Tài liệu Để hệ giá trị của giai cấp công nhân Việt Nam trở thành một hệ thống giá trị xã hội doc

Để hệ giá trị của giai cấp công nhân Việt Nam trở thành một hệ thống
giá trị xã hội
Nguồn: fpe.hnue.edu.vn
Trong bài viết này, tác giả đã phân tích một cách khái quát hệ giá trị của
giai cấp công nhân biểu hiện trên một số khía cạnh cơ bản: lao động, công
bằng, bình đẳng, sự phát triển tự do và toàn diện, phân tích những tiền đề, điều
kiện cần thiết cho sự hình thành và phát triển hệ giá trị của giai cấp công nhân.
TS. Nguyễn An NinhTạp chí Triết họcTrong bài viết này, tác giả đã phân
tích một cách khái quát hệ giá trị của giai cấp công nhân biểu hiện trên một s
ố
khía cạnh cơ bản: lao động, công bằng, bình đẳng, sự phát triển tự do và toàn
diện, phân tích những tiền đề, điều kiện cần thiết cho sự hình thành và phát triển
hệ giá trị của giai cấp công nhân. Trên cơ sở làm rõ một số vấn đề đang đặt ra
trong quá trình xác lập và phát triển hệ giá trị giai cấp công nhân ở Việt Nam, tác
giả đã luận chứng những yêu cầu về mặt nhận thức và mặt hành động nhằm khẳn
g
đinh và phát huy hệ giá trị của giai cấp công nhân Việt Nam đưa hệ giá trị đó tr
ở
thành một hệ giá trị xã hội.
Vài nét về hệ giá trị của giai cấp công nhânTrong đời sống hiện thực, cùng
với sự phát triển của phương thức sản xuất công nghiệp và sự ra đời của chế độ x
ã
hội chủ nghĩa, bên cạnh những giá trị hiện tồn của nhân loại đã và đang xuất hiện
một hệ giá trị mới của giai cấp công nhân. Với tư cách một hệ thống những phẩm
chất, phẩm giá, quan niệm về chuẩn mực xã hội của một cộng đồng người, hệ gi
á
trị của giai cấp công nhân có những biểu hiện cơ bản sau: Thứ nhất, lao động -
giai cấp công nhân xác định sự tồn tại của mình bằng lao động theo phương thức
công nghiệp với những đặc trưng: sản xuất bằng máy móc, năng suất cao, man
g
tính xã hội hóa, tự giác và sáng tạo trên cơ sở của tri thức hiện đại và kỹ năn

g
ngày càng hoàn thiện... Giá trị này vừa phản ánh quá trình giải phóng con người
thoát khỏi "tính chất cực nhọc cổ truyền của lao động", vừa là tiền đề để nhân loại
thoát khỏi tình trạng bóc lột lao động và "lao động bị tha hóa" mà các phương thức
sản xuất trước đây đã tạo ra. Thứ hai, công bằng - với việc xác lập chế độ công
hữu về những tư liệu sản xuất chủ yếu và thực hiện nguyên tắc phân phối theo lao
động, giai cấp công nhân đã và đang từng bước hiện thực hóa một lý tưởng của
nhân loại trên lĩnh vực cơ bản nhất: công bằng trong phân phối thành quả lao
động.Thứ ba, sự bình đẳng giữa các công dân và giữa các dân tộc. Giá trị này
được hiện thực hóa thông qua việc xác lập và không ngừng hoàn thiện nền dân ch
ủ
xã hội chủ nghĩa và chủ nghĩa quốc tế của giai cấp công nhân.Thứ tư, "sự phá
t
triển tự do và toàn diện của mỗi người là điều kiện cho sự phát triển tự do và toàn
diện của mọi người", con người "được phát triển mọi năng lực bản chất người" v
à
biết tôn trọng những chuẩn mực đạo đức xã hội, như sống có lý tưởng, nhân ái, vị
tha... và dần vươn lên làm chủ xã hội, làm chủ bản thân và làm chủ tự nhiên. Th
ứ
năm, quan hệ hòa bình, hữu nghị giữa các quốc gia - dân tộc. Gọi là hệ giá trị của
giai cấp công nhân vì tính riêng của nó, nhưng nó không hề biệt phái. Hệ giá trị
này vừa tiếp nối vừa phân biệt với những "giá trị cổ truyền". Nó tiếp nối, phát triển
những lý tưởng và cũng là những giá trị vĩnh hằng của nhân loại, như lao động,
công bằng, tự do, hòa bình và hữu nghị… Hệ giá trị này phân biệt với hệ giá trị t
ư
