Yếu tố huyền thoại trong truyện ngắn việt nam đương đại

I H C QU C GIA TP H
TR

NG

CHÍ MINH

I H C KHOA H C XÃ H I VÀ NHÂN V N
---oOo---

TR N TH T

Y UT

I

HUY N THO I TRONG

TRUY N NG N VI T NAM

NG

CHUYÊN NGÀNH V N H C VI T NAM
MÃ S : 60.23.34

LU N V N TH C S KHOA H C NG
NG

IH

NG D N KHOA H C:

TS. LÊ TH THANH TÂM

TP. H Chí Minh, tháng 6 n m 2011

V N

I


L I CAM OAN
Lu n v n th c s ng v n c a tôi mang tên: “Y u t huy n tho i trong
truy n ng n Vi t Nam

ng

i”.

Tơi xin cam oan ây là cơng trình nghiên c u c a cá nhân tôi, ch a
t ng

c cơng b

m t cơng trình khoa h c khác.

N u khơng trung th c, tơi hồn tồn ch u trách nhi m.

TP. H Chí Minh, ngày 01 tháng 6 n m 2011
Ng

i th c hi n

Tr n Th T

i


!

"

',

# $ %

!

'

(

)

* +

(

!

.

1& *

= (

./

0

'
;
>
6

12

814

# . (

1& *

& "

$

<
8

1

$ D E$

6

3 4

9

56

:

1&

4

A

7

$
+,

6

?

!

8@

%

,- G% = H I

>
$

6
JK

7 1

;

$ 8" 8BC
9
L

:

1&
MJKK

F


M CL C
_Toc297153598

D N LU N .........................................................................................................................1
1. Lý do ch n

tài ...........................................................................................................1

2. L ch s nghiên c u ........................................................................................................2
3.

it

4. Ph
5.

ng, ph m vi nghiên c u .................................................................................10
ng pháp nghiên c u ............................................................................................11

óng góp c a lu n v n nhìn t ý ngh a khoa h c và th c ti n c a

tài ............12

6. K t c u lu n v n ..........................................................................................................13

CH

NG 1 .......................................................................................................................14

HUY!N THO"I VÀ HUY!N THO"I TRONG V#N H$C .....................................14
1.1. Khái ni m “huy n tho i” và m t s lý thuy t v huy n tho i .............................14
1.2. Huy n tho i hóa nh m t th pháp %c s&c c a v n h c hi n

1.3. Huy n tho i trong v n h c Vi t Nam

CH

ng

i .......................20

i ..................................................25

NG 2 .......................................................................................................................31

Y'U T( HUY!N THO"I TRONG TRUY)N NG*N VI)T NAM

NG "I –

M+T S( V,N ! NGU-N G(C, .C I/M, C0M H1NG................................31
2.1. Con

ng tái t o huy n tho i trong truy n ng&n Vi t Nam

ng

i ...............31

ng nhân v t i ra t truy n thuy t, huy n tho i c ...................38

2.1.1. Hình t

2.1.2. Nh ng mơtip chuy n hóa t truy n thuy t, huy n tho i c .....................42

2.1.3. C m u và con
2.2 T c2 m3u
ng

n h hình t

ng thoát thai t huy n tho i c ................................55
ng nhân v t gây ám 4nh trong truy n ng&n Vi t Nam

i ............................................................................................................................57

2.2.1 Nh ng v

i uc an

c ...........................................................................57


2.2.2 C m u l a................................................................................................70
2.2.3 Gi c m nh m t c m u..........................................................................77
2.3. Gi4i huy n tho i - ph4n

trong truy n .................................................................84

2.3.1. Quan ni m v “gi i huy n tho i”............................................................84
2.3.2. Gi i huy n tho i và c m h ng gi i thiêng trong truy n ng n Vi t Nam
ng

CH

i ...........................................................................................................87

NG 3 .......................................................................................................................93

Y'U T( HUY!N THO"I TRONG TRUY)N NG*N VI)T NAM
KH0O SÁT TRÊN M+T S( PH
3.1. Ng

NG "I –

NG DI)N NGH) THU T TIÊU BI/U ........93

i k5 chuy n huy n tho i...................................................................................93

3.1.1. T ng
3.1.2

n ng

i k chuy n dân gian… ...............................................................93
i k chuy n trong truy n ng n

3.1.3. Song chi u gi a ng

ng

i.................................95

i k chuy n và i m nhìn huy n tho i ................102

3.2. Th i gian huy n tho i..............................................................................................104
3.2.1.

am

ng vi n ch s ....................................................................106

3.2.2. Th i gian tâm linh h

o .......................................................................109

3.3. Không gian huy n tho i ..........................................................................................110
3.3.1. Khơng gian c a bóng t i và cõi âm .......................................................112
3.3.2. Không gian m t n

c và nh ng d u ch! linh thiêng .............................114

3.4. C u trúc huy n tho i................................................................................................116
3.4.1. Xung

t kích th

c huy n tho i và

3.4.2. K ch tính phát tri n xốy theo

i th

ng qua tuy n nhân v t ....116

th t nút c t truy n............................120

3.4.3. C u t o "d ba", ám nh huy n tho i ...................................................122
K'T LU N ......................................................................................................................127
TH

M6C THAM KH0O ............................................................................................130


1

D N LU N
1. Lý do ch n

tài

Huy n tho i nói chung c7ng nh các h huy n tho i nói riêng, t lâu ã
các nhà nghiên c u soi chi u d 8i nhi u góc

, thu c nhi u ngành khoa h c xã h i

khác nhau, trong ó có v n h c. Cu i th k9 XIX,
lo t k: thu t v n ch
k: thu t

ng hi n

c

u th k9 XX, cùng v8i hàng

i, “huy n tho i hóa” ã tr thành m t trong nh ng

c nhi u nhà v n s d;ng và th c s tr thành m t “th pháp ngh

thu t” trong v n h c.
Cái hay, cái

c xây d ng theo ph

ng th c

huy n tho i không hi n ra trên b m%t trang gi y mà nó ịi h>i có m t s gi4i mã.
Quan tr ng h n, trong

i s ng v n h c, huy n tho i “chi ph i m"i m t nh nhân

v t, s# ki n, th i gian, không gian, k t c u…” [39, 403]. Vì v y, vi c i vào tìm
hi5u y u t huy n tho i trong v n h c không ch? giúp ng
“huy n ngh$a” c a tác ph=m mà còn cho th y

i

c gi4i mã nh ng

c nh ng cách tân ngh thu t c a

các tác gi4.
Song song v8i quá trình huy n tho i hóa, m t q trình khác c7ng
thành nh m t “ph n

” trong cu c phiêu l u t t

c hình

ng c a các nhà v n, ó là q

trình “gi i huy n tho i”. L y ch t li u, nguyên m3u t v n hóa dân gian, l ch s ,
nhi u nhà v n ã soi chi u huy n tho i d 8i tinh th n “c t ngh$a l i”, “nh n th c
l i”, t

ó mang

n cho huy n tho i m t sinh khí m8i.

Y u t huy n tho i trong truy n ng n Vi t Nam
hi5u truy n ng&n Vi t Nam

ng

i là

tài tìm

m t giai o n có nhi u thành t u giá tr c7ng nh

nhi u thách th c m8i m@. Ch a bao gi ng
h ng sáng t o cho nhi u nhà v n

i ta th y y u t huy n tho i l i g i

n v y. Hàng lo t cây vi t nh Nguy n Huy

Thi p, Ph m Th Hoài, Võ Th H4o, Lê Minh Hà, Ngô T L p, Ph m H4i Vân, Hịa
Vang, Y Ban, H Anh Thái, Ngơ V n Phú, Ph m Duy Ngh a, Nguy n Th Thu
Hu ,… ã cho th y c4m h ng và s tài hoa c a mình trong vi c

a y u t huy n


2

tho i vào v n ch

ng. H chính là nh ng ng

ng tr"ng th huy n tho i sau

ch

i ã t o nên khuynh h

ng v%n

2i m8i. Khơng ch? có th , v8i tinh th n “gi i

thiêng”, dùng “huy n tho i” 5 “gi i huy n tho i”, các nhà v n còn i vào tái hi n
m t th gi8i khác, m t th c t i khác nhAm phá vB cái nhìn phi n di n, m t chi u v
con ng

i và cu c

i. Huy n tho i v a là m t thách th c v a là m t công c; gi4i

mã nh ng =n khu t t lâu trong v n h c kháng chi n, gi4i mã h n ng

i sau nh ng

th ng tr m c a chi n tranh ch t chóc, gi4i mã nh ng nCi au tinh th n mà lâu r i
ng

i ra không

c làm quen.

