Tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học địa lí lớp 12 THPT tỉnh thái nguyên
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.21 MB, 121 trang )
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM
-------------------
TRIỆU THỊ XUÂN
TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM TRONG
DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 12 -THPT TỈNH THÁI
NGUYÊN
LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
THÁI NGUYÊN, NĂM 2020
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM
-------------------
TRIỆU THỊ XUÂN
TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM TRONG
DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 12 -THPT TỈNH THÁI
NGUYÊN
Ngành: Lí luận và phương pháp dạy học bộ mơn Địa lí
Mã số: 8.14.01.11
LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
Người hướng dẫn khoa học: TS. Đỗ Văn Hảo
THÁI NGUYÊN, NĂM 2020
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu,
kết quả nghiên cứu của luận án là khách quan, trung thực và chưa từng được
cơng bố trong bất kỳ cơng trình nào khác. Các trích dẫn, các số liệu và kết quả
tham khảo dùng để so sánh đều có nguồn trích dẫn rõ ràng. Tơi xin hồn tồn
chịu trách nhiệm và chịu mọi hình thức kỷ luật theo quy định cho lời cam đoan
của mình.
TÁC GIẢ
Triệu Thị Xn
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
LỜI CẢM ƠN
Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới thầy giáo hướng dẫn khoa học là TS. Đỗ
Văn Hảo đã hướng dẫn, giúp đỡ và tạo điều kiện để tôi thực hiện luận văn này.
Tác giả xin chân thành cảm ơn tập thể các Thầy, Cô giáo trong khoa Địa lí,
phịng Sau đại học trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo mọi
điều kiện giúp đỡ tơi trong q trình nghiên cứu, học tập và hoàn thành luận văn.
Xin chân thành cảm ơn các Thầy, Cơ giáo đang dạy mơn Địa lí ở một số
trường THPT và các em HS các trường THPT đã giúp đỡ tơi trong q trình điều
tra, khảo sát và thực hiện một số nội dung liên quan đến đề tài luận văn.
Mặc dù bản thân đã rất nỗ lực, cố gắng song khó tránh khỏi những hạn chế
thiếu sót. Kính mong Q thầy, cơ giáo và những người quan tâm đóng góp ý
kiến để luận văn được hồn thiện hơn.
Xin chân thành cảm ơn!
Thái Nguyên, tháng 6 năm 2020
TÁC GIẢ LUẬN VĂN
Triệu Thị Xuân
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN......................................................................................................... i
LỜI CẢM ƠN............................................................................................................. ii
MỤC LỤC.................................................................................................................iii
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN.......................................... v
DANH MỤC CÁC BẢNG........................................................................................vii
DANH MỤC CÁC HÌNH........................................................................................viii
MỞ ĐẦU.................................................................................................................... 1
1. Lí do chọn đề tài..............................................................................................1
2. Lịch sử nghiên cứu..........................................................................................4
3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài...................................................... 9
4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu, thời gian thực hiện.....................................10
5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu........................................................10
6. Đóng góp của đề tài.......................................................................................14
7. Cấu trúc đề tài............................................................................................... 15
NỘI DUNG.............................................................................................................. 16
Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA TỔ CHỨC HOẠT
ĐỘNG TRẢI NGHIỆM MÔN ĐỊA LÍ LỚP 12 TRUNG HỌC PHỔ THƠNG. .16
1.1. Cơ sở lí luận của tổ chức hoạt động trải nghiệm mơn Địa lí lớp 12 Trung
học phổ thơng..........................................................................................16
1.1.1. Phương pháp dạy học, hình thức tổ chức dạy học...................................16
1.1.2. Hoạt động trải nghiệm.............................................................................17
1.2. Cơ sở thực tiễn của việc thiết kế các hoạt động trải nghiệm trong dạy
học Địa lí lớp 12 THPT ở tỉnh Thái Ngun...........................................31
1.2.1. Đặc điểm mơn Địa lí 12, căn cứ để tổ chức hoạt động trải nghiệm
trong dạy học trên lớp............................................................................. 31
1.2.2. Đặc điểm tâm sinh lí, nhận thức của học sinh lớp 12 Trung học phổ thơng 34
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Cơng nghệ thông tin – ĐHTN
1.2.3. Thực trạng việc tổ chức hoạt động trải nghiệm mơn Địa lí lớp 12
Trung học phổ thơng ở tỉnh Thái nguyên................................................36
TIỂU KẾT CHƯƠNG 1............................................................................................ 43
Chương 2: THIẾT KẾ HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM TRONG DẠY HỌC
ĐỊA LÍ LỚP 12 THPT CHO HỌC SINH Ở TỈNH THÁI NGUYÊN..................44
2.1. Nguyên tắc, yêu cầu của thiết kế hoạt động trải nghiệm môn Địa lí 12 THPT
............................................................................................................................... 44
2.1.1. Ngun tắc...............................................................................................44
2.1.2. u cầu....................................................................................................46
2.2. Quy trình thiết kế hoạt động trải nghiệm mơn Địa lí 12 - THPT...............48
2.2.1. Bước 1: Xác định nhu cầu tổ chức hoạt động trải nghiệm......................48
2.2.2. Bước 2: Đặt tên cho hoạt động................................................................48
2.2.3. Bước 3: Xác định mục tiêu của hoạt động..............................................49
2.2.4. Bước 4: Xác định nội dung và phương pháp, phương tiện, hình thức
của hoạt động...........................................................................................50
2.2.5. Bước 5: Lập kế hoạch..............................................................................50