sản, bởi nó đối lập với chế độ bóc lột lao động và phê phán quan niệm coi xã hội
có đẳng cấp, bất bình đẳng là lẽ tự nhiên, nó đối lập với lẽ sống thực dụng tư sản,
với "lối tính toán vị kỷ, trả tiền ngay, không tình không ngh
ĩa"… Sự khác biệt về
nguyên tắc giữa hai hệ giá trị của tư bản và lao động là có thực và được khẳng

định bằng cuộc đấu tranh giai cấp trên lĩnh vực văn hóa, xã hội.Những tiền đề,
điều kiện cho sự hình thành hệ giá trị của giai cấp công nhân có thể được phân
thành hai nhóm. Nhóm tiền đề thứ nhất là sự xuất hiện của phương thức sản xuất
công nghiệp mang tính tất yếu khách quan, tạo cơ sở cho việc định hình những gi
á
trị của giai cấp công nhân. Chính sản xuất lớn và những yêu cầu đặc thù của nó đ
ã
tạo cơ sở kinh tế - kỹ thuật cho tác phong lao động, lối sống và rộng hơn, cho
những giá trị xã hội mới. Lao động có kỹ thuật bằng công cụ máy móc với năng
suất cao, sản xuất mang tính xã hội, tính kỷ luật, tự giác và tinh thần hợp tác... là
những tiền đề vật chất để xác lập và định hình hệ giá trị của giai cấp công nhân.
Nhóm tiền đề thứ hai góp phần quy định hệ giá trị này, đó là chế độ xã hội xã hội
chủ nghĩa. Nhóm này thể hiện tính chủ động, tự giác của "giai cấp công nhân với
tư cách là giai cấp thống trị" trong quá trình xác lập hệ giá trị mới cho toàn xã hội.
Hơn nữa, chế độ xã hội đó cũng là tiền.đề cơ bản nhất cho việc xác lập hệ giá trị
mới. Từ khi chế độ xã hội xã hội chủ nghĩa ra đời, bằng việc thiết lập cơ sở kinh tế
(quá trình xác lập, hoàn thiện sở hữu công hữu với tư cách quan hệ sở hữu chủ đạo
và phương thức phân phối theo lao động bằng chế độ chính trị (pháp luật và các
thể chế chính trị - xã hội...) và bằng cuộc đấu tranh giai cấp trên lĩnh vực tư tưởng
- văn hóa giữa hai hệ giá trị của giai cấp công nhân và giai cấp tư sản, hệ giá trị
của giai cấp công nhân dần được khẳng định trong đời sống hiện thực. Cần phải
thấy rằng, cuộc đấu tranh để khẳng định hệ giá trị của giai cấp công nhân chống lại
những phản giá trị hoặc sự tái lập của những tư tưởng, lối sống phi vô sản... đã v
à
đang diễn ra gay go, quyết liệt, nhất là trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã
hội.Như vậy, nhìn một cách khái quát, hệ giá trị của giai cấp công nhân là mộ
t
chất lượng mới của quan hệ giữa người với người, được hình thành bởi quy định
khách quan của tồn tại xã hội hiện đại và cũng là thành quả của những nỗ lực ch
ủ

quan, tự giác của giai cấp công nhân và nhân dân lao động trong quá trình sáng tạo
xã hội mới. Xác lập hệ giá trị của giai cấp công nhân là một quá trình lâu dài và
cần phải có cả những tiền đề khách quan lẫn các điều kiện chủ quan. Tiền đề kinh
tế - kỹ thuật cho dù rất quan trọng, nhưng một mình nó chưa thể quyết định việc
xác lập và phát huy hệ giá trị của giai cấp công nhân. Chế độ xã hội có tác động
mạnh mẽ và ở khâu hiện thực hóa, nó có vai trò quyết định tới mức độ và tiến
trình xác lập hệ giá trị mới.Ở Việt Nam, hệ giá trị của giai cấp công nhân đã từng
bước được xác lập trên thực tế Độc lập, tự do của dân tộc, chế độ xã hội chủ nghĩ
a
và quá trình công nghiệp hóa… là những tiền đề cơ bản cho việc hình thành hệ giá
trị của giai cấp công nhân. Hệ giá trị mới đã nhanh chóng tiếp hợp với những giá
trị truyền thống của dân tộc và bước đầu đã phát huy vai trò cũng như sức hấp dẫn
của nó trong quá trình công nghiệp hóa ở miền Bắc giai đoạn từ 1954 - 1975. Chế
độ xã hội chủ nghĩa và quá trình công nghiệp hoá xã hội chủ nghĩa đã tạo cơ sở,