Xét trên m t ph

ng di n nào ó, y u t huy n tho i cịn góp ph n

ph=m ti m c n c4m quan h u hi n

i v8i s phá vB tr t t c u trúc.

a tác
ng th i,

thơng qua ó các tác gi4 có i u ki n i vào khai thác nh ng bí =n trong ti m th c
và siêu th c

mCi con ng

i.

Tìm hi5u y u t huy n tho i trong truy n ng n Vi t Nam
ch? giúp ta ti p c n truy n ng&n
hi5u
ch

c c4m quan th i

i

ph

t m< - n i ng

i không

ng di n cách tân th5 lo i, mà còn giúp ta

mCi nhà v n, qua ó 5 th y rAng, có nh ng lúc v n

ng ã ph4i dùng huy n tho i nh m t th

c4 v

ng

òn b=y 5 x c l i hi n th c,

at t

i ta s ng và không quên c4m giác v m t th c t i, m t m%t

t d 8i chân mình.

2. L ch s nghiên c u
u th k9 XX, huy n tho i thu hút

c s quan tâm %c bi t c a gi8i

nghiên c u thu c nhi u l nh v c khoa h c xã h i khác nhau, t Nhân h c

n Dân

t c h c, V n hóa h c, r i V n h c… D n 8c ta, nh ng n m g n ây các nhà nghiên
c u b&t

u dành s quan tâm nhi u h n cho huy n tho i. Cùng v8i vi c d ch thu t

lý thuy t huy n tho i, nhi u bài vi t và cơng trình nghiên c u l n l
vào ó, ph

ng pháp phê bình huy n tho i b&t

d;ng tr c ti p

u

i v8i tác ph=m v n h c trong n 8c.

c

t ra

i. Thêm

a vào tìm hi5u và ng


3

2.1 Các lý thuy t và cơng trình nghiên c u chung v huy n tho i
V d ch thu t, tr 8c h t ph4i k5

n chuyên lu n Thi pháp c a huy n tho i

c a E.M.Meletinsky (m t trong nh ng h c gi4 n2i ti ng nh t hi n nay v l nh v c
folklore h c và kí hi u h c)

c Tr n Nho Thìn và Song M c chuy5n ng [109].

Trong chuyên kh4o này, Meletinsky ã xem xét huy n tho i b&t
th c c2 x a nh t cho

u t nh ng hình

n nh ng bi5u hi n c a “ch ngh$a huy n tho i”; nh ng lý

thuy t m8i nh t v huy n tho i; cách ti p c n v n h c t góc

nghi l - huy n

tho i; các d ng th c huy n tho i hóa khác nhau trong ti5u thuy t hi n
mà

i th k? XX

i bi5u là James Joyce, Thomas Mann và Kafka.
Ti p ó ph4i k5

n cơng trình Nh ng huy n tho i c a Roland Barthes do

Phùng V n T u d ch [39]. Cu n sách
53 bài vi t c a R.Barthes t n m 1954

c chia làm hai ph n: ph n
n n m 1956, t a

u tiên t p h p

trùng v8i tên sách:

Nh ng huy n tho i. Ph n th hai là Huy n tho i, ngày nay

c xem nh l i “h u

b t dài khép l i cu n sách”.
Trên ph

ng di n lý lu n, huy n tho i t ng b 8c

trong khoa Ng v n c a nhi u tr
Qu c gia cho ra

ng

i h c. G n ây nh t, Nhà xu t b4n

n

ih c

i công trình Huy n tho i và v n h c [114]. Cu n sách bao g m

các bài vi t xung quanh nh ng v n
ph

c gi8i thi u và bàn

nh huy n tho i và phê bình huy n tho i,

ng th c ti p c n huy n tho i, tính uy5n chuy5n c a huy n tho i; m t s huy n

tho i trong v n ch

ng ph

ng ơng và ph

ng Tây…

Ngồi nh ng cơng trình nghiên c u trên, còn ph4i k5

n lo t bài vi t

c

ng r4i rác trên các T p chí ho%c sách báo khác. C; th5 nh d ch gi4 Tri u

ơng

v8i bài Hình thái h c và ch c n ng c a các huy n tho i, trích trong cơng trình
Lu n v l ch s
Eliade,

các tơn giáo c a nhà huy n tho i h c và tôn giáo h c Mircea

ng trên T p chí V%n h"c n

c ngồi (s 2/2007). Ti p

n, s 3/2007,

Tri u ơng gi8i thi u m t bài vi t khác c a M.Eliade: C u trúc c a các bi u t

ng

[64]. C7ng trên t t p chí này, s 4, 2006, Lê Thanh Nga có bài Huy n tho i hóa
nh

m t ph

ng th c khái quát hi n th c

c thù trong các sáng tác c a


4

F.Kafka. D a trên s k th a nh ng “ i5m kh4 th ” trong các khái ni m c a ng
i tr 8c, tr 8c h t, ng
ng

i vi t ã

a ra quan ni m riêng v “huy n tho i”. Theo

i vi t, huy n tho i là “nh ng hình nh

con ng

i bao g'm nh ng y u t k( o, hoang

ít có bóng dáng c a
linh, thiên

ng,

c t o nên do trí t &ng t

ng c a

ng b&i c u trúc bên trong c a nó

i s ng th#c t i v m t hình th c (nh ng câu chuy n v th)n
a ng*c…) ho c

c t o thành t nh ng ch t li u th#c t i,

nh ng b+ng các m i quan h v i nh ng chi ti t khác, v

t qua nh ng gi i h n l ch

s c* th , mang thêm tính kì l , khó ch p nh n theo logic thơng th
thích m t hi n t

i

ng c a th#c t i ho c

bi u

ng,

gi i

t m t ý ngh$a nào ó có tính ch t

ph quát” [118; 174].

Trên c s lý lu n chung, tác gi4 bài vi t i vào tìm hi5u huy n tho i trong
sáng tác c a F.Kafka qua t

ng quan v8i huy n tho i c2 5 th y

c7ng nh cách tân c a nhà v n

i v8i huy n tho i c2 trên con

ra ch ngh$a huy n tho i th k, XX” [118; 176]. Ti p ó, ng
hi5u m t s v n
tho i hóa th i gian

c m%t k th a
ng “khai sinh
i vi t i vào tìm

v t2 ch c huy n tho i trong sáng tác c a Kafka, t huy n
n huy n tho i hóa khơng gian, và huy n tho i hóa nhân

v t… Qua ó 5 th y m t “h th-m m. m i”

c hình thành,

ó Kafka ã “t

ch c huy n tho i ch y u b+ng tr#c giác ngh thu t nh+m th#c hi n quá trình tìm
ki m m t l i c t ngh$a cá nhân cái nhân lo i ph quát, kh i d y quan ni m v tình
th giáp ranh gi a cái bi và cái hài, gi a s# s ng và cái ch t trong m t tình th
c bi t c a l ch s ” [118; 175].

