TẠI CÁC TRƢỜNG
TRUNG HỌC CƠ SỞ TRÊN ĐỊA BÀN
QUẬN HẢI CHÂU THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG
Chuyên ngành: Quản lý giáo dục
Mã số:

60.14.05

LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS. LÊ QUANG SƠN

Đà Nẵng - Năm 2013


LỜI CAM ĐOAN

Tơi cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi.
Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng
được ai công bố trong bất kỳ cơng trình nghiên cứu nào khác.

Tác giả

Nguyễn Đức Tú Anh

MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ................................................................................................... 1
1. Tính cấp thiết của đề tài .................................................................... 1
2. Mục đích nghiên cứu ........................................................................ 3
3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu .................................................... 3
4. Giả thuyết khoa học.......................................................................... 4
5. Nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................ 4
6. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................... 4
7. Tổng quan tài liệu nghiên cứu ............................................................ 5
8. Cấu trúc luận văn ............................................................................. 5
CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG DẠY
HỌC MÔN SINH HỌC Ở TRƢỜNG THCS .............................................. 6
1.1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU................................................. 6
1.1.1. Các nghiên cứu ngoài nƣớc .......................................................... 6
1.1.2. Các nghiên cứu trong nƣớc .......................................................... 7
1.2. CÁC KHÁI NIỆM CHÍNH CỦA ĐỀ TÀI ............................................. 11
1.2.1. Khái niệm về quản lý, quản lý giáo dục, quản lý nhà trƣờng .......... 11
1.2.2. Hoạt động dạy - học .................................................................. 17
1.2.3. Quản lý hoạt động dạy học môn Sinh học .................................... 21
1.3. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ HĐDH SINH HỌC Ở TRƢỜNG THCS .............. 23
1.3.1. Mục tiêu hoạt động dạy học môn Sinh học .................................. 23
1.3.2. Nội dung dạy học môn Sinh học ở THCS .................................... 24
1.3.3. Phƣơng pháp, hình thức, kế hoạch tổ chức dạy học....................... 26
1.3.4. Nội dung hoạt động của thầy ...................................................... 29
1.3.5. Nội dung hoạt động của trị ........................................................ 30
1.4. QUẢN LÝ HĐDH MƠN SINH HỌC Ở TRƢỜNG THCS...................... 30
1.4.1. Mục tiêu quản lý ....................................................................... 30
1.4.2. Quản lý hoạt động dạy của giáo viên........................................... 33

1.4.3. Quản lý hoạt động học của học sinh ............................................ 38
1.4.4. Quản lý các điều kiện phục vụ dạy học........................................ 41
TIỂU KẾT CHƢƠNG 1............................................................................. 43
CHƢƠNG 2. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC MÔN
SINH HỌC Ở CÁC TRƢỜNG THCS QUẬN HẢI CHÂU THÀNH PHỐ
ĐÀ NẴNG ............................................................................................... 44
2.1. KHÁI QUÁT VỀ QUÁ TRÌNH KHẢO SÁT......................................... 44
2.1.1. Mục tiêu khảo sát...................................................................... 44
2.1.2. Nội dung khảo sát ..................................................................... 44
2.1.3. Phƣơng pháp khảo sát................................................................ 44
2.1.4. Kế hoạch tổ chức khảo sát.......................................................... 45
2.2. KHÁI QUÁT VỀ TÌNH HÌNH KT-XH VÀ GD&ĐT QUẬN HẢI CHÂU
THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG .......................................................................... 46
2.2.1. Vị trí địa lý, điều kiện kinh tế - xã hội của quận Hải Châu............. 46
2.2.2. Tình hình Giáo dục và Đào tạo quận Hải Châu ............................ 47
2.2.3. Tình hình giáo dục THCS quận Hải Châu.................................... 49
2.3. THỰC TRẠNG HĐDH MÔN SINH HỌC Ở CÁC TRƢỜNG THCS
QUẬN HẢI CHÂU THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG ............................................ 53
2.3.1. Thực trạng thực hiện mục tiêu dạy học, chuẩn kiến thức - kỹ năng thái độ của việc dạy học môn Sinh học................................................. 53
2.3.2. Thực trạng thực hiện nội dung, kế hoạch dạy học môn Sinh học .... 56
2.3.3. Thực trạng về đội ngũ giáo viên dạy môn Sinh học ở các trƣờng
THCS quận Hải Châu ......................................................................... 58
2.3.4. Thực trạng quản lý hoạt động dạy môn Sinh học ở các trƣờng
THCS quận Hải Châu, thành phố Đà Nẵng ........................................... 59
2.3.5. Thực trạng về tình hình học tập của học sinh ............................... 60
2.4. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ HĐDH MÔN SINH HỌC Ở CÁC TRƢỜNG
THCS QUẬN HẢI CHÂU ......................................................................... 62

2.4.1. Thực trạng quản lý hoạt động dạy ............................................... 62
2.4.2. Thực trạng quản lý hoạt động học của học sinh ............................ 70
2.4.3. Thực trạng quản lý các điều kiện phục vụ dạy học........................ 74
2.5. ĐÁNH GIÁ CHUNG .......................................................................... 76
2.5.1. Ƣu điểm ................................................................................... 76
2.5.2. Nhƣợc điểm.............................................................................. 77
2.5.3. Thời cơ .................................................................................... 78
2.5.4. Thách thức ............................................................................... 79
TIỂU KẾT CHƢƠNG 2............................................................................. 82
CHƢƠNG 3. CÁC BIỆN PHÁP QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC
MÔN SINH HỌC Ở CÁC TRƢỜNG THCS QUẬN HẢI CHÂU THÀNH
PHỐ ĐÀ NẴNG....................................................................................... 83
3.1. NGUYÊN TẮC ĐỀ XUẤT CÁC BIỆN PHÁP ...................................... 83
3.1.1. Nguyên tắc đảm bảo tính kế thừa................................................ 83
3.1.2. Nguyên tắc đảm bảo tính thực tiễn .............................................. 83
3.1.3. Nguyên tắc đảm bảo tính hệ thống và tồn diện ........................... 84
3.1.4. Ngun tắc đảm bảo tính hiệu quả .............................................. 85
3.2. CÁC BIỆN PHÁP QUẢN LÝ HĐDH MÔN SINH HỌC TẠI CÁC
TRƢỜNG THCS QUẬN HẢI CHÂU ......................................................... 85
3.2.1. Nhóm biện pháp tăng cƣờng QL hoạt động dạy mơn Sinh học....... 85
3.2.2. Nhóm biện pháp quản lý hoạt động học môn Sinh học của học sinh .101
3.2.3. Nhóm biện pháp quản lý điều kiện và môi trƣờng dạy học ...........103
3.3. MỐI QUAN HỆ GIỮA CÁC BIỆN PHÁP ...........................................110
3.4. KHẢO NGHIỆM TÍNH CẤP THIẾT VÀ TÍNH KHẢ THI CỦA CÁC
BIỆN PHÁP.............................................................................................111
3.4.1. Mơ tả q trình khảo nghiệm.......................................................111
3.4.2. Kết quả khảo nghiệm..................................................................112
TIỂU KẾT CHƢƠNG 3............................................................................114

KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ...........................................................115
1.1. KẾT LUẬN .......................................................................................115
1.2. KHUYẾN NGHỊ................................................................................118
TÀI LIỆU THAM KHẢO

QUYẾT ĐỊNH GIAO ĐỀ TÀI LUẬN VĂN THẠC SĨ (BẢN SAO)
PHỤ LỤC.


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
Chữ viết tắt

Nghĩa đầy đủ

CBQL

Cán bộ quản lý

QLGD

Quản lý giáo dục

QL

Quản lý

CSVC-TBDH

Cơ sở vật chất - Thiết bị dạy
học

QTDH

Quá trình dạy học

HĐDH

Hoạt động dạy học

PPDH

Phƣơng pháp dạy học

GD

Giáo dục

GD&ĐT

Giáo dục và đào tạo

BGD&ĐT

Bộ giáo dục và đào tạo

TTCM

Tổ trƣởng chun mơn

CM

Chun mơn

PPCT

Phân phối chƣơng trình

GV

Giáo viên

HS

Học sinh

THCS

Trung học cơ sở

GVCN

Giáo viên chủ nhiệm

NXB

Nhà xuất bản

SGK

Sách giáo khoa

CB-GV-NV

Cán bộ giáo viên nhân viên

KT-XH

Kinh tế xã hội

XHCN

Xã hội chủ nghĩa


PHHS

Phụ huynh học sinh

BGH

Ban giám hiệu

UBND

Ủy ban nhân dân


DANH MỤC CÁC BẢNG VÀ SƠ ĐỒ
Số hiệu
1.1

2.1
2.2

2.3

2.4

2.5

Tên bảng và sơ đồ
Các thành tố tạo nên hoạt động quản lý trƣờng học
của Hiệu trƣởng
Hệ thống giáo dục trên địa bàn quận Hải Châu
Thống kê số liệu HS, GV, CBQL các trƣờng THCS
quận Hải Châu
Thống kê trình độ chun mơn - nghiệp vụ của giáo
viên THCS quận Hải Châu
Kế hoạch dạy học mơn Sinh học theo chƣơng trình
THCS
Tổng hợp giáo viên dạy Sinh học ở các trƣờng
THCS quận Hải Châu

Trang
16
49
50

52

57

58

Tổng hợp về khảo sát năng lực CM của giáo viên
2.6

dạy môn Sinh học ở các trƣờng THCS quận Hải

59

Châu
2.7

2.8

2.9
2.10
2.11

Tổng hợp kết quả học tập môn Sinh học ở các
trƣờng THCS quận Hải Châu
Tổng hợp về đánh giá việc phân công giảng dạy,
bồi dƣỡng, phụ đạo của giáo viên
Quản lý việc chuẩn bị của giáo viên trƣớc khi lên
lớp
Quản lý giờ lên lớp của giáo viên
Quản lý việc đổi mới PPDH, thực hiện bám sát theo
chuẩn kiến thức - kỹ năng - thái độ của môn học

61

63

64
65
67


2.12

2.13

3.1

Tổng hợp việc quản lý sinh hoạt tổ, nhóm chun
mơn
Tổng hợp thực trạng quản lý hoạt động học của học
sinh
Kết quả khảo sát tính cấp thiết và tính khả thi của
các nhóm biện pháp

69

71

112


1

MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Giáo dục và quá trình truyền đạt và lĩnh hội những tri thức, kĩ năng, kỹ
xảo và những kinh nghiệm nhằm chuẩn bị cho con ngƣời bƣớc vào cuộc sống
lao động và sinh hoạt xã hội, là một nhu cầu tất yếu của xã hội loài ngƣời,
đảm bảo cho sự tồn tại phát triển của con ngƣời và xã hội.
Chính vì vậy, Đảng và Nhà nƣớc ta rất quan tâm phát triển giáo dục và
đào tạo, trong Chỉ thị 40-CT/TW ngày 15/6/2004 của Ban Bí Thƣ Trung ƣơng
Đảng đã xác định: “Phát triển giáo dục là quốc sách hàng đầu, là một trong
những động lực quan trọng thúc đẩy sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá
đất nƣớc, là điều kiện để phát huy nguồn lực con ngƣời. Đây là trách nhiệm
của toàn Đảng, tồn dân, trong đó nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục là lực
lƣợng nịng cốt, có vai trị quan trọng” [4]. Giáo dục góp phần quan trọng
trong việc chuẩn bị ngƣời lao động cho nền kinh tế sản xuất. Nhà trƣờng là
môi trƣờng thuận lợi cho các thế hệ trẻ học tập và rèn luyện, để có đầy đủ
năng lực tinh thần và thể chất sẵn sàng bƣớc vào cuộc sống lao động và tiếp
tục tự học. Giáo dục góp phần bồi dƣỡng cho con ngƣời lao động có thêm trí
thức khoa học - cơng nghệ mới, có kỹ năng, kỹ xảo sử dụng các phƣơng tiện
lao động kỹ thuật hiện đại để tiếp tục phát triển sản xuất, đổi mới cơng nghệ,
thích ứng với sự thay đổi nhanh của nền sản xuất công nghệ hiện đại. Đảng và
Nhà nƣớc ta đã xác định giáo dục phải thực hiện mục tiêu đào tạo nhân lực
cho sự nghiệp cơng nghiệp hóa và hiện đại hóa đất nƣớc.
Hoạt động dạy học ở trƣờng phổ thơng giữ một vị trí trung tâm bởi nó
chiếm hầu hết thời gian, khối lƣợng cơng việc của thầy và trị trong một năm
học; nó là nền tảng quan trọng để thực hiện mục tiêu giáo dục tồn diện của
nhà trƣờng phổ thơng; đồng thời, nó quyết định kết quả đào tạo của nhà
trƣờng. Chính vì thế, nhiệm vụ trọng tâm của Hiệu trƣởng trƣờng phổ thông