2.2.6. Bước 6: Thiết kế chi tiết hoạt động trên bàn giấy................................... 51
2.2.7. Bước 7: Kiểm tra, điều chỉnh và hoàn thiện chương trình hoạt động.....51
2.2.8. Bước 8: Lưu trữ kết quả hoạt động vào hồ sơ của học sinh....................51
2.3. Thiết kế một số hoạt động trải nghiệm mơn Địa lí 12- THPT cho học
sinh tỉnh Thái Nguyên............................................................................. 51
2.3.1. Phân tích khả năng tổ chức hoạt động trải nghiệm trong chương trình
Địa lí 12- THPT (được thể hiện trong bảng 2.1).....................................51
2.3.2. Thiết kế một số hoạt động trải nghiệm....................................................58
2.3.3. Đánh giá những thuận lợi và khó khăn trong việc tổ chức các hoạt
động trải nghiệm cho học sinh lớp 12 THPT ở tỉnh Thái Nguyên..........78
TIỂU KẾT CHƯƠNG 2............................................................................................ 79
Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM............................................................... 80
3.1. Mục đích thực nghiệm................................................................................80
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
3.2. Nguyên tắc thực nghiệm.............................................................................80
3.3. Nhiệm vụ thực nghiệm...............................................................................80
3.4. Phương pháp thực nghiệm..........................................................................80
3.5. Thời gian thực nghiệm............................................................................... 81
3.6. Tiến hành thực nghiệm...............................................................................81
3.6.1. Giáo án thực nghiệm (xem mục 2.3.2)....................................................81
3.6.2. Nhiệm vụ thực hiện của giáo viên và học sinh........................................81
3.6.3. Lựa chọn đánh giá đối tượng thực nghiệm..............................................82
3.7. Triển khai thực nghiệm...............................................................................84
3.7.1. Kế hoạch chuẩn bị thực nghiệm..............................................................84
3.7.2. Kế hoạch dạy học thực nghiệm...............................................................85
3.8. Đánh giá kết quả thực nghiệm....................................................................86
3.9. Khảo sát ý kiến của giáo viên và học sinh................................................. 88
TIỂU KẾT CHƯƠNG 3............................................................................................ 92
KẾT LUẬN.............................................................................................................. 94
DANH MỤC CƠNG TRÌNH CƠNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI
LUẬN VĂN.............................................................................................................. 97
TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................................... 98
PHỤ LỤC
...............................................................................................................
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN
STT
CHỮ VIẾT TẮT
1
CNH, HĐH
2
ĐC
3
GD&ĐT
4
GV
5
HĐTN
6
HS
7
KT- XH
8
NXB
9
PPDH
10
STT
13
TN
11
THCS
12
THPT
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 2.1.
Phân tích việc tổ chức hoạt động trải nghiệm Địa lí 12- THPT....52
Bảng 3.1.
Số lượng học sinh tại lớp học thực nghiệm và lớp đối chứng.......82
Bảng 3.2.
Kiểm tra đánh giá chất lượng đầu vào tại lớp thực nghiệm và
đối chứng, trường THPT Phú Lương............................................82
Bảng 3.3.
Kiểm tra đánh giá chất lượng đầu vào tại lớp thực nghiệm và
đối chứng, trường THPT Gang Thép............................................83
Bảng 3.4.
Kết quả kiểm tra lớp đối với đối chứng và lớp thực nghiệm tại
trường THPT Phú Lương..............................................................86
Bảng 3.5.
Kết quả kiểm tra tại lớp đối chứng và lớp thực nghiệm tại
trường THPT Gang Thép.............................................................. 87
Bảng 3.6.
Kết quả phân loại điểm của hai lớp thực nghiệm và đối chứng....87
Bảng 3.7.
Bảng đánh giá mức độ hứng thú và mức độ đáp ứng mục tiêu
học tập của GV thông qua các hoạt động trải nghiệm..................89
Bảng 3.8.
Đánh giá mức độ hứng thú và mức độ đáp ứng mục tiêu học
tập của HS thông qua các hoạt động trải nghiệm..........................90
Bảng 3.9.
Đánh giá về mức độ kiến thức, kĩ năng trước và sau khi thực nghiệm
90
Bảng 3.10. Khảo sát thái độ của học sinh trước và sau khi thực nghiệm khi
giáo viên tổ chức các hoạt động trải nghiệm.................................91
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
DANH MỤC CÁC HÌNH
Hình 3.1.
Biểu đồ tổng hợp kết quả của các lớp thực nghiệm (TN) và đối
chứng (ĐC) ở trường THPT Phú Lương và THPT Gang Thép....88
Hình 3.2.
Biểu đồ thể hiện mức độ kiến thức, kĩ năng trước và sau khi
thực nghiệm...................................................................................91
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Ngày nay, học qua trải nghiệm đang được tiếp tục triển khai trên phạm vi
tồn thế giới và được nhìn nhận như là một triển vọng tương lai tươi sáng cho
giáo dục toàn cầu trong những thập kỉ tiếp theo. Ở nước ta, một trong những
quan điểm đổi mới giáo dục và đào tạo được nêu trong Nghị quyết Hội nghị
Trung ương 8 khóa XI của Ban chấp hành Trung Ương là: “Tiếp tục đổi mới
mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực,
chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục
lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học,
cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới
tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ
chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa,
nghiên cứu khoa học…”.
Ngày nay với sự phát triển như vũ bão của công nghệ thông tin, nền kinh tế
mở cửa hội nhập và trước những yêu cầu của xã hội cần có sự đổi mới về đào tạo
nhân lực cho đất nước. Giáo dục được coi là quốc sách hàng đầu, vì vậy, Đảng,
Nhà nước, các tầng lớp nhân dân đặc biệt quan tâm và từ đó cũng đã đề ra những
yêu cầu cho việc đổi mới phương pháp cũng như hình thức dạy học. Bộ giáo dục
-
đào tạo tiếp tục đổi mới đồng bộ phương pháp dạy học và hình thức dạy học theo
hướng tích cực, hiện đại, nhằm tăng cường mối quan hệ thúc đẩy lẫn nhau giữa
các hình thức và phương pháp tổ chức dạy học - giáo dục.