M t trong nh ng ng
k5

n nhà phê bình

i dành cho “huy n tho i” khá nhi u s quan tâm ph4i

C Lai Thúy. Trên t p chí V n h c n 8c ngoài,

gi8i thi u lo t bài: H t t

C Lai Thúy

ng và huy n tho i: Germinal và các huy n t

ng v

s n i lo i c a Henri Mitterand (s 1/2001). Ti p ó là Các huy n tho i, các gi c
m và nh ng i u huy n bí (Mythes, rêves et mystères, 1967); Các ph

ng di n

c a huy n tho i (Aspects du Mythe, 1962), Hình thái h c và ch c n ng c a các
huy n tho i và C u trúc c a các bi u t

ng (s tháng 2 và 3/2001). Bên c nh ó

là các bài phân tích thi pháp huy n tho i trong sáng tác c a Zola, Beaudelaire,

5

nh ng cơng trình nghiên c u Các huy n tho i v ngu'n g c c a l a c a J. G.
Frazer, v V%n hóa nguyên th y c a E.Tylor. Ti p ó, n m 2007, trong cu n Phân
tâm h c và tính cách dân t c [150],

C Lai Thúy có bài vi t M t chùm tính cách

Vi t. D ó, ơng i vào tìm hi5u y u t n tính ph4n chi u qua các huy n tho i, c;
th5 là

“ba ng

i àn bà )u tiên mà m nh v/ huy n tho i cịn l u gi

c”. ó

ng trong S n Tinh Th y Tinh, ME Châu trong M Châu

là “tam ME” (ME N
Tr ng Th y, và ME N

ng trong Tr

ng Chi). Qua câu chuy n “tam ME”, ng

vi t ã “g y ra” m t vài thông i p c a ng

i

i x a: “s ng hài hòa gi a cá nhân và

c ng 'ng, gi a lý t &ng và th#c t ” - ó m8i chính là th “minh tri t”, là “túi
khôn” c a dân gian [150; 389].
Trên T p chí Nghiên c u v%n h"c, s 10/2007, d ch gi4, nhà nghiên c u phê
bình Phùng V n T u có bài Ph

ng th c huy n tho i trong sáng tác v n h c. Bài

vi t i vào xem xét huy n tho i nh m t ph

ng th c ngh thu t ang có xu h 8ng

tr thành m t trong nh ng k: thu t sáng tác c a ti5u thuy t hi n
“Khi ngh s$ xây d#ng tác ph-m theo ph

i. Ông cho rAng:

ng th c huy n tho i, cái

c bi u

t có

th hi n h u trong )u và chi ph i ngòi bút sáng tác” và “Huy n tho i không ph i
ch! là m t b ph n

c ghép thêm vào tác ph-m mà nó cịn là tồn b tác ph-m. Nó

chi ph i m"i m t nh nhân v t, s# ki n, th i gian, không gian, k t c u”. V8i nh ng

tác ph=m

c xây d ng theo ph

ng th c huy n tho i “tính ch t khơng xác

các s# ki n, nhân v t, th i gian, không gian t o i u ki n cho
kh1i cách ti p c n h n h2p xoay quanh cái bi u

nh c a

c gi d0 thốt ra

t b n thân nó” [162; 3-19].

2.2 Nh ng cơng trình nghiên c u v truy n ng n và v n

huy n tho i trong

truy n ng n
Truy n ng&n

ng

i Vi t Nam ã và ang thu hút

nhi u nhà nghiên c u, %c bi t

ph

c s quan tâm c a

ng di n 2i m8i t duy và %c i5m ngh

thu t. Có th5 k5 m t s cơng trình nghiên c u tiêu bi5u nh :
Nguy n Th Bình trong cơng trình V n xi Vi t Nam 1975 - 1995 nh ng
i m i c b n [45] ã xem v n xuôi Vi t Nam sau 1975 nh m t ch?nh th5 ngh


6

thu t so v8i v n xuôi giai o n 1945-1975 là m t ch?nh th5 ngh thu t khác, t

ó

kh4o sát m t s bình di n c b4n trong m i quan h h u c c a n i dung và hình
th c, nh h th ng

tài, nhân v t, th5 lo i, ngôn ng , gi ng i u.

C7ng i vào nghiên c u %c i5m ngh thu t v n xuôi sau 2i m8i, tác gi4
Hồng Th H ng Hà có cơng trình Nh ng
Nam cu i nh ng n m 80 Minh, 2003. Ng

c i m ngh thu t c a v n xuôi Vi t

u nh ng n m 90,

i h c S ph m Tp. H Chí

i vi t t p trung làm rõ nh ng %c tr ng ngh thu t th5 hi n qua

m t giai o n nh s

a d ng hóa v th5 tài, ngh thu t th5 hi n xung

t và k t

c u; ngh thu t xây d ng th gi8i nhân v t ph c h p; nh ng 2i m8i v ngôn ng
ngh thu t.
D góc

th i gian ngh thu t, Lê Th Tuy t H nh em

n cơng trình Th i

gian ngh thu t trong c u trúc v n b n t s (Qua các truy n ng&n Vi t Nam giai
o n 1975 - 1995) [69]. Trong cơng trình này, ng
th i gian “khơng ch! óng vai trị là m t t"a

i vi t i vào ch ng minh y u t

mà cịn có ch c n%ng nh m t th

pháp, m t tín hi u ngh thu t có giá tr ngh thu t riêng” [69;191]. Và i u quan
tr ng nh t là nhân t th i gian ã làm “thay

it

ng quan và r n v/ c u trúc bên

trong c a các lo i c t truy n truy n th ng, l hóa và a d ng hóa nó
m t ch t l

chuy n t i

ng ngh thu t m i, g n li n v i nh ng òi h1i c a hi n th#c cu c s ng,

nh ng chuy n bi n c a v%n h"c giai o n” [69;192].
C7ng nghiên c u v truy n ng&n, nh ng trong cơng trình Nh ng
c b n c a truy n ng n Vi t Nam giai o n 1975 - 1995, Lê Th H

c i m
ng i vào

kh4o sát %c i5m truy n ng&n qua c t truy n và k t c u; h th ng nhân v t; th i
gian - không gian ngh thu t và ngơn ng . Cơng trình góp thêm m t góc nhìn khác
v truy n ng&n Vi t Nam giai o n này.
Ti p theo c n k5
h c hi n

n cơng trình

i Vi t Nam t! n m 1975

i m i quan ni m v con ng

n n m 1991 (Kh4o sát th5 lo i truy n), c a

Nguy n V n Kha, (Lu n án ti n s Ng V n, Tr

Minh, 2000). M%c dù v n

i trong v n

ng H KHXH & NV, Tp.H Chí

nghiên c u tr ng tâm là “con ng

i” nh ng tác gi4 ã


7

dành m t ch

ng nghiên c u v bi n pháp ngh thu t nh th i gian vi mô, không

gian, th i gian tâm t
tho i… V n

ng, k t c u an xen, k t c u m , ngôn ng

huy n tho i c7ng b 8c

u

c

c p

c tho i và

n. Tác gi4 cho rAng “ "c

m t s truy n c a Nguy0n Huy Thi p, Ph m Th Hoài, Nguy0n Kh c Tr
Ninh, Khu t Quang Th*y, Khôi V , Ngô T# L p, ng

i

ng, B o

i "c b t g p & nh ng m c

khác nhau m t khơng khí huy n tho i bàng b c bao trùm trong truy n…”. Tuy
nhiên, vi c s d;ng bút pháp huy n tho i này, theo ng
nghi m”, nó giúp tác ph=m có
quan h con ng

c “m t cái nhìn “th#c” h n, phù h p h n v

i, v cu c s ng v n d$ r t k( l và )y bi n hóa, bí -n [88; 210].