tiền đề cho sự xác lập hệ giá trị mới. Nhiều giá trị của giai cấp công nhân, như lao
động, sáng tạo, kỷ luật, vị tha, tinh thần cộng đồng, tình đoàn kết giai cấp đã xuấ
t
hiện trên thực tế cùng với những biểu tượng văn hoá đầy sức thuyết phục, lối sống
và tác phong của công nhân đã lan tỏa trong xã hội, công nhân trở thành một nghề
có sức hấp dẫn lớn trong xã hội. Nhưng, thực tế gần đây cũng cho thấy một vấn đề
có tính quy luật: quá trình xác lập hệ giá trị của giai cấp công nhân ở nước ta
không hề dễ dàng và đơn tuyến, nhất là trong bối cảnh mới hiện nay. Một số vấn
đề đang đặt ra trong quá trình xác lập và phát triển hệ giá trị giai cấp công
nhân từ thực tiễn Việt Nam hiện nayHệ giá trị của giai cấp công nhân nước ta
không tồn tại độc lập và tự nó, mà gắn liền với mô hình, mục tiêu và bối cảnh củ
a
xã hội. Bối cảnh hiện nay của nước ta đã có những thay đổi đáng kể so với thời kỳ
trước đổi mới, trong đó đặc điểm nổi bật là chúng ta đang trong giai đoạn đẩy
mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước và chuyển đổi cơ chế quản lý kinh tế
từ hành chính - kế hoạch hoá bao cấp sang cơ chế hạch toán kinh doanh và cơ chế

thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Một cơ sở mới cho việc xác lập giá trị củ
a
giai cấp công nhân đã hình thành mà theo đó, có sự sắp xếp lại về thứ tự ưu tiên
trong thang bậc giá trị. Năng suất, chất lượng và hiệu quả, sản xuất phải hướng về
những nhu cầu của thị trường và lấy đó làm căn cứ quan trọng nhất, lợi ích chính
đáng của người lao động được quan tâm và có sự kết hợp hài hòa với lợi ích của
tập thể và xã hội… Nét mới trong bối cảnh của nước ta hiện nay còn là việc xã hội
thừa nhận sự tồn tại khách quan của nhiều thành phần kinh tế khác nhau. Theo đó,
vị thế của nhiều giai cấp, tầng lớp, nhóm xã hội cũng khác trước. Bên cạnh hệ giá
trị của giai cấp công nhân, đã xuất hiện nhiều hệ giá trị xã hội khác tương đối đ
a
dạng. Đây cũng có thể xem là lẽ tự nhiên của cơ cấu xã hội trong thời kỳ quá độ
lên chủ nghĩa xã hội.Vấn đề là ở chỗ, bối cảnh trên đang có những tác động nh
ư
thế nào và đặt ra vấn đề gì với quá trình xác lập hệ giá trị của giai cấp công
nhân?Tác động thứ nhất mang tính tích cực, hỗ trợ cho việc xác lập hệ giá trị mới.
Đó là chế độ xã hội chủ nghĩa, sự nghiệp đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá
gắn với kinh tế tri thức, là sự nghiệp xây dựng một "xã hội dân giàu, nước mạnh,
công bằng, dân chủ,văn minh", "con người được giải phóng khỏi áp bức, bất công,
có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc, phát triển toàn diện"... Những tiền đề v
à
mục tiêu đó tạo ra những xu hướng khẳng định hệ giá trị của giai cấp công
nhân.Quá trình xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, vai
trò chủ đạo của thành phần kinh tế Nhà nước, nguyên tắc phân phối theo lao động,
đảm bảo lợi ích chính đáng của người lao động, tôn vinh người lao động và thành
quả lao động... đang là những nguyên tắc của hiện thực. Nhu cầu của thị trường
sức lao động trong sự nghiệp đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá cũng đòi
hỏi nhiều ở nguồn lực con người, nhất là lao động có trình độ cao. Công nhân
cũng trở nên năng động hơn trong kinh tế thị trường, vị thế giữa công nhân trong
thành phần kinh tế nhà nước và công nhân trong thành phần kinh tế tư nhân không

còn cách biệt nhiều... Có thể xem đây là những tác động xã hội trực tiếp và thuận
chiều với quá trình xác lập hệ giá trị của giai cấp công nhân.Tác động thứ hai.