Một trong những giải pháp góp phần nâng cao chất lượng dạy học theo Dự
thảo chương trình mới sau năm 2015 là tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo
trong dạy học. Hoạt động học tập trải nghiệm sáng tạo là hình thức học tập gắn
học tập với thực tiễn, gắn giáo dục trong nhà trường với giáo dục ngồi xã hội,
“phá vỡ” khơng gian lớp học, đồng thời có sự tham gia của nhiều nguồn lực xã hội
vào quá trình giáo dục. Đây là một hình thức tổ chức dạy học tạo điều kiện
1
cho học sinh có những trải nghiệm khám phá mới mẻ, qua đó góp phần hình
thành năng lực, kĩ năng làm.
Các nội dung trải nghiệm rất đa dạng, mang tính tổng hợp, tổng hợp
nhiều kiến thức, kỹ năng của môn học, nhiều lĩnh vực học tập, giáo dục như:
đạo đức, trí tuệ, kỹ năng sống, nghệ thuật, thẩm mỹ, thể chất, an tồn về giao
thơng và mơi trường... Giáo viên có thể lựa chọn nhiều vấn đề thiết thực, gần
gũi với cuộc sống thực tế và đáp ứng được nhu cầu hoạt động của học sinh, để
giúp các em vận dụng hiểu biết vào thực tiễn cuộc sống một cách dễ dàng. Học
sinh được tham gia vào tất cả các khâu của q trình hoạt động, từ các cơng tác
thiết kế, xây dựng kịch bản, đạo diễn, diễn viên, được đánh giá kết quả lẫn nhau
của mỗi nhóm, mỗi lớp học. Và đặc biệt các em được làm chủ giờ học, được
thể hiện mình, được bày tỏ quan điểm của mình và truyền thống đến với các
bạn trong khối, trong lớp học.
Trên thực tế ở Việt Nam hệ thống các bài giảng Địa lí hiện nay nhìn
chung cịn chưa đa dạng, chủ yếu giáo viên sử dụng các nguồn kiến thức có sẵn
trong sách giáo khoa và sách tham khảo, chưa xây dựng được các bài giảng
riêng biệt, đáp ứng mục tiêu dạy học, đặc biệt là các bài học chưa có tính liên
hệ thực tiễn cao, nội dung bài tập còn nghèo nàn, chưa tạo được hứng thú học
tập cho học sinh.
Việc đổi mới phương pháp dạy học Địa lí là vơ cùng cần thiết do u cầu
của sự phát triển kinh tế xã hội với việc đào tạo nhân lực trong giai đoạn mới
và xu thế hội nhập quốc tế. Vì vậy, cần tiếp tục đổi mới một cách mạnh mẽ, có
hiệu quả các phương pháp dạy học Địa lí là một trong những vấn đề quan trọng
nhất cần phải được tiếp tục quan tâm và tìm cách giải quyết.
Trong chương trình giáo dục phổ thơng, Địa lí là môn học cung cấp cho học
sinh những kiến thức khoa học về tự nhiên, về dân cư, về chế độ xã hội và về các
hoạt động kinh tế của con người trên Trái Đất. Sách giáo khoa Địa lí được biên
soạn theo mơ hình mới nhằm tăng cường hoạt động học chủ động, tích cực,
2
tự học cho học sinh với cấu trúc 3 hoạt động: Cơ bản (tạo hứng thú, trải
nghiệm, phân tích - sáng tạo - rút ra bài học); thực hành (kết hợp lý thuyết và
thực hành); ứng dụng (áp dụng kiến thức, kỹ năng vào tình huống thực
tiễn).Với mơ hình này, chắc chắn phải thường xuyên đưa học sinh vào các tình
huống thực tiễn để từ đó có được kiến thức, kỹ năng cần đạt; đồng thời, sách
phải tạo cơ hội để học sinh vận dụng chúng ngay sau mỗi bài. Mơ hình sách
giáo khoa mới này có thể đảm bảo góp phần thực hiện mục tiêu phát triển năng
lực ở học sinh của mơn Địa lí. Vì vậy nâng cao chất lượng dạy và học Địa lí
đang là vấn đề bức thiết đặt ra. Một trong những giải pháp góp phần nâng cao
chất lượng dạy học theo tổ chức hoạt động trải nghiệm giữa các môn học trong
dạy học Địa lí. Thực tế cho thấy hoạt động trải nghiệm đã được thực hiện tương
đối nhiều ở môn học này. Để biến hoạt động trải nghiệm trong Địa lí thực sự là
một hoạt động mới mẻ, mang lại hiệu quả giáo dục thì thực sự cần tổ chức hoạt
động dạy học theo các hoạt động phù hợp với nội dung dạy học. Trong quá
trình dạy học cần đưa những kiến thức lí thuyết gắn liền với thực tiễn, làm cho
học sinh thấy được mối quan hệ mật thiết đó để khơng bị trôi kiến thức, phát
huy các giá trị của bản thân tối đa trong chính các hoạt động mà các em được
làm chủ. Có rất nhiều hình thức tổ chức các hoạt động trải nghiệm như trò chơi,
câu lạc bộ, diễn đàn, sân khấu tương tác, hội thi, cuộc thi, tham quan dã
ngoại… Vì vậy cần căn cứ vào tình hình thực tế của nhà trường, đối tượng của
học sinh để lựa chọn hình thức hoạt động phù hợp, đem lại kết quả tốt nhất.