2

là phải dành nhiều thời gian và công sức cho công tác quản lý hoạt động dạy
học nhằm nâng cao chất lƣợng đào tạo của nhà trƣờng, đáp ứng yêu cầu ngày
càng cao của xã hội.
Sinh học là một trong những mơn học có ý nghĩa quan trọng trong cuộc
sống hằng ngày của học sinh, giúp cho các em hiểu biết về mơi trƣờng sống,
về những lồi động thực vật sống xung quanh mình, về những hoạt động thực
tiễn, về trách nhiệm bảo vệ môi trƣờng sống... Trong hoạt động sống của con
ngƣời đây là những nhu cầu thiết yếu của mọi ngƣời dân, nâng cao dân trí,
nhận thức về tầm quan trọng của môi trƣờng sống xung quanh đối với bản
thân, góp phần to lớn trong cơng cuộc cơng nghiệp hoá, hiện đại hoá đất
nƣớc, giúp chúng ta vững bƣớc trên con đƣờng hội nhập quốc tế.
Từ thực tế quản lý hoạt động dạy học của các trƣờng THCS thuộc quận
Hải Châu thành phố Đà Nẵng đã có sự quan tâm đầu tƣ, cơng tác quản lý
phịng bộ mơn, quản lý các tiết dạy thực hành đã đi vào nề nếp; trình độ
chun mơn của giáo viên ngày một đƣợc hồn thiện và nâng cao, cơng tác
quản lý của Hiệu trƣởng bƣớc đầu có hiệu quả; chất lƣợng học sinh trung bình
của tồn quận từ 95% trở lên, số lƣợng học sinh giỏi đạt giải cấp thành phố
tăng về số lƣợng và chất lƣợng... Tuy nhiên, hiện nay việc dạy môn Sinh học
trong nhà trƣờng mới chỉ dừng lại ở dạy lý thuyết do điều kiện về thực hành
thí nghiệm còn hạn chế. Về thực trạng thiết bị dạy học mơn Sinh học hiện nay
tại các nhà trƣờng cịn nghèo nàn về chủng loại, chỉ có vài tranh vẽ sơ sài, mơ
hình đơn giản; Bên cạnh đó, thiết bị thí nghiệm của nhà trƣờng chƣa đƣợc đầu
tƣ đồng bộ, không đƣợc mua theo nhu cầu dạy và học, ngƣời học thì lại khơng
có điều kiện tham quan thiên nhiên, sống xa rời với thiên nhiên... Đặc biệt,
một bộ phận giáo viên mơn sinh học ít say mê với nghề, số giáo viên thật sự
giỏi cịn rất ít so với số lƣợng giáo viên giỏi ở các môn khác. Qua tìm hiểu,
khơng chỉ thiếu giáo viên giỏi dạy mơn sinh học mà ngay cả kỹ năng cơ bản
về thực hành của nhiều giáo viên dạy bộ mơn này cịn hạn chế, dẫn đến tâm lý

3

chung của giáo viên là ngại dạy các giờ thực hành thí nghiệm. Trong khi đó,
đây lại là giờ học đƣợc các em học sinh yêu thích, chờ đợi nhất khi học bộ
môn này. Việc dạy và học môn Sinh học trong nhà trƣờng chƣa đƣợc coi
trọng đúng mức, nhận thức của ngƣời học và nhất là phụ huynh học sinh ít
mặn mà, thiết tha với mơn Sinh học nhƣ các bộ mơn Văn, Tốn, Lý, Hóa.
Chính vì vậy, các nhà quản lý giáo dục đang tìm mọi cách để bộ mơn này
ngày càng gần gũi, đƣợc u thích và bớt "khô khan" hơn đối với học sinh.
Thực tiễn này đang là mối quan tâm, lo lắng của các nhà quản lý giáo
dục, quản lý nhƣ thế nào? Cần có những biện pháp gì để khắc phục những yếu
kém trên. Đây là vấn đề đặt ra và cần giải quyết một cách cấp bách trong thực
tiễn dạy và học hiện nay ở các trƣờng phổ thơng. Vì vậy việc quản lý, tổ chức
hoạt động dạy học môn Sinh học phải đƣợc chú trọng cả về lý thuyết và thực
hành, cần phải có những biện pháp quản lý đúng, hợp lý.
Xuất phát từ những lí do trên, tơi chọn đề tài "Biện pháp quản lý hoạt
động dạy học môn Sinh học tại các trường Trung học cơ sở trên địa bàn
quận Hải Châu thành phố Đà Nẵng" để nghiên cứu, với mong muốn góp
phần nâng cao chất lƣợng dạy học của bộ môn Sinh học bậc THCS tại thành
phố Đà Nẵng nói chung và quận Hải Châu nói riêng.
2. Mục đích nghiên cứu
Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và thực trạng việc quản lý hoạt động dạy
học môn Sinh học ở các trƣờng THCS quận Hải Châu, thành phố Đà Nẵng, đề
xuất các biện pháp quản lý, góp phần nâng cao chất lƣợng dạy học môn Sinh
học ở các trƣờng THCS.
3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu
3.1. Khách thể nghiên cứu
Quản lý HĐDH môn Sinh học của Hiệu trƣởng trƣờng THCS quận Hải
Châu, thành phố Đà Nẵng.