Hồng Th V n trong cơng trình
n

i vi t, m8i ch? là “m t th

c tr ng truy n ng n Vi t Nam t! 1975

u th p niên 90 [166], bên c nh vi c i vào phác th4o di n m o truy n ng&n

1975 - 1995; v n
này, ng

nh n th c ngh thu t v con ng

i trong truy n ng&n giai o n

i vi t cịn phân tích nh ng %c i5m ngh thu t th5 hi n c a truy n ng&n

1975 - 1995. Theo tác gi4 “cùng v i vi c nh n bi t y u t vô th c trong hành trình
khám phá th gi i tâm linh bí -n c a con ng
t huy n tho i

i, truy n ng n 75-95 còn s d*ng y u

th hi n c m nh n v m t th gi i khác ang cùng t'n t i an xen

v i th gi i th#c”; và “

c s d*ng nh m t thành t c a c u trúc tác ph-m, y u

t huy n tho i t o nên m t s c thái m i cho nh ng trang truy n ng n 75-95. M t
“hi n th#c - huy n tho i”
xúc suy t c a con ng

c th a nh n chuy n t i m t hi n th#c mang

mc m

i” [166;153].

G n ây, có m t lu n v n Cao h c v Bút pháp huy n tho i hóa trong sáng
tác c a Ph m Th Hoài, do Nguy n Tu n Anh, tr

ng

i h c s ph m Hà N i

th c hi n, b4o v n m 2005. R t ti c là do i u ki n không cho phép nên chúng tơi
ch a có d p tham kh4o cơng trình nghiên c u này.
Bên c nh nh ng cơng trình nghiên c u trên, cịn ph4i k5

n m t s bài

ng

trên các t p chí nh : “V n h c, huy n tho i, huy n tho i, v n h c” L i Nguyên
Ân, (TC.V n h c s 3, 1992). Trong bài vi t này, nhà nghiên c u cho rAng “trong
v%n h"c th gi i su t t

)u

n cu i th k! này, ki u sáng tác huy n tho i v n luôn


8

ng, thu hút n3 l#c c a nhi u tác gi l n” [35; 58]. Nhà nghiên c u

luôn s ng

%ng Anh ào trong bài T! nguyên t c a âm t i m t s hi n t
Nam [54] t vi c i sâu vào bình di n ngơn t ngh thu t, xác
t o nên tính ch t a âm

m t s nhà v n tr@ hi n nay ã i

ng v n h c Vi t
nh nh ng tiêu chí

n nh ng khái quát v

c2 tích và huy n tho i, v s xu t hi n và phát tri5n c a ti5u thuy t

Vi t Nam.

Trên t p chí V n Ngh s s 14, n m 2006, tác gi4 V n Giá có bài Hịa
Vang - m t h"n v n c tích. Ng

i vi t cho rAng: “Th gi i nhân v t trong v%n

Hịa Vang có hai lo i: các nhân v t mang tính ch t huy n tho i và các nhân v t c a
cu c s ng th

ng ngày. Lo i th nh t ch y u

c khai thác t v%n hóa, v%n h"c

truy n th ng, c dân gian l n thành v%n, c ph

ph

ng

ng

ông l n ph

ng Tây, mà

ơng là chính. Nh ng cho dù & lo i nào thì cái ph)n c%n c t nh t c a các

nhân v t v n là nh ng con ng
Vang, theo ng

i tr)n th ” [65]. Cái làm nên nét riêng c a Hịa

i vi t, ó chính là s th m

m h n c2 tích trên t ng trang vi t.

T p chí V n h c s 12/ 2007, tác gi4 Lã Nguyên có bài Nh ng d u hi u ch
ngh#a h u hi n

i trong v n h c Vi t Nam qua sáng tác c a Nguy n Huy Thi p

và Ph m Th Hoài. Cùng v8i vi c ch? ra nh ng tín hi u h u hi n
c a hai nhà v n này trên ph
còn

c p

ng di n n i dung c7ng nh ngh thu t, tác gi4 bài vi t

n y u t huy n tho i trong sáng tác c a h . Lã Nguyên cho rAng

Nguy n Huy Thi p ng
c a m t môi tr

ng

i s ng hoang s , trì "ng. Mơi tr

ng trì "ng nuôi d /ng

i. “L i 'n” v a là ngu'n c i s n sinh huy n tho i,

v a là ký c c ng 'ng l u gi huy n tho i c a
C7ng trên t p chí V n h c, Nguy n Tr

i s ng hoang s ” [119].
ng L ch em

chung v Huy n tho i và s c s ng c a huy n tho i trong v n ch
[99]. Nhi u bài vi t xoay quanh v n
c

c

i ta th y hóa ra “khơng khí huy n tho i” chính là khơng khí

nh ki n b+ng nh ng l i 'n

Thi p

i trong sáng tác

n m t cái nhìn
ng x a và nay

huy n tho i trong truy n ng&n Nguy n Huy

ng r4i rác trên t p chí V n h c, sau này

c nhà nghiên c u Ph m

Xuân Nguyên t p h p l i trong cu n i tìm Nguy n Huy Thi p [123] nh : Nguy0n
Huy Thi p: nh ng chuy n huy n k( núi sông, sông, và n

c… [123; 367], Bi n


9

khơng có th y th)n [123; 388], “Nh ng ng"n gió Hua Tát” c a Nguy0n Huy Thi p
nh hình m u các truy n thuy t v%n h"c [123; 59].
G n ây, trên t p chí V n hóa dân gian s 1 n m 2011, tác gi4 Hoàng C=m
Giang có bài S xâm nh p và tái sinh c a m t s mô th c t s dân gian trong
v n xuôi Vi t Nam t! 1986

n nay [66]. Ng

i vi t cho rAng m t trong nh ng

bi5u hi n thú v nh t c a công cu c 2i m8i v n h c không hFn là
ra nh ng ch t li u và nhân t ngh thu t m8i, mà nAm
d*ng tích c#c nh ng y u t t# s# truy n th ng -

chC nó s4n sinh

“s# thâu nh n và tái s

c bi t là các y u t t# s# dân

gian” [66]. T vi c tìm hi5u quá trình xâm nh p và tái sinh các mô th c truy n k5
dân gian trong v n h c, tác gi4 bài vi t ã i vào nh ng óng góp c a quá trình này
v8i s bi n 2i c u trúc th5 lo i truy n ng&n và ti5u thuy t

ng

i,

ng th i %t

các tác ph=m này trên tinh th n liên v n b4n v8i truy n k5 dân gian 5 th y “cu c
tra v n tri n miên trong t duy t# s# c a nh ng ng
ng

i “không ng ng

v i nh ng tr

i”, nh ng

i vi t th i hi n

t chính h" và nh ng câu chuy n h" k trong th

i tho i

c tác quá kh ”[66].

Ngoài nh ng bài vi t

ng trên các t p chí, có th5 k5 thêm m t s bài vi t

ng r4i rác trên các website nh : Tr n Th Mai Nhân v8i bài Tìm hi u ph
th c “huy n tho i hóa” trong m t s ti u thuy t Vi t Nam th i k$
Tác gi4 bài vi t cho rAng, ti5u thuy t Vi t Nam hi n

ng

i m i” [111].

i ch a s d;ng ph

ng th c

“huy n tho i hóa” m t cách ph2 bi n, m t s tác ph=m ch? m8i manh nha vi t theo
ph

ng th c này. Tuy ch a xu t hi n

m nét song chúng ta v3n coi ây là m t

ph

ng di n cách tân ngh thu t áng chú ý, góp ph n làm phong phú thêm ph

di n th5 hi n hi n th c, th5 hi n s ph n con ng
ph=m. Trên c s
tho i

i và t o nên s h p d3n cho tác

ó, tác gi4 bài vi t ã i vào tìm hi5u m t s d ng th c huy n

c s d;ng trong ti5u thuy t Vi t Nam

“huy n tích”, ho%c

ng

ng

i nh vi c m

n i5n tích,

a các mơtip huy n tho i vào tác ph=m.

Bên c nh ó, m t s bài vi t khác c7ng b 8c

u i vào tìm hi5u y u t dân

gian và huy n tho i trong truy n ng&n c7ng nh ti5u thuy t Vi t Nam

ng

i.