Qua thực tế giảng dạy ở trường trung học phổ thông nhiều năm, tác giả
nhận thấy nếu vận dụng phương pháp dạy học truyền thống thì khơng gây được
hứng thú từ phía học sinh, các em hiểu biết về mơn học hời hợt mang tính lí
thuyết, thiếu thực tế. Vì vậy để học sinh hiểu rõ hơn về các vấn đề tự nhiên, kinh
tế xã hội của mơn Địa lí 12, cũng như là trong dạy học Địa lí địa phương tỉnh Thái
nguyên, tác giả đã tổ chức một số hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong q trình
thiết kế và dạy học Địa lí 12 tại một số trường trung học phổ thông tỉnh
3
Thái Nguyên nhằm nâng cao hứng thú của học sinh trong q trình tiếp thu
kiến thức.
Với tất cả những lí do trên, tác giả đã lựa chọn nghiên cứu đề tài “Tổ chức
hoạt động trải nghiệm trong dạy học Địa lí lớp 12- Trung học phổ thơng tỉnh
Thái Ngun”. Đây là một hướng nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn, góp phần
thực hiện đổi mới PPDH để nâng cao chất lượng và hiệu quả dạy học Địa lí ở
nhà trường phổ thông.
2.
Lịch sử nghiên cứu
2.1.
Trên thế giới
Theo David Kolb “học tập qua trải nghiệm” là một cách học thông qua
làm, với quan niệm việc học là quá trình tạo ra tri thức mới trên cơ sở trải
nghiệm thực tế, dựa trên những đánh giá, phân tích trên những kinh nghiệm,
kiến thức sẵn có. Những nguyên tắc và khái niệm về học thuyết này đã được sử
dụng rộng rãi để phát triển và phổ cập các chương trình học phổ thơng, giáo
dục đại học và đào tạo chuyên nghiệp. Lý thuyết Học từ trải nghiệm là cách
tiếp cận với phương pháp dạy học đối với các lĩnh vực nhận thức. Nếu như mục
đích của việc dạy học chủ yếu là hình thành và phát triển hệ thống khoa học tri
thức, năng lực và hành động khoa học cho mỗi cá nhân thì mục đích của hoạt
động giáo dục là hình thành và phát triển những phẩm chất, tư tưởng, ý chí, tình
cảm, các giá trị sống, kĩ năng sống và những năng lực chung khác. Để phát
triển sự hiểu biết của khoa học, chúng ta có thể tác động vào nhận thức để hình
thành và phát triển nhân lực người học. Trải nghiệm sẽ làm cho con người học
trở nên dễ dàng và hiệu quả hơn [2].
Từ giữa thế kỉ XX, nhà khoa học giáo dục nổi tiếng người Mĩ, John Dewey,
đã chỉ ra hạn chế của giáo dục nhà trường và đưa ra quan điểm về vai trò của kinh
nghiệm trong giáo dục. Với triết lí giáo dục đề cao vai trò của kinh nghiệm,
Dewey cũng chỉ ra rằng, những kinh nghiệm có ý nghĩa giáo dục giúp nâng cao
hiệu quả giáo dục bằng cách kết nối người học và những kiến thức được học
với thực tiễn [19].
4
Theo ông học qua trải nghiệm xảy ra khi một người sau khi tham gia trải
nghiệm nhìn lại và đánh giá, xác định cái gì là hữu ích hoặc quan trọng cần nhớ
và sử dụng những điều này để thực hiện các hoạt động khác trong tương lai.
Một số quan niệm khác của các học giả quốc tế cho rằng giáo dục trải
nghiệm coi trọng và khuyến khích mối liên hệ giữa các bài học trìu tượng với
các hoạt động giáo dục cụ thể tối ưu hóa kết quả học tập (Sakofs 1995), học từ
trải nghiệm phải gắn kinh nghiệm của người học với hoạt động phản ánh và
phân tích (Chapman, McPhee and Proudman, 1995), chỉ có kinh nghiệm thì
chưa đủ để được gọi là trải nghiệm, chính q trình phản ánh đã chuyển hóa
kinh nghiệm thành trải nghiệm giáo dục (Joplin, 1995).
Hoạt động trải nghiệm sáng tạo được hầu hết các nước phát triển quan
tâm, nhất là các nước tiếp cận chương trình giáo dục phổ thơng theo hướng
phát triển năng lực; chú ý giáo dục nhân văn, giáo dục sáng tạo, giáo dục phẩm
chất và kĩ năng sống, điển hình là:
+
Quan điểm về vai trị của kinh nghiệm trong giáo dục, đáng chú ý có
quan điểm của Nhà khoa học nổi tiếng người Mỹ ở giữa thế kỉ XX, John Dewey.
Theo ông, học qua trải nghiệm xảy ra khi một người học sau khi tham gia trải
nghiệm nhìn nhận lại và đánh giá, xác định cái gì là hữu ích hoặc quan trong cần
nhớ và sử dụng những điều này đề thực hiện các hoạt động khác trong tương lai.
+
Tại Anh, trong “Chương trình giáo dục phổ thơng Anh Quốc” năm
2013, trung tâm Widehorizon thành lập năm 2004 như là niềm hi vọng của giáo
dục ngoài trời, trong đó dạy học phiêu lưu - mạo hiểm là một hình thức của trải
nghiệm sáng tạo. Tầm nhìn sứ mệnh của tổ chức này đơn giản là: mỗi đứa trẻ
đều có cơ hội trải nghiệm những tri thức về phiêu lưu mạo hiểm như là một
phần được giáo dục trong cuộc đời chúng. Đó cũng chính là một cách thức của
tổ chức các hoạt động sáng tạo cho trẻ em.