4

3.2 . Đối tượng nghiên cứu
Các biện pháp quản lý hoạt động dạy học môn Sinh học của Hiệu trƣởng
các trƣờng THCS quận Hải Châu, thành phố Đà Nẵng.
3.3. Phạm vi nghiên cứu
- Đề tài tiến hành nghiên cứu tại các trƣờng THCS trên địa bàn quận Hải
Châu, thành phố Đà Nẵng trong giai đoạn từ tháng 3-9/2013, gồm 09 trƣờng:
THCS Tây Sơn, THCS Trƣng Vƣơng, THCS Nguyễn Huệ, THCS Kim Đồng,
THCS Lý Thƣờng Kiệt, THCS Trần Hƣng Đạo, THCS Sào Nam, THCS Lê
Thánh Tôn, THCS Lê Hồng Phong.
- Chủ thể hoạt động nghiên cứu: Đề tài nghiên cứu các biện pháp QL
của Hiệu trƣởng nhà trƣờng
- Thời gian nghiên cứu: từ tháng 3 đến tháng 9 năm 2013
4. Giả thuyết khoa học
Hiện nay việc tổ chức và quản lý hoạt động dạy học môn Sinh học ở các
trƣờng THCS quận Hải Châu này còn nhiều hạn chế. Nếu xác lập và thực hiện
các biện pháp quản lý dạy học khoa học, phù hợp với thực tiễn của nhà trƣờng
thì có thể nâng cao đƣợc chất lƣợng dạy học của bộ môn Sinh học tại các
trƣờng THCS quận Hải Châu thành phố Đà Nẵng.
5. Nhiệm vụ nghiên cứu
5.1. Nghiên cứu cơ sở lý luận về QLDH môn Sinh học ở trƣờng THCS.
5.2. Khảo sát, đánh giá thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Sinh
học ở các trƣờng THCS trên địa bàn quận Hải Châu, thành phố Đà Nẵng.
5.3. Đề xuất các biện pháp quản lý hoạt động dạy học môn Sinh học ở
các trƣờng THCS trên địa bàn quận Hải Châu thành phố Đà Nẵng.
6. Phƣơng pháp nghiên cứu
6.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý thuyết

Bao gồm phƣơng pháp phân tích, tổng hợp lý thuyết: sử dụng để xây
dựng cơ sở lý luận về quản lý hoạt động dạy học môn Sinh học và quản lý
hoạt động dạy học môn Sinh học ở các trƣờng THCS.


5

6.2. Nhóm các phương pháp nghiên cứu thực tiễn
- Phƣơng pháp điều tra viết
- Phƣơng pháp phỏng vấn
- Phƣơng pháp nghiên cứu hồ sơ lƣu trữ
- Phƣơng pháp chuyên gia
- Phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm.
6.3. Nhóm các phương pháp xử lý thơng tin
Dùng các phƣơng pháp tốn thống kê để xử lý kết quả điều tra, khảo sát.
7. Tổng quan tài liệu nghiên cứu
Trong quá trình thực hiện việc nghiên cứu, tôi đã tham khảo và sử dụng
các tài liệu chính sau để hồn thành luận văn của mình: Lê Quang Sơn (2004),
Phương pháp luận nghiên cứu khoa học, Chuyên đề đào tạo thạc sĩ quản lý
giáo dục, Trƣờng Đại học Sƣ phạm - Đại học Đà Nẵng; Bộ Giáo dục & Đào
tạo, Chỉ thị về nhiệm vụ trọng tâm của giáo dục mầm non, giáo dục phổ
thông, giáo dục thường xuyên và giáo dục chuyên nghiệp năm học 2008 -2009
đến 2012 - 2013; Đại cương phương pháp dạy học Sinh học, Trần Bá Hoành Trịnh Nguyên Giao (2002), NXB Giáo dục.
8. Cấu trúc luận văn
MỞ ĐẦU
Chƣơng 1: Cơ sở lý luận của quản lý hoạt động dạy học môn Sinh học ở
trƣờng THCS
Chƣơng 2: Thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Sinh học ở các
trƣờng THCS quận Hải Châu thành phố Đà Nẵng.
Chƣơng 3: Các biện pháp quản lý hoạt động dạy học môn Sinh học ở các

trƣờng THCS quận Hải Châu, thành phố Đà Nẵng.
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ


6

CHƯƠNG 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC
MÔN SINH HỌC Ở TRƯỜNG THCS
1.1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
Trong tiến trình lịch sử, từ khi xã hội lồi ngƣời hình thành đã xuất hiện
hàng loạt các mối quan hệ giữa con ngƣời với con ngƣời, giữa con ngƣời với
thiên nhiên và giữa con ngƣời với chính bản thân họ, từ đó làm nảy sinh nhu
cầu khơng thể thiếu là quản lí, điều hành, phối hợp hoạt động của nhóm
ngƣời, của cộng đồng và của xã hội.
Hệ thống giáo dục là hệ thống lớn, phức tạp luôn vận động và phát triển
trong mối quan hệ cân bằng động với các điều kiện kinh tế - xã hội. Do đó,
việc quản lí càng có ý nghĩa quan trọng.
Q trình dạy học là một quá trình xã hội gắn liền với hoạt động của con
ngƣời bao gồm hoạt động dạy của thầy và hoạt động học của trò. Đây là hai
hoạt động đặc trƣng nhất của nhà trƣờng, nó quy định chất lƣợng đào tạo và
quy định tồn tại của nhà trƣờng. Quản lý hoạt động dạy học là quản lý một
q trình xã hội đặc thù, có vai trị hết sức quan trọng và cần thiết. Việc tìm ra
những biện pháp tốt nhất, phù hợp nhất của nhà quản lý để thúc đẩy việc nâng
cao chất lƣợng dạy học nhằm đem lại hiệu quả giáo dục cao nhất luôn là vấn
đề đƣợc quan tâm, nghiên cứu.
1.1.1. Các nghiên cứu ngoài nƣớc
Hoạt động quản lý xuất hiện từ rất lâu nhƣng lý thuyết về quản lý thì mới
xuất hiện gần đây, đặc biệt từ thế kỷ XIX mà ngƣời tiên phong là Robert
Owen (1771-1858); rồi Winslow Taylor (1856-1915) với thuyết quản lý khoa