10

Có th5 k5 nh : Nguy n Th Tuy t Nhung v8i bài Ánh sáng l t! truy n ng n Nhân
s c a Hòa Vang [117]; Nguy n Th Minh Tâm v8i bài Chuy n x a tích c% trong
truy n ng n Vi t Nam hi n
Oanh có bài S
k$

i [137]. Trên trang vanchuongviet.org, Mai H4i

a d ng v bút pháp ngh thu t trong ti u thuy t Vi t Nam th i

i m i. Cùng v8i vi c i vào tìm hi5u nhi u bút pháp ngh thu t khác nhau

trong th i kG 2i m8i, tác gi4 bài vi t cho rAng, huy n tho i hóa c7ng là m t trong
nh ng bút pháp

c nhi u nhà v n s d;ng. S góp m%t c a bút pháp này “v a

cho phép nhà v%n nhìn sâu h n vào th gi i, v a t o ra s# l hóa

thu hút ng

i

"c”. H n th , trong nhi u ti5u thuy t, bút pháp huy n tho i “có kh n%ng t o nên
nh ng hình t

ng mang tính -n d* cao, và

nl

t mình, các hình t

t'n hi n nh m t ký hi u ngh thu t a ngh$a giàu ch t t

ng -n d* y

ng tr ng” [125].

Nhìn chung các cơng trình nghiên c u c7ng nh các bài vi t k5 trên ã i vào
tìm hi5u truy n ng&n

nhi u ph

n huy n tho i d 8i góc
tho i nh m t

it

3.

it

u ít nhi u

c p

bút pháp ngh thu t. Tuy nhiên, vi c %t y u t huy n

ng nghiên c u riêng, có h th ng trong truy n ng&n

Vi t ch a có m t cơng trình nào
i vào tìm hi5u

ng di n khác nhau trong ó

c p

n.

ng

i

ây c7ng là lý do thôi thúc chúng tôi

tài này.

ng, ph m vi nghiên c u

V tác gi4, chúng tôi dành s chú ý nhi u h n
vi t c a h mang

i v8i nh ng tác gi4 mà trang

m h i h 8ng huy n tho i. Có th5 k5

n nh ng g

ng m%t tiêu

bi5u nh : Nguy n Minh Châu, Ph m Th Hoài, Nguy n Huy Thi p, Hịa Vang, Y
Ban, Ngơ T L p, Võ Th H4o, Lê Minh Hà, Nguy n Th ,m, Nguy n Th Thu
Hu , Ph m Duy Ngh a.
V tác ph=m, chúng tôi ch n nh ng tác ph=m

c tuy5n ch n t nh ng t p

truy n ng&n ch n l c c a NXB V n h c, NXB V n ngh , NXB Tr@, NXB Thanh
Niên, NXB H i nhà v n t 1986

n nay. S d chúng tôi ch n m c th i gian này là

vì n m 1986 cùng v8i tinh th n 2i m8i trên m i l nh v c v n hóa,
v n h c có b 8c chuy5n mình m nh mH, trong ó ng

i s ng xã h i,

i ta ch ng ki n s “bùng n2”


11

c a th5 lo i truy n ng&n. S xu t hi n c a hàng lo t cây bút truy n ng&n khi n cho
i s ng v n h c n 8c nhà nh

c th2i m t lu ng sinh khí m8i. Theo th ng kê

c a tác gi4 Bùi Vi t Th&ng thì ch? riêng trong n m 1986, s t p truy n ng&n

c

NXB Tác ph=m m8i in lên

n 23 t p và “kho ng 150 truy n in trên báo V%n ngh

và t p chí V%n Ngh Quân

i” [142]. V8i kh i l

ng tác ph=m này, có th5 coi ây

chính là “th i kG vàng son” c a truy n ng&n Vi t Nam.
t huy n tho i b&t

u thu hút

%c bi t, t n m 1986 y u

c s chú ý c a các nhà v n, 5 r i t

m t ngu n m ch c4m h ng xuyên su t

ó t o nên

n ngày nay.

Th c t thì “v n h c Vi t Nam

ng

i” v3n còn là c4 m t quá trình v n

ng, nó thu c v cái hi n t i “ch a hoàn thành” (theo cách g i c a M.Bakhtin).
B i v y, m c th i gian chúng tơi

a ra

quan tr ng là qua ó chúng ta có th5 th y

ây ch? mang tính ch t t

ng

i.

i u

c y u t huy n tho i có vai trị nh th

nào trong vi c hình thành bút pháp ngh thu t c a mCi nhà v n c7ng nh trong vi c
th5 hi n c4m quan th i

i

mCi tác gi4.

Ph m vi tác ph=m chúng tôi l a ch n bao g m truy n ng&n c a các cây bút
c xem nh hi n t

ng v%n h"c t n a cu i th p niên 80 cho

truy n ng&n o t gi4i trên các tu n báo V n ngh , V n ngh quân
ng&n hay

4. Ph

n nay, nh ng
i, nh ng truy n

c tuy5n ch n t NXB V n ngh , NXB Tr@, NXB H i nhà v n.

ng pháp nghiên c u
Nh ng ph

ng pháp

c chúng tơi s d;ng trong q trình th c hi n

tài

này ó là:
Ph

ng pháp lo i hình: ây là ph

ng pháp c n thi t giúp chúng tôi i vào

tìm hi5u nh ng %c i5m thi pháp truy n ng&n giai o n t 1986
ó, ph

n nay. Bên c nh

ng pháp này cịn giúp chúng tơi phân lo i nh ng d ng th c khác nhau

trong vi c s d;ng y u t huy n tho i gi a các truy n ng&n th i kG này.
Ph

ng pháp so sánh nhAm

i chi u, so sánh 5 th y

c t huy n tho i

nguyên th y, các nhà v n ã có s k th a và cách tân nh th nào qua tác ph=m

12

c a mình. Bên c nh ó, chúng tơi sH i vào so sánh i5m g%p gB và khác bi t trong
vi c s d;ng y u t huy n tho i c a các nhà v n
Ph

ng

i

ng pháp c u trúc - h th ng giúp chúng tôi xâu chuCi v n

ra nh ng %c tr ng ch y u c a truy n ng&n Vi t Nam

ng

nhAm ch?

i d 8i tác

ng c a

y u t huy n tho i.
Ph

ng pháp phê bình huy n tho i %t tác ph=m trong m t ch?nh th5 nhAm

th m dò
là ph

i s ng tinh th n bên trong v8i chi u sâu tâm th c t p th5 con ng

ng pháp quan tr ng giúp chúng tơi tìm hi5u s “chuy5n d ch” c a huy n

tho i vào

5.

i. ây

i s ng v n h c, mà c; th5 là

th5 lo i truy n ng&n.

óng góp c!a lu"n v#n nhìn t$ ý ngh%a khoa h c và th&c ti'n c!a

tài

V khoa h c: Lu n v n góp ph n làm rõ thêm s “chuy n d ch” c a huy n
tho i trong
h cs ,

i s ng v n h c, mà c; th5 là

tài c g&ng v

truy n ng&n

ng

i. T góc

n t8i lý gi4i s xu t hi n “t t y u” khuynh h

d#a vào huy n tho i c a các nhà v n

ng

i Vi t Nam,

v n

ng sáng t o

ng th i i

n nh ng

k t lu n s kh i v giá tr c a y u t huy n tho i trong c u trúc lo i hình truy n
ng&n c7ng nh trong t duy sáng t o. Cùng v8i vi c phân tích, trình bày m t cách
có h th ng con

ng tái t o huy n tho i trong truy n ng&n Vi t Nam

lu n v n không ch? d ng l i

nghiên c u phê bình v n h c - ph
ng pháp cịn khá m8i m@

u có s nâng lên thành m t cách ti p c n c a

ng pháp ti p c n c a phê bình huy n tho i, m t

n 8c ta hi n nay.