+
Tại Hàn Quốc, trong cuốn “Hoạt động trải nghiệm sáng tạo” của Bộ khoa
học - kĩ thuật và giáo dục Hàn Quốc năm 2009 đã đề cập đến một trong những
chương trình đổi mới giáo dục Hàn Quốc là hoạt động trải nghiệm sáng tạo. Hoạt
5
động trải nghiệm sáng tạo là hoạt động nằm ngoài các hệ thống mơn học trong nhà
trường; đó là những hoạt động tự chủ, hoạt động câu lạc bộ, hoạt động từ thiện và
hoạt động định hướng. Hoạt động trải nghiệm sáng tạo tại Hàn Quốc mang tính
thực tiễn rất cao, gắn bó với đời sống cộng đồng, có tính tổng hợp nhiều lĩnh vực
giáo dục, không tách rời và phát triển phẩm chất, tư tưởng, ý chí, kĩ năng sống và
những năng lực cần hệ thống các môn học trong nhà trường mà có quan hệ tương
tác, bổ trợ nhau để hình thành có trong xã hội hiện đại.
Tóm lại, từ những nghiên cứu của các nhà tâm lí học, các nhà giáo dục
học, cũng như mơ hình học tập trải nghiệm mà các nước trên thế giới đang tiến
hành đều khẳng định rõ những vai trò, tầm quan trọng của hoạt động trải
nghiệm sáng tạo trong việc hình thành và phát triển năng lực học sinh. Và đây
cũng chính là những nội dung chúng tơi tiếp cận để vận dụng trong dạy học Địa
lí ở Việt Nam nhằm tiếp cận với nền giáo dục thế giới.
2.2. Ở Việt Nam
Nguyên lý giáo dục Việt Nam đã được quy định trong luật giáo dục và có
nội dung như sau: “Hoạt động giáo dục phải được thực hiện theo nguyên lý học đi
đôi với hành, giáo dục kết hợp với lao động sản xuất, lý luận gắn liền với thực
tiễn, giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình và giáo dục xã hội”.
Nguyên lý là một thể thống nhất với 3 nội dung: Học đi đôi với hành, lí
luận gắn liền với thực tế; Giáo dục kết hợp với lao động sản xuất; Nhà trường
gắn liền với gia đình và xã hội.
Trong ba nội dung này thì việc thực hiện: “giáo dục kết hợp với lao động
sản xuất” là yêu cầu cao nhất vì trong trường hợp này giáo dục sẽ đóng góp
trực tiếp vào việc sản xuất ra của cải, vật chất xã hội. Mặt khác, qua lao động
sản xuất, con người sẽ có điều kiện đào sâu kiến thức, rèn luyện tay nghề, nâng
cao phẩm chất đạo đức cũng như tinh thần trách nghiệm, tính thận trọng, chính
xác… Qua lao động sản xuất các em sẽ được tổ chức hoạt động một cách
nghiêm túc, có mục đích, có kế hoạch.
6
Chương trình giáo dục phổ thơng tổng thể Việt Nam sau năm 2018 cũng
đề cập đến tám lĩnh vực học tập chủ chốt và hoạt động trải nghiệm. Hoạt động
trải nghiệm sẽ được phát triển từ các hoạt động ngoài giờ lên lớp, ngoại khóa
và được thiết kế theo các chuyên đề từ chọn và được tổ chức ở cả ba cấp học.
Hoạt động trải nghiệm có thể được tổ chức bằng nhiều hình thức phong phú
như: giao lưu, trị chơi, câu lạc bộ tham quan thực tế, diễn đàn,... Từ đó, học
sinh được phát triển các kĩ năng, năng lực cũng như cảm xúc, phẩm chất đạo
đức,... nhờ việc vận dụng những kinh nghiệm và kiến thức của bản thân vào
thực tiễn cuộc sống một cách sáng tạo. Như vậy, có thể thấy hoạt động trải
nghiệm chính là một nội dung quan trọng trong định hướng đổi mới giáo dục
phổ thông ở Việt Nam giai đoạn sau 2018 [22].
Ở
Việt Nam, một số cơng trình đã tập trung vào nghiên cứu cơ sở lí luận,
thực tiễn để triển khai hoạt động giáo dục trải nghiệm sáng tạo vào giáo dục phổ
thông ở Việt Nam.
Trong những năm gần đây đã tổ chức nhiều hội thảo, cơng trình nghiên cứu
về hoạt động trải nghiệm của học sinh phổ thông như: Kỉ yếu hội thảo: “Hoạt
động trải nghiệm sáng tạo của học sinh”; “Tổ chức hoạt động trải nghiệm cho
học sinh phổ thông và mơ hình phổ thơng gắn với sản xuất kinh doanh tại địa
phương” của Bộ Giáo dục và Đào tạo, đã thu hút rất nhiều bài viết của các tác giả
trong nước. Tiêu biểu như: “Hoạt động trải nghiệm sáng tạo - kinh nghiệm quốc
tế và vấn đề của Việt Nam” của Đỗ Ngọc Thống (2014). Trong đó, tác giả giới
thiệu kinh nghiệm tổ chức hoạt động trải nghiệm trong giáo dục phổ thông nước
Anh và Hàn Quốc. Đây đều là những nước đã đưa hoạt động trải nghiệm sáng tạo
vào chương trình đào tạo từ sớm và đạt được những kết quả to lớn. Hoạt động trải
nghiệm diễn ra với nhiều hình thức như: hoạt động câu lạc bộ, tổ chức trò chơi,
diễn đàn, sân khấu tương tác, tham quan dã ngoại, hội thi, tổ chức sự kiện, hoạt
động giao lưu hay hoạt động chiến dịch, hoạt động nhân đạo…; “Hoạt động trải
nghiệm góc nhìn từ lí thuyết và học từ trải nghiệm” của Đinh Thị Kim
7
Thoa (2014). Tác giả đề cập đến sự khác biệt giữa học đi đôi với hành, học
thông qua làm và học từ trải nghiệm. Trong đó, “học từ trải nghiệm gần giống
với học thông qua làm nhưng khác ở chỗ là nó gắn với kinh nghiệm và cảm xúc
cá nhân”[30].