học; Henri Fayol (1841-1925) với thuyết quản lý tổng quát... Các học thuyết


7

quản lý này cũng đƣợc ứng dụng trong quản lý giáo dục và đã mang lại kết
quả to lớn góp phần thúc đẩy sự phát triển nền giáo dục đƣơng thời.
Ở nƣớc Nga, các nhà QLGD rất quan tâm đến việc nâng cao chất lƣợng
dạy học, giáo dục thông qua các biện pháp quản lí và cho rằng kết quả các
hoạt động của nhà trƣờng phụ thuộc vào việc tổ chức và quản lí của đội ngũ
giáo viên. Nhiều tác giả nhƣ V.P.Xtrêzicodin, G.I.Goócsaia, V.A.
ZXukhomlinxki đã đƣa ra một số cơng việc quản lí của Hiệu trƣởng trƣờng
phổ thơng trong đó đề cập đến việc xây dựng và bồi dƣỡng đội ngũ giáo viên,
tổ chức hội thảo khoa học trong đội ngũ giáo viên về các vấn đề đổi mới quá
trình dạy học, phƣơng pháp dạy học và giáo dục học sinh, tổ chức dự giờ và
phân tích bài học...
Nhà sƣ phạm vĩ đại J.A.Comenxki (1592 -1670) đã đƣa ra những yêu cầu
cải tổ nền GD theo hƣớng phát huy tính tích cực chủ động sáng tạo của ngƣời
học. Theo ông, dạy học thế nào để ngƣời học thích thú học tập và có những cố
gắng bản thân để nắm lấy tri thức. Ơng nói: “Tơi thƣờng bồi dƣỡng cho học sinh
của tôi tinh thần độc lập trong quan sát, trong đàm thoại và trong việc ứng dụng tri
thức vào thực tiễn”. Ơng cịn viết: “Giáo dục có mục đích đánh thức năng lực
nhạy cảm, phán đoán đúng đắn, phát triển nhân cách... Hãy tìm ra phƣơng pháp
cho giáo viên dạy ít hơn, học sinh học đƣợc nhiều hơn”.
1.1.2. Các nghiên cứu trong nƣớc
Ở Việt Nam, đã có nhiều nhà khoa học nghiên cứu các vấn đề liên quan
đến quản lý, quản lý giáo dục nói chung và quản lý hoạt động dạy học nói
riêng. Có thể nêu một số cơng trình nghiên cứu, quản lý thành cơng về quản
lý hoạt động dạy học nhƣ: “Phƣơng pháp luận nghiên cứu khoa học”, Tác giả
Phạm Minh Hạc (tổng chủ biên), 1981; “Giáo dục học - một số vấn đề lý luận

và thực tiễn” của Hà Thế Ngữ, NXB Đại học quốc gia Hà Nội, 2001; “Một số
khái niệm quản lý giáo dục” của Đặng Quốc Bảo, 1997; “Đại cƣơng về khoa


8

học quản lý” của Nguyễn Thị Mỹ Lộc; “GVCN với công tác quản lý giáo dục
học sinh trong điều kiện mới” của Hà Nhật Thăng, 1997; “Hoạt động dạy học
ở trƣờng THCS” của Nguyễn Ngọc Bảo và Hà Thị Đức, 2000; “Giáo dục học
đại cƣơng” của Hà Thị Đức; “Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sƣ phạm”
của Lê Quang Sơn, 2011...
Theo tác giả Nguyễn Ngọc Quang: “Quản lý giáo dục là hệ thống
những tác động có mục đích, có kế hoạch, hợp qui luật của chủ thể
quản lý nhằm làm cho hệ vận hành theo đƣờng lối và nguyên lý giáo
dục của Đảng, thực hiện đƣợc các tí nh chất của nhà trƣờng Xã hội chủ
nghĩa Việt Nam, mà tiêu điểm hội tụ là quá trình dạy học - giáo dục
thế hệ trẻ, đƣa quan hệ giáo dục tới mục tiêu dự kiến, tiến lên trạng
thái mới về chất” [16].
Cũng theo tác giả Nguyễn Ngọc Quang: “Quản lý trƣờng học là tập
hợp những tác động tối ƣu (công tác, tham gia, hỗ trợ, phối hợp, huy
động, can thiệp) của chủ thể quản lý đến tập thể giáo viên - học sinh và
cán bộ khác” [16].
Ngày nay, trƣớc thực tiễn phát triển rất nhanh chóng và đa dạng của
khoa học công nghệ, đặc biệt là sự bùng nổ công nghệ thông tin và truyền
thông, học sinh thƣờng xuyên đƣợc tiếp cận với nhiều nguồn thông tin tri thức
phong phú và hiện đại. Do đó, địi hỏi dạy học phải quan tâm trang bị kiến
thức rất cơ bản, đồng thời rèn luyện phƣơng pháp tự học làm cơ sở cho sự
nhận thức liên tục, học tập suốt đời của ngƣời học, không chỉ phát triển kiến
thức, kỹ năng, thái độ mà phải thơng qua đó hình thành năng lực tự học, năng
lực giải quyết vấn đề trong học tập và cuộc sống. Qua đó, rèn luyện kỹ năng

sống của HS. Điều này, địi hỏi nội dung các mơn học, trong đó có Sinh học
nói riêng phải đặt trong mối quan hệ phù hợp chung, tích hợp cao, gắn bó với