V th&c ti'n: Lu n v n tuy ch? d ng
y u t huy n tho i trong truy n ng&n
thêm cách

c, cách hi5u v n h c

ng
ng

l im ts

%c i5m r t c b4n c a

i Vi t Nam nh ng ã khFng

nh rõ

i t nhi u phía. Lu n v n ph n nào c7ng

là m t ý ki n bài b4n góp ph n cho vi c gi4ng d y, nghiên c u v n h c hi n
Vi t Nam giai o n t 1986

i,

vi c phân tích c4m th; m t cách chung chung y u t

huy n tho i trong v n h c mà b 8c
ph

ng

i

n nay. Qua vi c h th ng hóa m4ng t li u v n xi

quan tr ng này, lu n v n c7ng chia s@ nh ng ng d;ng t s h c vào quá trình
nghiên c u tác ph=m c7ng nh giai o n, ti n trình v n h c.


13

6. K(t c)u lu"n v#n
Trong lu n v n này, ngoài 3 ph n D3n nh p, K t lu n và Th m;c tham
kh4o, N i dung chính c a lu n v n bao g m ba ch
Ch

ng. C; th5 là:

ng 1: Huy n tho i và huy n tho i trong v#n h c

ây là ch

ng n n t4ng cho vi c tìm hi5u “huy n tho i”, m t s lý thuy t c

b4n v huy n tho i, và th pháp huy n tho i hóa - m t trong nh ng th pháp
nhi u nhà v n hi n

i trên th gi8i tìm

n. Ch

c

ng này c7ng phác h a nh ng nét

khái quát nh t v s chuy5n d ch các mô th c dân gian, %c bi t là y u t huy n
tho i trong

i s ng v n h c Vi t Nam hi n

i (t th , cho

n ti5u thuy t, truy n

ng&n).
Ch
M,t s v)n

ng 2: Y(u t huy n tho i trong truy*n ng+n Vi*t Nam

ng

ngu-n g c, .c i/m, c0m h ng

Vi c tìm hi5u y u t huy n tho i trong truy n ng&n Vi t Nam
c chúng tơi kh i i t góc

rAng con

i–

ng

i

ngu n g c, %c i5m và c4m h ng, qua ó 5 th y

ng tái t o huy n tho i trong truy n ng&n khá a d ng, có khi d 8i d ng

mơtip, có khi d 8i d ng c2 m3u, c7ng có khi d 8i d ng m

n hình t

ng nhân v t

t truy n thuy t, th n tho i. B 8c vào truy n ng&n, nh ng y u t huy n tho i này
u
hi n

c các nhà v n x lý d 8i m t c4m quan m8i, mang h i th c a cu c s ng
i.
Ch

ng 3: Y(u t huy n tho i trong truy*n ng+n Vi*t Nam

Kh0o sát trên m,t s ph
Ch

truy n ng&n

ng

i–

ng di*n ngh* thu"t tiêu bi/u

ng này chúng tôi nghiêng v vi c khám phá y u t huy n tho i trong
ng

i d 8i góc nhìn ngh thu t. Có th5 khFng

nh y u t huy n

tho i không ch? chi ph i th i gian, không gian ngh thu t, mà cịn chi ph i i5m
nhìn, gi ng i u, và k t c u tác ph=m. ây c7ng là nh ng nhân t t o nên nét riêng
bi t c a truy n ng&n thu c khuynh h 8ng tr ng th huy n tho i này.


14

CH

NG 1

HUY N THO I VÀ HUY N THO I TRONG V N H C
1.1. Khái ni*m “huy n tho i” và m,t s lý thuy(t v huy n tho i
Huy n tho i là m t hi n t

ng quan tr ng trong l ch s v n hóa nhân lo i,

ng th i c7ng là m t kho t li u vơ giá nAm trong kí c c ng
qua th h khác. D

ng, t th h này

ng nh c4 m t th gi8i huy n tho i ang

mCi chúng ta. MCi dân t c, mCi x s

u ch a

c c t gi u trong

ng nh ng pho huy n tho i c a

riêng mình.
Là m t trong nh ng hình th c t duy c2 x a nh t c a con ng
tho i ch a

ng trong nó c4 m t

bAng nh ng lu n lý thông th

i, huy n

i s ng tâm linh sâu thFm, khó có th5 c&t ngh a

ng. Và cùng v8i th i gian, huy n tho i ch a bao gi

m t i, nh ng “m4nh vB” c a t duy y không ng ng

c tái t o d 8i nhi u chi u

kích khác nhau. Nói nh Schelling thì huy n tho i tr thành “ i u ki n c)n thi t và
là ch t li u c b n cho m"i ngh thu t” [109; 9],

ó các tác ph=m ngh thu t có

th5 th ng hoa và phát tri5n. ây c7ng là lý do khi n huy n tho i ln t
ng, và c7ng

i m8i, s ng

y bí =n.

Thu t ng huy n tho i (myth) có ngu n g c t ti ng Hy L p c2 “muthos”
(t

ng

ng v8i “mythe” trong ti ng Pháp, “myth” trong ti ng Anh, và “mif”

trong ti ng Nga). D Vi t Nam, “myth”

c d ch là “huy n tho i”, ôi khi là

“th)n tho i” và

ng

c dùng v8i ý ngh a t

ng. Trong ngơn ng Hy L p

“mothus” có ngh a là l i nói (tho i) m h , t i ngh a, ch a

ng nh ng =n ý c n

gi4i mã m8i có th5 hi5u. Thu t ng này v n dùng 5 ch? các truy n k5 có màu s&c
hoang
th

ng

s&c t

ng, linh thiêng xu t hi n trong dân gian. D ó, hình t
c nhân cách hóa, các cu c phiêu l u c a con ng

i th

ng thiên nhiên
ng mang màu

ng tr ng. Hérodote - nhà s h c Hy L p th i c2 ã l y t “logos” 5

l p v8i “muthos”. Theo ông, “logos” là nh ng s ki n

i

c xác minh m t cách


15

ch&c ch&n, và có th5 dùng lý trí 5 nh n th c, trong khi ó “muthos” là nh ng
truy n lan truy n trong dân gian, không rõ th c h , do ó khơng th5 dùng lý trí
thơng th

ng 5 c&t ngh a.

Cùng v8i thu t ng “myth” còn ph4i k5

n thu t ng “mythology” (hay

c dùng 5 ch? toàn b nh ng huy n tho i th i x a c a các dân t c,

mythologie)

ng th i 5 ch? “h th ng nh ng quan ni m hoang
Nghiên c u cho th y, ngày nay,
(mythologie) ngoài vi c
còn

c dùng t

m t s
ng

ng v th gi i” [114; 4].

ngôn ng

Châu Âu, “mythology”

ng v8i ngh a “huy n tho i” (myth),

c dùng 5 ch? b4n thân ngành nghiên c u huy n tho i ó là Huy n tho i

h c.
V khái ni m “huy n tho i”, có th5 nói ây là m t trong nh ng v n
tranh lu n sôi n2i
c u ng

gây

u th k? XX. Theo t2ng k t c a M.I.Sakhôvich – nhà nghiên

i Nga thì ch? riêng v khái ni m này ã có “trên 500 cách hi u khác nhau”