Trong tài liệu tập huấn mới nhất của bộ Giáo dục và Đào tạo năm 2015,
“Kĩ năng xây dựng và tổ chức các hoạt động trải nghiệm trong trường trung
học”, đã tập hợp đầy đủ và hệ thống những nghiên cứu của các nhà giáo dục về
hoạt động trải nghiệm như: Nguyễn Thúy Hồng, Bùi Ngọc Diệp, Nguyễn Thị
Thu Anh...Tài liệu đề cập những vấn đề chung của hoạt động trải nghiệm như
khái niệm, đặc điểm; xác định mục tiêu, yêu cầu, xây dựng nội dung và cách
thức tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong trường phổ thông; đánh giá
hoạt động trải nghiệm với phương pháp và công cụ cụ thể.
Hầu hết các nhà trường phổ thông trong những năm gần đây đã triển khai
mơ hình trường học gắn với cộng đồng, tổ chức hoạt động học tập trải nghiệm.
Mặc dù là đây một hình thức dạy học khá mới mẻ, song đã có một số trường ở
nước ta đưa mơ hình học tập này vào thực hiện và bước đầu đạt những kết quả
tốt: Trường phổ thông vùng cao Việt Bắc (Thái Nguyên), trường THPT Thái
Nguyên (Thái Nguyên), trường THPT Sơn Dương (Tuyên Quang), trường
THCS và THPT Nguyễn Siêu (Hà Nội), trường THPT Thực Nghiệm (Hà Nội),
trường THCS và THPT Nguyễn Tất Thành (Hà Nội)…Ở mỗi trường với đặc
thù ở địa phương và thực tiễn của nhà trường, mơ hình học tập trải nghiệm
được đưa ra phù hợp. Hình thức tổ chức dạy học đa dạng gồm: dạy học dự án,
dạy học trải nghiệm… Hình thức tổ chức dạy học này đã tạo điều kiện cho học
sinh được trải nghiệm, được khám phá, qua đó góp phần hình thành năng lực tự
học, năng lực giải quyết vấn đề, khả năng hợp tác và khát vọng học tập suốt
đời. Nhà trường, ngồi hình thức học tập trên lớp, nhà trường cịn tiến hành
những hoạt động ngồi lớp giúp cho không gian lớp học được mở rộng thêm.
Trong thời gian gần đây, có nhiều cơng trình nghiên cứu sinh, luận văn
thạc sĩ, khóa luận tốt nghiệp quan tâm tới việc nghiên cứu các hoạt động trải
8
nghiệm trong trong dạy học Địa lí ở trường phổ thông như: Lê Thị Nga “Tổ
chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo cho học sinh trong dạy học lịch sử địa
phương ở trường Trung học phổ thơng huyện Ba vì, Hà Nội” Luận văn thạc sĩ,
2015; Phạm Hữu Vang “Tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo theo định
hướng phát triển năng lực học sinh ở các trường THCS huyện Lục Ngạn, tỉnh
Bắc Giang” Luận văn thạc sĩ, 2016; Nguyễn Thị Thu Trang “Tổ chức hoạt động
trải nghiệm sáng tạo cho học sinh trong dạy học Địa lí địa phương lớp 12 THPT
tỉnh Vĩnh Phúc” Luận văn thạc sĩ, 2017; Lê Thanh Tú “Tổ chức hoạt động trải
nghiệm sáng tạo trong dạy học chủ đề: “sự nở vì nhiệt” Vật lí lớp 10, Luận văn
thạc sĩ, 2017…
Tóm lại, những tài liệu trong nước và ngoài nước mà tác giả đã tiếp cận
có liên quan đến nội dung của đề tài, các nội dung này đề cập đến vai trò của
hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong dạy học nhằm phát triển năng lực của học
sinh. Các tài liệu này cũng làm rõ khái niệm, nội dung, hình thức tổ chức, …
của hoạt động trải nghiệm. Song, cho đến nay vẫn chưa có cơng trình nào đề
cập tới thiết kế các hoạt động trải nghiệm trong mơn Địa lí ở tỉnh Thái Nguyên,
nhất là trong một lớp học cụ thể (như lớp 12). Vì vậy, kế thừa các thành tựu
nghiên cứu của các nhà khoa học trong và ngoài nước, chúng tơi thấy rằng cần
phải coi trọng về vai trị, nội dung, đặc điểm của hoạt động trải nghiệm ở nhà
trường phổ thông. Đặc biệt là việc thiết kế và tổ chức các hoạt động trải nghiệm
phải thật sự đạt hiệu quả, để HS dễ dàng chiếm lĩnh tri thức, rèn luyện cho HS
năng lực tư duy, tính tích cực, bồi dưỡng lịng u q hương đất nước, có các
quan điểm khoa học, nhân sinh quan đúng đắn trước những vấn đề đang đặt ra
đối với địa phương, với đất nước và toàn cầu.
3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài
3.1. Mục tiêu
Trên cơ sở nghiên cứu về các vấn đề lí luận và thực tiễn của hoạt động trải
nghiệm, đề tài tập trung thiết kế một số hoạt động trải nghiệm trong mơn Địa lí
9
nhằm đáp ứng được yêu cầu đổi mới chương trình, sách giáo khoa. Đồng thời
giúp HS chiếm lĩnh nhiều tri thức Địa lí một cách hứng thú, độc lập, dễ dàng và
đạt được các mục tiêu của giáo dục đề ra.