9

thực tiễn và tăng tính thực hành. Việc kiểm tra, thi và đánh giá phải hƣớng tới
phát triển năng lực của HS, thúc đẩy đổi mới phƣơng pháp dạy học.
Hiện nay, việc dạy và học môn Sinh học trong nhà trƣờng chƣa đƣợc
coi trọng đúng mức. Nhận thức của ngƣời học và nhất là phụ huynh học sinh
ít mặn mà, thiết tha với môn Sinh học nhƣ các bộ môn Văn, Tốn, Lý, Hóa.
Chính vì vậy, các nhà quản lý giáo dục đang tìm mọi cách để bộ mơn này
ngày càng gần gũi, đƣợc u thích và bớt "khơ khan" hơn đối với học sinh
trong nhà trƣờng.
Tại Hội thảo của Bộ GD&ĐT về giảng dạy môn Sinh học trong trƣờng
phổ thông [7], các nhà khoa học đã nhận định:
- Ngô Văn Hƣng chỉ ra rằng: Có một thực tế, học sinh Việt Nam học lý
thuyết rất giỏi, nhƣng khi ra trƣờng không phải ai cũng làm việc tốt và xuất sắc.
Nguyên nhân là do HS ít đƣợc thực hành. Những năm gần đậy, trang thiết bị đƣợc
mua sắm nhiều hơn, số tiết thực hành đã đƣợc tăng lên nhƣng vẫn quá ít so với
phần lý thuyết..., hiệu quả mang lại chƣa cao do khung chƣơng trình mới chỉ nêu
ra đƣợc nội dung dạy học, cách thức cụ thể thì cịn chung chung. Đặc biệt, việc
dạy thực hành phụ thuộc phần lớn vào đội ngũ giáo viên, quản lý ở từng trƣờng cụ
thể nhƣng phần lớn các bài thực hành thí nghiệm nằm ở cuối chƣơng chỉ mang
tính chất củng cố, minh họa cho phần lý thuyết... Có bài thực hành cịn mang tính
hình thức, chƣa thực sự giúp học sinh tự nghiên cứu và rèn thao tác kỹ năng thực
hành. Trong khi đó, các bài thí nghiệm thực hành chƣa áp dụng nhiều các công
nghệ hiện đại phù hợp với xu thế chung của các nƣớc trên thế giới.
- Theo Mai Đình Yên: Hiện nay thực trạng trong các nhà trƣờng là thiết
bị thực hành lại hỏng hóc, xuống cấp, thậm chí là chƣa dùng bao giờ. Chƣơng

trình giảng dạy thì chƣa áp dụng đƣợc khoa học hiện đại và không phù hợp
trong cân đối thời gian dạy học và SGK cịn nhiều chi tiết sai. Đơi khi, có đơn


10

vị đƣợc mua sắm thiết bị hiện đại, nhƣng lại “đắp chiếu” vì khơng có ngƣời
vận hành hoặc tâm lý sợ làm hỏng thiết bị đắt tiền.
- Đinh Quang Báo cho biết: xu hƣớng đổi mới đào tạo ở các trƣờng sƣ
phạm theo hƣớng tiếp cận gắn đào tạo kiến thức lý luận nghề nghiệp với thực
hành, gắn sƣ phạm với phổ thông cần đƣợc phát triển để trở thành mơ hình
đào tạo GV Sinh học trong giai đoạn tới. Kinh nghiệm các nƣớc đào tạo giáo
viên theo mơ hình lấy phổ thông làm môi trƣờng, làm đối tƣợng, mục tiêu và
phƣơng pháp đào tạo thì GV tƣơng lai mới đáp ứng yêu cầu các cấp học.
Những yếu tố ảnh hƣởng đến việc quản lý HĐDH:
- Trình độ, năng lực, phẩm chất của giáo viên: Lao động sƣ phạm là một
dạng lao động nghề nghiệp đặc biệt, có những nét đặc thù do mục đích, đối tƣợng
và cơng cụ lao động sƣ phạm quy định. Do vậy, giáo viên cần có tri thức, kỹ năng,
kỹ xảo cần thiết để dạy học sinh, mặt khác nhân cách của giáo viên cũng có ý
nghĩa giáo dục to lớn và ảnh hƣởng sâu sắc tới sự phát triển nhân cách của học
sinh. Vì vậy, trình độ, năng lực chun mơn, kỹ năng sƣ phạm, phẩm chất của
ngƣời giáo viên có ảnh hƣởng trực tiếp đến chất lƣợng dạy học.
- Trình độ, năng lực, phẩm chất của học sinh: Chất lƣợng đầu vào có ảnh
hƣởng đến q trình dạy học. Các trƣờng cơng lập chất lƣợng cao vẫn thuận
lợi hơn các trƣờng ngồi cơng lập. Học sinh cần có những phẩm chất và năng
lực thích ứng với hoạt động học tập nhƣ: có động cơ, thái độ học tập đúng
đắn, có ý chí vƣơn lên, khắc phục khó khăn, kiên trì và quyết tâm chiếm lĩnh
tri thức, có phƣơng pháp học tập đúng đắn, tích cực, độc lập, tự giác, sáng tạo;
học sinh và các hoạt động tƣơng ứng với hoạt động của giáo viên sẽ là ngƣời
thi công, tự điều khiển, tự điều chỉnh, tích cực, tự giác, độc lập trong hoạt

động học của mình.
- Điều kiện CSVC - vật lực thực tế của trƣờng: Muốn dạy học hiệu quả
thì phải gắn liền với những yêu cầu về CSVC, thiết bị, tài chính. Hiệu trƣởng