[99; 35]. Có th5 i5m qua m;c t “huy n tho i” trong m t s cu n t
T! i n Lalande (cu n t

i5n n2i ti ng trong gi8i Tri t h c)

i5n l8n nh :

nh ngh a “huy n

ng, huy n ho c”. T! i n Littré

tho i là nh ng câu chuy n hoang

nh ngh a

“huy n tho i là m t cái gì khơng có th#c” ho%c “là nh ng chuy n tích thu c v th i
khuy t s ”[134; 105-106]. T! i n các thu t ng v n h c c a M.Jarrety
huy n tho i là “truy n hoang

ng truy n t

i n" qua

thuy t có t)m h n h2p (…), huy n tho i có khuynh h

nh ngh a

i kia, trái v i truy n

ng mang ý ngh$a ph quát

(v tr*, siêu hình ho c nhân lo i)…” [39; 382]. Trong khi ó, trong T! i n phê
bình v n h c, Hubert l i
th i

i xa x a,

nh ngh a rAng “huy n tho i k nh ng s# vi c

c truy n mi ng

n các th i

i sau d

ck t

i nhi u d ng th c, vì

ngu'n g c huy n tho i khơng chính xác nên m3i huy n tho i

c coi là toàn b

các d ng th c y” [D3n l i, 78; 668].
i5m chung nh t trong các cách hi5u trên là, nói
li n ngh

n nh ng gì mang màu s&c hoang

n huy n tho i ng

i ta

ng, khơng có th c. Cách hi5u này

xu t phát t tính ch t h c u trong các th n tho i x a - nh ng câu chuy n mang
màu s&c linh thiêng huy n bí v các v th n và nh ng nhân v t siêu phàm. Th c t

16

thì thu t ng huy n tho i mang n i hàm r ng h n nhi u, 5 c&t ngh a nó nhà nghiên
c u Lauri Honko cho rAng c n ph4i d a trên c4 hai ph

ng di n, m t m%t là nh ng

truy n th ng có sIn và m t m%t là lo i hình ngôn ng mà các nhà nghiên c u s
d;ng khi th4o lu n huy n tho i.
D n 8c ta, trong nh ng n m g n ây, huy n tho i thu hút
%c bi t c a gi8i nghiên c u, khá nhi u

c s quan tâm

nh ngh a v huy n tho i ã

c

a ra.

V m%t thu t ng , hi n t i v3n t n t i song song c4 hai cách g i là “huy n tho i” và
“th n tho i”. T! i n v n h c b m8i do NXB Th gi8i n hành n m 2004 xu t
hi n c4 hai m;c t trên, khái ni m “huy n tho i”
ngh a là m t “hình th c t duy
o che gi u s# th t,

c thù c a con ng

cb ol ud

c Giáo s

C

c Hi5u

nh

i nguyên th y, trong ó cái k(

i nhi u d ng th c c a

i s ng tinh th)n,

nhi u nhóm c dân trên th gi i và i vào v%n h"c ngh thu t” [78; 668]. Còn khái
ni m “th)n tho i”

c giáo s Chu Xuân Diên

nh ngh a là “t p h p nh ng

truy n k dân gian v các v th)n, các anh hùng, các nhân v t sáng t o v%n hóa,
ph n ánh quan ni m c a ng
ng

i th i c v ngu'n g c c a th gi i và

i s ng con

i” và “Th)n tho i là m t th lo i v%n h"c dân gian ch! có th xu t hi n trong

giai o n th p c a s# phát tri n xã h i và c a s# phát tri n ngh thu t [78; 1646].
Nh v y, “th n tho i” dùng 5 ch? nh ng câu chuy n v các v th n, nh ng
nhân v t phi th

ng, còn

i v8i nh ng truy n ch? “mang tính ch t th)n linh”, t c

khơng có s xu t hi n c a các v th n nh ng v3n có nh ng s ki n, m
kh>i gi8i h n con ng

8c v

t ra

i thì ta g i là “huy n tho i”. Hi n nay thu t ng “huy n

c dùng ph2 bi n h n, h u h t các bài vi t và cơng trình nghiên c u khi

tho i”
d ch thu t

u

c các d ch gi4 s d;ng thu t ng “huy n tho i”, thay vì “th n

tho i”.
Có th5 i5m qua

Tr

ây m t s lý thuy t và tr

ng phái nghi l và tr

ng phái ch c n ng v8i hai

James George Frazer (nhà nhân lo i h c ng
h c ng

ng phái chính nh :
i di n tiêu bi5u:

i Anh) và Malinowski (nhà nhân lo i

i Anh g c Ba Lan). V8i Frazer thì huy n tho i không ph4i là s4n ph=m

nh n th c c a ng

i nguyên th y nhAm gi4i thích th gi8i, mà là nh ng cái khuôn

d p c a nh ng l th c ã m t i t lâu. T

ó ơng xác

nh m i quan h gi a nghi


17

l và huy n tho i, trong ó nghi l có tr 8c, huy n tho i có sau. G n v8i quan i5m
c a Frazer là quan i5m c a Malinowski - ng

i kh i x 8ng tr

n ng. Malinowski cho rAng huy n tho i trong các xã h i c2
n%ng th#c hành
l c nh h

ng phái ch c

i “ch! th#c thi ch c

nâng / b o trì các truy n th ng và tính liên t*c c a v%n hóa b

ng th#c hi n siêu nhiên c a các s# ki n ti n s . Huy n tho i gi i mã t

duy, c ng c

o lý,

a ra các quy t c ng x , chu-n nh n các nghi l0, h p lý hóa

và bi n minh cho các thi t ch xã h i” [109; 38]. Theo ông, huy n tho i không
thu n là l ch s

c k5 l i ho%c m t câu chuy n có ý ngh a phúng d;, bi5u t

mà huy n tho i

c nh ng ng

n
ng,

i th2 dân duy trì lâu dài v8i t cách là m t lo i

“s m truy n”, “m t th#c t i có nh h &ng

n s ph n con ng

[109; 38]. Nói cách khác, Malinowski nhìn huy n tho i

ph

i và th gi i”

ng di n ch c n ng

th c d;ng, và theo cách nhìn này thì huy n tho i chFng khác nào m t cơng c; duy
trì s hòa h p v8i các nhân t kinh t , xã h i.
Tr

ng phái phân tâm h c mà

tho i nh ng d*c v"ng (les désirs)

i bi5u là Freud l i “nhìn th y trong huy n
c bi u l t

ng t# nh trong chiêm bao”

[109]. Freud cho rAng “huy n tho i là nh ng gi c m tr)n gian c a nhân lo i &
tu i thi u niên”; rAng “nh ng khát v"ng c%n b n c a nhân lo i b t ngu'n t nh ng
tr ng thái tâm lý tình c m.
th , cịn

ng v m t cá nhân, nh ng khát v"ng này có t th i u

ng v m t nhân lo i, chúng có t th i con ng

26]. Jung - m t môn

ly khai c a Freud l i

i con %n lông & l3” [109;

a ra quan ni m “vô th c t p th ”

làm n n t4ng cho m i huy n tho i nhân lo i. Theo Jung, “huy n tho i v i tính cách
là “archétype” (nguyên m u/ m u g c) ã tr& thành t

'ng ngh$a v i “vô th c t p

th ” [109; 26].
Cho rAng huy n tho i là hình th c t duy s

Fng c a con ng

i, mang tính

ch t t phát, nhi u khi là vô th c và nó ch a b pha t p b i nh ng hình th c t duy
hi n

i sau này, Claude Lévi Strauss - nhà c u trúc lu n Pháp ã r i b> quan i5m

truy n th ng v huy n tho i 5 “xem xét chúng trên ph m vi m3i n n v%n hóa nh
nh ng h th ng bi u th mà ngay nh ng ng

i

xu t c ng không bi t các ý ngh$a

th t c a chúng” [39; 383]. Ơng phân tích huy n tho i c a mCi n n v n hóa riêng


18

bi t nh bao g m các ký hi u

c nh n bi t và gi4i thích theo mơ hình thuy t ngôn

ng h c c a Ferdinand de Saussure. Theo Strauss thì huy n tho i tr 8c h t thu c
l nh v c nh ng “thao tác lôgic vô th c”. Huy n tho i “v a có tính l ch
tính 'ng

i”. T

i, v a có

ó ơng h 8ng vi c nghiên c u huy n tho i vào vi c tìm ra

nh ng mơ hình c u trúc, thơng qua ó Strauss th y rAng t duy huy n tho i hồn
tồn có tính lơgic và tính khoa h c.
S khác bi t trong cách di n gi4i huy n tho i không ch? xu t hi n gi a các
tr

ng phái, lý thuy t khác nhau, mà nó cịn x4y ra ngay trong n i b các nhà huy n

tho i h c. N u Gubernatis cho rAng: “nhi u huy n tho i b t ngu'n t m t quan ni m
u tr$ v thiên nhiên (un naturalisme enfantin), nh t là v loài v t”, thì James G.
Frazer l i tin rAng “chính quan ni m v t t là n n t ng cho a s huy n tho i c a các
dân t c c s ”. Trong khi ó Wundt l i nh n th y qua huy n tho i “tâm lý c a c
m t dân t c bi u l nh ng m m ng, o giác (hullucination), khát v"ng” [134; 112].
i ng

c l i v8i quan i5m truy n th ng v huy n tho i ph4i k5

Eliade - nhà l ch s tôn giáo, nhà v n hóa h c hàng

u.