3.2. Nhiệm vụ
- Tổng quan các tài liệu nghiên cứu liên quan để làm căn cứ thực hiện luận
văn.
-
Nghiên cứu đặc điểm chương trình, sách giáo khoa Địa lí 12; đặc điểm
HS lớp 12.
-
Nghiên cứu thực trạng việc dạy học hiện nay ở một số trường THPT
tỉnh Thái Nguyên.
-
Nghiên cứu được nội dung, phương pháp, hình thức, đánh giá năng lực
hoạt động trải nghiệm sáng tạo của học sinh và khả năng áp dụng các hoạt động
trải nghiệm vào thực tiễn.
-
Thiết kế các hoạt động trải nghiệm cụ thể cho học sinh lớp 12 - THPT.
-
Triển khai dạy học thực nghiệm tại trường THPT Gang Thép, THPT
Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên.
4.
Đối tượng, phạm vi nghiên cứu, thời gian thực hiện
-
Về chuyên môn: Nghiên cứu triển khai, tổ chức các hoạt động trải
nghiệm trong mơn Địa lí lớp 12 - THPT.
- Về không gian: Nghiên cứu và thực nghiệm trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên.
-
Về thời gian: Luận văn thực hiện từ năm 2018 - 2020.
5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu
Trong q trình nghiên cứu đề tài, chúng tơi đã sử dụng những quan
điểm và phương pháp nghiên cứu chính sau:
5.1. Quan điểm nghiên cứu
5.1.1. Quan điểm hệ thống
Khơng một sự vật, hiện tượng nào tồn tại một cách độc lập, riêng lẻ mà là
một bộ phận của toàn thể chứa đựng vật thể ấy. Quan điểm hệ thống yêu cầu khi
nghiên cứu thì phải xem xét các đối tượng toàn diện, nhiều mặt nhiều mối quan hệ
10
trong các trạng thái vận động và phát triển trong những hồn cảnh, những điều
kiện cụ thể để tìm ra bản chất và các quy luật vận động của đối tượng. Tính hệ
thống đã làm đề tài trở nên logic, thông suốt và sâu sắc. Trong đề tài việc thiết
kế các hoạt động trải nghiệm sáng tạo mơn Địa lí cho học sinh trường THPT
được đặt trong vấn đề đổi mới và hoàn thiện các phương pháp giảng dạy cho
học sinh trong nhà trường THPT và trên quy mô cả nước. Vì vậy, cần phải tìm
hiểu các mối quan hệ qua lại, các tác động ảnh hưởng giữa các yếu tố trong một
hệ thống và giữa các hệ thống để đánh giá chính xác vấn đề nghiên cứu.
5.1.2. Quan điểm lịch sử
Quan điểm lịch sử logic trong nghiên cứu khoa học giáo dục chính là
việc thực hiện các q trình nghiên cứu đối tượng bằng phương pháp lịch sử.
Tìm hiểu phát hiện được sự nảy sinh phát triển của giáo dục trong những thời
gian và không gian cụ thể, với những hoàn cảnh điều kiện cụ thể để phát triển
cho được quy luật tất yếu của quá trình sư phạm. Giúp cho người nghiên cứu
gắn việc nghiên cứu lí luận với nghiên cứu thực tiễn, giúp cho các nhà nghiên
cứu tìm thấy hồn cảnh của sự xuất hiện, sự phát triển và diễn biến quá trình
của đối tượng. Mặt khác, giúp người nghiên cứu phát hiện tính quy luật tất yếu
của sự phát triển và có đề xuất các biện pháp để cải tạo được thực trạng. Vận
dụng quan điểm này vào thiết kế các hoạt động trải nghiệm để thấy được những
thay đổi của các phương pháp giảng dạy trong từng giai đoạn phát triển và xu
hướng đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo. Từ đó đánh giá được
hiện trạng và dự báo xu hướng phát triển trong tương lai.
5.1.3. Quan điểm thực tiễn
Quan điểm thực tiễn trong nghiên cứu khoa học cho phép ta nhìn thấy
được sự xuất hiện, phát triển, diễn biến và kết thúc của các sự vật, hiện tượng
trong thực tiễn, phát huy quy luật tất yếu của sự phát triển đối tượng. Giúp các
nhà khoa học kiểm tra kết quả nghiên cứu trong các hoạt động thực tiễn giáo
dục, cải tạo thực tiễn giáo dục.
11
Quan điểm thực tiễn trong những nghiên cứu khoa học giáo dục đòi hỏi
nghiên cứu khoa học giáo dục bám phải sát thực tiễn, phục vụ cho sự nghiệp
giáo dục của đất nước. Thực tiễn giáo dục là hiện thực khách quan, với những
sự kiện và diễn biến phức tạp. Nghiên cứu giáo dục là nghiên cứu, khám phá
các hiện tượng giáo dục, tìm ra được bản chất, quy luật phát triển của chúng, để
cải tạo chúng, phục vụ cho mục đích giáo dục con người. Thực tiễn giáo dục là
nguồn gốc của các đề tài nghiên cứu và cũng là động lực chính thúc đẩy q
trình triển khai nghiên cứu và là tiêu chuẩn để đánh được giá kết quả nghiên
cứu giáo dục. Như vậy, mọi vấn đề nghiên cứu trong khoa học giáo dục phải
xuất phát từ thực tiễn giáo dục và phải phục vụ cho hoạt động giáo dục. Quan
điểm thực tiễn là luận điểm quan trọng của phương pháp luận, yêu cầu việc
thiết kế cho các hoạt động trải nghiệm phải bám sát sự phát triển của thực tế
sinh động. Diễn biến hiện thực là diễn biến khách quan, các sự kiện thực tiễn là
những gợi ý rất quan trọng cho những ý tưởng, nhu cầu để giải quyết những
mâu thuẫn của thực tiễn là động lực thúc đẩy quá trình triển khai các hoạt động
trải nghiệm sáng tạo. Chính vì thế, nên việc thiết kế các hoạt động trải nghiêm
sáng tạo phải xuất phát từ thực tiễn, phải có ý nghĩa lí luận và thực tiễn.