Trên bình diện quốc tế, cuộc khủng hoảng của chủ nghĩa xã hội hiện thực và cùng
với đó là những sự xuyên tạc phủ nhận sứ mệnh lịch sử thế giới của giai cấp công
nhân đã tác động bất lợi đối với quá trình xác lập hệ giá trị của giai cấp công nhân.
ở nước ta, trên thực tế, cũng đã xuất hiện một nhóm các yếu tố, tuy không hoàn
toàn là tiêu cực, song hiện nay, trong giai đoạn đầu của quá trinh xây dựng cơ chế
thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và thể chế của thị trường sức lao động,
trạng thái còn bất cập về nhiều mặt của nguồn lực lao động công nghiệp và kh
ả
năng tổ chức, định hướng các hệ giá trị xã hội còn nhiều hạn chế… thì các yếu tố
này đang bộc lộ nhiều hiệu ứng không mong đợi:Cơ chế kinh tế nhiều thành phần
mặc nhiên thừa nhận sự tồn tại của nhiều hệ giá trị khác nhau, chẳng hạn, hệ giá trị
của các nhóm xã hội doanh nhân, trí thức - công chức, lãnh đạo - quản lý và cả của
giai cấp nông dân cùng nhiều nhóm xã hội khác... Mỗi hệ giá trị tiêu biểu cho từng
nhóm xã hội hoặc nghề nghiệp có những đặc thù và xu hướng vận động phân biệ
t
với những giá trị của giai cấp công nhân. Cũng cần phải thấy rằng, một số "mẫu số
chung' đang được xác lập trong hệ giá trị xã hội, chẳng hạn, lao động có năng suất,
thừa nhận tính chất xã hội hóa, tính nhân bản của lao động. Tuy nhiên, trên thực
tế, hiện đang có sự cạnh tranh giữa các hệ giá trị trong xã hội. Trong cuộc cạnh
tranh này, một vài hệ giá trị khác, với những biểu hiện "hào nhoáng' của nó đang
tỏ ra có một sự lấn lướt nhất định. Điều đáng quan tâm là, những biểu hiện này lại
không hoàn toàn tiêu biểu cho sự nghiệp đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại ho
á
của nước ta. Chính từ phương diện này, cuộc đấu tranh gay gắt giữa hai hệ giá trị
"tư bản và lao động” lại một lần nữa được đặt ra trong bối cảnh mới với nội dung,
biểu hiện mới.Thị trường sức lao động nước ta còn ở trạng thái chưa hoàn thiện
cũng đang tác động khá mạnh mẽ. Tính "hoang dã" của thị trường này là khá rõ.
Cuộc cạnh tranh diễn ra khá gay gắt và ưu thế đang thuộc về người có nhu cầu s

ử
dụng lao động. Công nhân - người bán hàng hoá sức lao động lại thường là người
bị "ép giá" và bản thân họ cũng đang cạnh tranh khá quyết liệt với nhau: lao động
ở địa phương và lao động ngoại tỉnh, người có tay nghề và người chưa có nghề…
Cái khát vọng về việc làm, đời sống đôi lúc đã làm cho quan niệm về giá trị củ
a
giai cấp công nhân dường như còn bị ẩn khuất đâu đó. Hai nhu cầu lao động trình
độ cao và lao động phổ thông đều là những đòi hỏi khách quan của thực tiễn.
Song, có một điều gì đó đang diễn ra trong một vài phương tiện thông tin đại
chúng khiến người ta có thể ngộ nhận rằng, những nhu cầu về các nhóm nhân lực
quản lý, dịch vụ... đang bức xúc đến độ dường như trở thành mối quan tâm chính
của xã hội. Còn các nhu cầu khác về nhóm nhân lực trực tiếp sản xuất công nghiệp
(mà bản thân nó cũng bao hàm cả lao động trình độ cao và lao động kỹ thuật) thì
bị cho là chỉ ở hàng "thứ hai". Chính ngộ nhận đó đã góp phần quan trọng làm cho
một bộ phận dân cư của xã hội rơi vào trạng thái lệch lạc, ảo tưởng xã hội về hệ
giá trị.Khả năng tổ chức và định hướng hệ giá trị giai cấp công nhân trong xã hội
cũng còn nhiều hạn chế. Với vị thế là giai cấp trung tâm của xã hội mới, nhiều giá
trị, lối sống của giai cấp công nhân trước đây đã được khẳng định và tôn vinh.