11

cần phải có kế hoạch xây dựng, sử dụng hiệu quả và bảo quản tốt CSVC,
TBDH. Muốn vậy, phải có những biện pháp huy động nhiều nguồn lực hỗ trợ,
kể cả nguồn lực ở trong và ngoài nhà trƣờng, để đầu tƣ trang bị ngày càng
đồng bộ và hiện đại hóa CSVC, TBDH cho nhà trƣờng.
- Mơi trƣờng, cộng đồng và xã hội: Hoạt động dạy và học của giáo viên,
học sinh diễn ra trong một môi trƣờng sƣ phạm. Nếu mơi trƣờng sƣ phạm tốt,
khơng khí sƣ phạm hịa thuận, cả tập thể sƣ phạm hăng hái, tích cực trong
hoạt động dạy và học thì sẽ có ảnh hƣởng tốt đến q trình dạy học. Ngồi ra,
mỗi giáo viên, học sinh đều sống và làm việc trong một gia đình và cộng đồng
xã hội nhất định. Điều kiện, hồn cảnh gia đình, mơi trƣờng xã hội sẽ là tác
nhân thúc đẩy hoặc kìm hãm việc dạy và học của giáo viên, học sinh.
Do vậy, muốn việc quản lý HĐDH môn Sinh học trong trƣờng THCS
đem lại hiệu quả cao, ngƣời Hiệu trƣởng cần phải có những nội dung quản lý
đảm bảo: nâng cao nhận thức cho CB-GV-NV, HS và phụ huynh, quản lý
sinh hoạt chuyên môn Sinh học, hoạt động dạy học của giáo viên Sinh học;
ứng dụng công nghệ thông tin trong đổi mới dạy học môn Sinh học; bồi
dƣỡng chuyên môn, nghiệp vụ cho giáo viên Sinh học; hoạt động học tập của
học sinh; trang bị, sử dụng CSVC, TBDH phịng bộ mơn Sinh học; xây dựng
mơi trƣờng giáo dục và tạo động lực cho hoạt động dạy học Sinh học. Nếu
giải quyết có hiệu quả đƣợc những vấn đề này thì việc quản lý HĐDH nói
chung cũng nhƣ việc quản lý HĐDH môn Sinh học ở trƣờng THCS sẽ đem lại
những hiệu quả thiết thực trong việc nâng cao chất lƣợng dạy và học...
1.2. CÁC KHÁI NIỆM CHÍNH CỦA ĐỀ TÀI

1.2.1. Khái niệm về quản lý, quản lý giáo dục, quản lý nhà trƣờng
a. Khái niệm Quản lý
Theo Đại từ điển tiếng Việt quản lý là quá trình tổ chức, điền khiển
hoạt động của một đơn vị, một cơ quan [24 tr. 1353].


12

Theo Từ điển bách khoa thì quản lý có chức năng của hệ thống, có tổ
chức thuộc các giới khác nhau (sinh học, kỹ thuật, xã hội) bảo đảm giữ gìn
một cơ cấu ổn định, duy trì sự hoạt động tối ƣu và bảo đảm thực hiện những
chƣơng trình và mục tiêu của hệ thống đó. Quản lý tồn tại trong mọi xã hội, ở
bất kỳ lĩnh vực nào và bất cứ giai đoạn phát triển nào [23 tr. 180].
Quản lý là sự tác động có mục đích, có kế hoạch của chủ thể quản lý
lên đối tƣợng (khách thể) quản lý, nhằm sử dụng và phát huy hiệu quả cao
nhất các tiềm năng, các cơ hội của đối tƣợng để đạt đƣợc mục tiêu đề ra trong
điều kiện biến đổi của môi trƣờng.
Một số khái niệm khác [9]:
- Quản lý là sự tác động tƣơng hỗ, biện chứng giữa chủ thể và khách
thể quản lý. Quản lý vừa là khoa học vừa là nghệ thuật.
- Quản lý là khoa học vì các nhà quản lý chỉ thực hiện tốt sứ mệnh của
mình khi vận dụng những kinh nghiệm đã đƣợc đúc kết, khái quát thành
những nguyên tắc, phƣơng pháp và kỹ năng quản lý cần thiết.
- Quản lý là một nghệ thuật vì nó là hoạt động đặc biệt. Hoạt động này
phải vận dụng hết sức khéo léo, linh hoạt những kinh nghiệm đã đƣợc quan
sát, những tri thức đã đƣợc đúc kết.
- Quản lý là hoạt động của chủ thể quản lý trong việc huy động, phát
huy, kết hợp, sử dụng, điều chỉnh, điều phối các nguồn lực (nhân lực, vật lực,
tài lực) trong và ngoài tổ chức một cách tối ƣu nhằm đạt đƣợc mục đích của tổ
chức với hiệu quả cao nhất.

Theo góc độ chính trị - xã hội: Quản lý đƣợc hiểu là sự kết hợp giữa tri
thức với lao động, vận hành sự kết hợp này cần có một cơ chế quản lý phù
hợp. Cơ chế đúng, hợp lý thì xã hội phát triển, ngƣợc lại thì xã hội phát triển
chậm và rối ren.


13

Theo góc độ hành động: Quản lý đƣợc hiểu là chỉ huy, điều khiển, điều
hành.
Từ những quan điểm trên, có thể hiểu quản lý một cách tổng quát là sự
tác động có ý thức của chủ thể quản lý lên đối tƣợng quản lý nhằm chỉ huy,
điều khiển, hƣớng dẫn các quá trình xã hội và hành vi của cá nhân, hƣớng đến
mục đích hoạt động chung và phù hợp với quy luật khách quan.
Nhƣ vậy, quản lý là một hoạt động tất yếu trong quá trình vận động
theo quy luật của xã hội. Với một tổ chức, với một đồn thể cần phải có vai
trị của cơng tác quản lý để điều hành và phát triển theo một xu thế tất yếu của
sự phát triển và tồn tại trong xã hội.
b. Khái niệm Quản lý giáo dục
Quản lý giáo dục là sự vận dụng một cách cụ thể các nguyên lý của quản
lý nói chung vào lĩnh vực giáo dục. Tuy nhiên, cần làm rõ nội hàm khái niệm,
để từ cơ sở lí thuyết đó giúp xác định nội dung và các biện pháp quản lý, giáo
dục đạo đức học sinh trong công tác quản lý của nhà trƣờng.
Theo tác giả Đặng Quốc Bảo: Quản lý giáo dục theo nghĩa tổng quát, là
hệ thống những tác động có mục đích, có kế hoạch, hợp quy luật của chủ thể
quản lý trong hệ thống giáo dục, là sự điều hành hệ thống giáo dục quốc dân,
điều hành các cơ sở giáo dục nhằm thực hiện mục tiêu đẩy mạnh công tác
giáo dục theo yêu cầu phát triển của xã hội (nâng cao dân trí, đào tạo nhân
lực, bồi dưỡng nhân tài) [1].
Theo tác giả Trần Kiểm, khái niệm quản lý giáo dục đối với cấp vĩ mô:

“Quản lý giáo dục đƣợc hiểu là hệ thống những tác động tự giác, có ý thức,
có mục đích, có kế hoạch, có hệ thống, hợp quy luật của chủ thể quản lý đến
tập thể GV, nhân viên, tập thể HS, cha mẹ học sinh và các lực lƣợng xã hội
trong và ngoài nhà trƣờng nhằm thực hiện có chất lƣợng và hiệu quả mục tiêu
giáo dục của nhà trƣờng” [10].


14

Từ đây ta có thể khái quát QLGD là sự tác động có chủ đích, có căn cứ
khoa học, hợp quy luật và phù hợp các điều kiện khách quan... của chủ thể
quản lý tới đối tƣợng quản lý nhằm phát huy sức mạnh các nguồn lực giáo
dục, từ đó đảm bảo các hoạt động của tổ chức, hệ thống giáo dục đạt đƣợc
các mục tiêu đã đề ra với chất lƣợng, hiệu quả cao nhất.
Quản lý giáo dục là hệ thống tác động có mục đích, có kế hoạch hợp
qui luật của chủ thể quản lý nhằm làm cho hệ thống vận hành theo đƣờng lối
và nguyên lý giáo dục của Đảng, thực hiện đƣợc các tính chất của nhà trƣờng
và xã hội Việt Nam mà điểm hội tụ là quá trình dạy học đạt mục tiêu dự kiến
và đƣợc nâng lên trạng thái mới về chất lƣợng.
Cũng có thể định nghĩa quản lý giáo dục là hoạt động tự giác của chủ
thể quản lý nhằm huy động, tổ chức, điều phối, điều chỉnh, giám sát... một
cách hiệu quả các nguồn lực giáo dục (nhân lực, vật lực, tài lực) phục vụ cho
mục tiêu phát triển giáo dục, đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội [13].
Dựa vào phạm vi quản lý, ngƣời ta chia ra hai loại QLGD:
+ Quản lý hệ thống giáo dục: QLGD ở tầm vĩ mơ, phạm vi tồn quốc,
trên địa bàn lãnh thổ (tỉnh, thành phố.)
+ Quản lý nhà trường: QLGD ở tầm vi mô, trong phạm vi một cơ sở giáo
dục - đào tạo.
c. Khái niệm Quản lý nhà trường
Trên cơ sở khái niệm về trƣờng học (cơ sở giáo dục), chúng ta đi sâu vào

quản lý trƣờng học (một phần của quản lý giáo dục)
Hoạt động quản lý trƣờng học là quá trình chủ thể quản lý (Hiệu
trƣởng) tiến hành thực hiện tổ hợp các chức năng quản lý trƣờng học, đƣa hệ
khách thể quản lý (các tập thể nhà trƣờng) tiến tới mục tiêu đã định.
Nhà trƣờng là bộ phận quan trọng của hệ thống giáo dục quốc dân. Nhà
trƣờng là một hoạt động xã hội, một thiết chế chuyên biệt của xã hội, nơi


15

truyền bá những kinh nghiệm lịch sử của xã hội lồi ngƣời, nền văn hóa nhân
loại cho một nhóm dân cƣ nhất định của xã hội đó.
Nhà trƣờng là nơi tổ chức thực hiện và quản lý quá trình giáo dục. Quá
trình này đƣợc thực hiện bởi hai chủ thể, ngƣời đƣợc giáo dục (ngƣời học) và
ngƣời giáo dục (ngƣời dạy). Trong quá trình giáo dục, hoạt động của ngƣời
học và hoạt động của ngƣời dạy ln gắn bó tƣơng tác hỗ trợ nhau, tựa vào
nhau để thực hiện mục tiêu giáo dục theo yêu cầu xã hội.
Theo tác giả Phạm Minh Hạc: Quản lý nhà trƣờng là thực hiện đƣờng
lối của Đảng trong phạm vi trách nhiệm của mình, tức là đƣa nhà trƣờng vận
hành theo nguyên lý giáo dục để tiến tới mục tiêu giáo dục, mục tiêu đào tạo
đối với ngành giáo dục với thệ hệ trẻ và từng học sinh [5].
Quản lý là những tác động của chủ thể quản lý trong việc huy động,
phát huy, kết hợp, sử dụng, điều chỉnh, điều phối nguồn lực (nhân lực, vật
lực, tài lực) trong và ngoài tổ chức (chủ yếu trong tổ chức) một cách tối ƣu
nhằm đạt đƣợc mục đích của tổ chức với hiệu quả cao nhất [12].
Nhƣ vậy, quản lý nhà trƣờng là hệ thống những tác động có hƣớng đích
của Hiệu trƣởng đến con ngƣời (giáo viên, cán bộ, nhân viên, học sinh), đến
các nguồn lực (CSVC, tài chính, thơng tin...), nhằm đẩy mạnh các hoạt động
của nhà trƣờng theo nguyên lý giáo dục, tiến tới mục tiêu giáo dục hợp với
quy luật.

Để quản lý trƣờng học có hiệu quả, chủ thể quản lý cần phải thực hiện
tốt các chức năng quản lý, chức năng kế hoạch hóa, chức năng tổ chức, chức
năng chỉ đạo, chức năng kiểm tra, vận dụng sao cho đúng nguyên lý giáo dục,
phù hợp với quy luật và những đặc thù của cơ sở giáo dục, nhằm hoàn thành
nhiệm vụ của nhà trƣờng đã đào tạo nguồn nhân lực đáp ứng cho sự nghiệp
xây dựng cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nƣớc.