n Mirce

óng góp quan tr ng nh t

c a ơng chính là phát hi n v t duy huy n tho i. V8i Eliade, huy n tho i “không
ph i là o nh hay d i trá mà là s# th t”, và ó là s th t ã
s mã hóa” do ó c n ph4i có chìa khóa, t c các ph

ng th c khoa h c 5 gi4i mã.

Eliade cho rAng huy n tho i là “kinh nghi m t'n t i c a con ng
mà con ng

i tìm th y l i mình và t# hi u

c “th i gian l ch
i c x a, nh

ó

c mình”. Và “hi n th#c mà huy n

tho i nói lên là lo i hi n th#c thiêng liêng có kh n%ng n m b t

c s# t'n t i và

ngu'n g c c a nh ng ý ngh$a & chi u sâu c a chúng” [62].
Qua ây, có th5 th y “huy n tho i” v a

c hi5u nh m t

n v, v a

c hi5u nh m t t2ng th5 có tính h th ng; và là m t ki5u t duy 5 nh n th c
th c t i. Thu t ng “huy n tho i” mang n i hàm khá ph c t p và n i hàm y có
th5 thay 2i khi xem xét

nh ng bình di n khác nhau. Trong cu c H i th4o v

“Huy n tho i và cái huy n tho i” (di n ra vào tháng B4y, n m 1985, t i Cerizyla-salle, Pháp), Gilbert Durad và Simone Vierne tuyên b s d có cu c h i th4o


19

y là vì ang “có s# l m phát trong s d*ng thu t ng huy n tho i và s# nh p
nh+ng c a thu t ng cái huy n tho i” [39; 380]. Douglas cho rAng “huy n tho i
ã tr& thành m t thu t ng gây tranh lu n h n là m t thu t ng phân tích, r+ng
vi c s d*ng nó gây tranh lu n là do s#

i l p truy n th ng gi a th ca và khoa

h"c, t

ng tr ng và kh4ng

nh, cái bình th

ng và cái

c áo, cái c* th và cái

tr u t

ng, tr t t# và h3n lo n, chi u sâu và chi u r ng, c u trúc và v%n b n,

huy n tho i và th)n ngôn” [109; 26].
M%c dù cách di n gi4i v huy n tho i là vô cùng nh ng ta v3n có th5 tìm

th y

huy n tho i m i th i

i, m i dân t c nh ng thu c tính chung, ó là tính

ph qt và tính v$nh c u. Tính ph2 qt giúp ta có th5 hi5u
huy n tho i c a mCi dân t c mà không nh t thi t ph4i

c ý ngh a c a

%t vào

i s ng tín

ng Bng, tơn giáo, hay v n hóa c a dân t c y. Trong khi ó, tính v nh c u giúp
cho giá tr c a huy n tho i luôn

c b4o t n nh nó v n có dù có d ch ra th

ngôn ng nào ch ng n a. D nh ng vùng ngơn ng khác nhau ng

i ta v3n có th5

l nh h i giá tr huy n tho i nh nhau. Theo Claude Lévi Strauss, có

c i u này

là vì n i dung c a huy n tho i “không n+m trong phong cách, c ng không n+m
trong cách k , l n trong cú pháp, mà & chính câu chuy n

chính là ngơn ng

c “bi u hi n & m c

c k ”, và rAng ây

r t cao…” [84; 218]. Logic c a

huy n tho i c7ng tuân theo m t th logic %c bi t, khác hFn v8i logic khoa h c.
N u s khái quát trong khoa h c
th

n tr u t

c xây d ng trên “c s& th b c logic t c*

ng và t nguyên nhân

n k t qu ” thì s khái quát c a huy n

tho i l i “s d*ng cái c* th và cái cá bi t v i t cách là nh ng kí hi u sao cho
t

ng h p v i các th b c nhân qu là th#c th hóa, là th b c s c m nh và b n

th huy n tho i mang ý ngh$a giá tr - ng

ngh$a” [109; 217]. Nói nh

Lévi

Strauss thì logic c a huy n tho i là ki5u “logic vòng vèo”.
V y huy n tho i c2

i và huy n tho i m8i có gì gi ng và khác nhau? Theo

Andre Siganos thì huy n tho i c2

i là “huy n tho i

c v%n ch

ng hóa”

(mythe lithtérarisé); cịn huy n tho i m8i là “huy n tho i v%n h"c” (mythe


20

littéraire). Huy n tho i c2

i là sáng tác c a m t t p th5 vô danh,

c truy n kh=u

và ghi chép l i. Trong khi ó, huy n tho i m8i bao gi c7ng là sáng t o c a m t cá
nhân, m t nhà v n c; th5. D a trên nguyên m3u huy n tho i c2, huy n tho i m8i
c các nhà v n c4i bi n l i. D ó huy n tho i không h 8ng
th n mà ch? là ph

ng ti n t &ng t

v m%t xã h i và tr ng thái cô

ng, h c u nhAm ph4n ánh tình tr ng gh@ l nh

n cùng ki t c a con ng

Nh v y, huy n tho i là m t hi n t
góc

n vi c sáng t o các

i.

ng a chi u kích có th5 ti p c n

khác nhau. Trong ph m vi lu n v n này chúng tôi ch? d ng l i

hi5u huy n tho i v8i vai trò nh m t y u t thâm nh p vào
Vi t Nam

ng

it

nhi u

vi c tìm

i s ng truy n ng&n

ó t o ra bút pháp mang c4m quan c a th i

i m8i - bút

pháp huy n tho i hóa.

1.2. Huy n tho i hóa nh m,t th! pháp .c s+c c!a v#n h c hi*n
Nhà m: h c

c th k? XVIII Shelling t ng cho rAng, huy n tho i là “th

v t ch t nguyên s , t
th y”; là “m nh

i

ó sinh ra m"i cái”, là “th gi i c a các hình t

ng ngun

t và h bi n hóa c a toàn b ngh thu t” [114;13]. T t nhiên,

v n h c khơng nAm ngồi ph m vi ó. Vi c cùng i vào tái hi n nh ng quan ni m
chung nh t trong m t “hình th c c; th5 c4m tính” ã khi n cho huy n tho i và v n
h c có m t m i quan h

%c bi t kh ng khít.

Xét v ngu n g c, có th5 nói, huy n tho i tr thành c i ngu n cho h c u
v n h c và thi ca t bao
ch a khi nào

i. Trong su t ti n trình l ch s v n h c, huy n tho i

c các nhà v n ng ng k th a và s d;ng vào m;c ích ngh thu t

c a mình. Ch? có i u mCi giai o n v n h c, huy n tho i l i

c tái hi n d 8i

nh ng màu s&c khác nhau. Bàn v truy n th ng huy n tho i trong v n h c,
R.Garaudy cho rAng: “sáng t o huy n tho i là ch c n%ng
t Homère

c thù c a ngh thu t,

n Don Quichotte c a Cervantes, Faust c a Goethe và Ng

Gorki….” [39; 390].

i m2 c a