Điều đó là hoàn toàn xứng đáng và cần được tiếp tục phát huy. Song, trong khoảng
một thập niên gần đây, vấn đề đáng quan tâm là có nhiều dấu hiệu cho thấy hệ giá
trị của giai cấp công nhân đang bị tác động tiêu cực của xã hội và của nền kinh tế
thị trường xâm hại.Ở phương diện xã hội, quan niệm chưa đầy đủ về thang giá trị,
cách ứng xử còn nhiều thiếu sót với người lao động, sự kích hoạt tâm lý xã hội t
ừ
các phương tiện thông tin đại chúng về một nền "kinh tế tri thức" nào đó dường
như tách rời sản xuất công nghiệp... đang làm méo mó nhận thức về nghề công
nhân và đang làm nhạt dần hình ảnh người công nhân. Đây là những tác nhân chủ
yếu đang gây nhiều ngộ nhận, lầm lẫn, thậm chí có cả hiện tượng đánh tráo giá trị.
Đây đó, trên những lễ đài danh dự của các sinh hoạt chính trị - xã hội lớn, trong
những thống kê riêng rẽ nói về những ngành nghề của tương lai, hay ngay cả trong

những quảng cáo… hình ảnh công nhân vắng dần. Lựa chọn nghề của lớp trẻ cũng
ít thấy hướng về các trường dạy nghề công nhân. Mỗi năm xã hội xuất hiện nhu
cầu từ 1,2 đến 1,5 triệu chỗ làm việc mới, đều đặn mỗi năm các Trường Đại học
và cao đẳng thu hút được khoảng 20% số nhân lực đó - tạm có thể coi là tinh ho
a
của nhóm nhân lực trẻ. Số còn lại sẽ tự "bươn chải" theo hai hướng chính: trở về
làng quê hoặc vào thành phố kiếm việc làm. Chắc chắn vẫn còn nhiều người tài
giỏi trong số đó, song không phải là nhiều. Công nghiệp Việt Nam hàng năm vẫn
tăng nguồn nhân lực cho mình chủ yếu từ nguồn này. Rõ ràng, xã hội chưa có
quan điểm đúng về hệ giá trị công nhân và chưa cung cấp nhân liệu tất nhất cho
giai cấp công nhân.Bản thân đời sống của đa số công nhân còn gặp nhiều khó
khăn. Nhiều quyền lợi chính đáng: việc làm, nhà ở, những nhu cầu của đời sống
tinh thần công nhân chưa được quan tâm chu đáo. Lợi ích chính đáng của một bộ
phận công nhân trong những quan hệ xã hội phức tạp, đa dạng của thị trường sức
lao động chưa được bảo vệ... Thực tế ấy đã tạo ra ấn tượng nghề công nhân bị suy
giảm trong thang bậc giá trị của xã hội.Bản thân chủ thể của hệ giá trị giai cấp
công nhân cũng đang xuất hiện nhiều vấn đề Không ít bất cập, bỡ ngỡ trong bối
cảnh mới và cũng không ít những hạn chế, lệch lạc đang xuất hiện và chi phối
chính giai cấp công nhân. Quá trình chuyển đổi cơ chế kinh tế, những tác động
nhiều chiều và không phải lúc nào cũng thuận lợi của cơ chế thị trường, những
khó khăn bước đầu của cung cách làm ăn mới và nhất là yêu cầu to lớn của sự
nghiệp đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá... đôi lúc làm cho một bộ phận
công nhân và một số tổ chức chính trị - xã hội của công nhân cảm thấy lúng
túng…Tinh thần thực tế và xu hướng thực dụng đang cùng xuất hiện và làm thành
mâu thuẫn chi phối quan niệm về giá trị xã hội của nhiều công nhân. Công nhân
bắt đầu có ý thức về "giá trị" của bản thân thông qua quan hệ lao động. Quan tâm
đến lợi ích, nhu cầu thiết thân là một nét mới đang từng bước trở thành phổ biến
trong quan niệm của công nhân. Tuy nhiên, thị trường sức lao động cũng đang làm