5.1.4. Quan điểm công nghệ dạy học
Công nghệ dạy học là sự sắp xếp công việc dạy và học theo một hệ thống
đặc biệt được thiết kế để nhằm cung cấp kiến thức cho người học theo một kết
quả đã dự đốn trước; điều hành q trình dạy học một cách có hiệu quả nhất
để đưa người học đạt đến mục tiêu học tập đặc biệt. Và công nghệ dạy học coi
q trình dạy học như một quy trình cơng nghệ, ln có mục đích rõ ràng, có
đầu vào, đầu ra và có q trình tác động. Hiện nay, cơng nghệ dạy học đang là
một hướng tiếp cận quan trọng để đổi mới các phương pháp dạy học Địa lí
trong nhà trường phổ thông. GV cần thiết phải vận dụng quan điểm này vào
q trình dạy học trải nghiệm tích hợp trong dạy học Địa lí - THPT theo định
hướng phát triển năng lực học sinh.
12
5.2. Phương pháp nghiên cứu
5.2.1. Phương pháp thu thập, xử lý tài liệu
Để phân tích và đánh giá được tình hình đổi mới phương pháp giảng dạy,
cần phải có những thơng tin về nhiều khía cạnh khác nhau của ngành. Cụ thể
trong đề tài tác giả thu thập những dữ liệu bằng văn bản, các báo cáo, các văn
kiện, văn bản chính thức, ở niên giám thống kê và có sự thống nhất về thời
gian. Tài liệu thu thập được sử dụng để phân tích, đánh giá các kết quả thu thập
được từ nghiên cứu thực nghiệm dạy học trải nghiệm mơn Địa lí sao cho có
hiệu quả nhất.
5.2.2. Phương pháp phân tích tổng hợp
Trên cơ sở dữ liệu đã thu thập, bằng phương pháp phân tích tổng hợp
phân tích tình hình để đổi mới phương pháp giảng dạy, hiện trạng của việc áp
dụng phương pháp giảng dạy mới cùng những yếu tố ảnh hưởng, từ đó đề ra
các hoạt động trải nghiệm sáng tạo phù hợp nhất cho học sinh THPT.
5.2.3. Phương pháp điều tra xã hội học
Điều tra là phương pháp khảo sát một nhóm đối tượng trên một diện rộng
để nhằm phát hiện các quy luật phân bố, trình độ phát triển, đặc điểm của đối
tượng nghiên cứu. Kết quả của phương pháp điều tra là những thông tin quan
trọng về các đối tượng nghiên cứu làm cơ sở thực tiễn để đề xuất ra các giải
pháp. Trong đề tài này tác giả dùng phương pháp điều tra bằng bảng hỏi với các
câu hỏi đóng, mở khác nhau về mức độ để học sinh THPT trả lời. Các câu hỏi
để điều tra thực trạng về việc học sinh học tập Địa lí thơng qua phương pháp
dạy học tích hợp của giáo viên.
5.2.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm
Thực nghiệm là một phương pháp thu thập thông tin, được thực hiện bởi
việc áp dụng một hoạt động trải nghiệm đã thiết kế cho một lớp học sinh để làm
thí điểm. Từ đó rút ra được kinh nghiệm và hướng phát triển đúng đắn hơn. Vận
13
dụng phương pháp này để tiến hành thực nghiệm sư phạm tại một số trường
THPT trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. Kết quả thực nghiệm sẽ đánh giá chính
xác mức độ hiểu bài của người học, khả năng áp dụng vào thực tiễn có hiệu quả
hay khơng để từ đó có những điều chỉnh phù hợp.
Tác giả tiến hành thực nghiệm sư phạm có đối chứng với cùng một giáo
viên giảng dạy. Sau mỗi lần thực nghiệm sẽ tiến hành nhận xét; đánh giá bằng
việc phát phiếu khảo sát cho giáo viên và học sinh, đánh giá qua quan sát,
phỏng vấn, tổng hợp bài kiểm tra... để đánh giá kết quả, nhu cầu về việc dạy
học trải nghiệm trong nhà trường.
5.2.5. Phương pháp toán thống kê
Sử dụng toán thống kê để phân tích, đánh giá được kết quả thực nghiệm
nhằm tìm ra điểm mạnh, điểm yếu và định hướng những bước tiếp theo cho đề tài
nghiên cứu. Các số liệu được tập hợp và xử lí theo phương pháp tốn thống kê để
tìm ra được điểm trung bình của một lớp học, phương sai, độ lệch chuẩn...
từ đó sẽ so sánh giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng khi tiến hành các hoạt
động trải nghiệm.
6. Đóng góp của đề tài
Trong quá trình nghiên cứu, đề tài luận văn đã bước đầu đạt được những
kết quả sau đây:
- Kế thừa và làm rõ cơ sở lí luận và thực tiễn về việc đổi mới giáo dục và
phương pháp giảng dạy, trong đó có hoạt động trải nghiệm mơn Địa lí.
- Làm sáng tỏ cơ sở thực tiễn của dạy học hoạt động sáng tạo mơn Địa lí
nói chung và Địa lí lớp 12 nói riêng.
- Đề xuất được một số hoạt động trải nghiệm trong dạy học trên lớp môn
Địa lí lớp 12 nhằm phát triển tính tích cực, chủ động, sáng tạo cho học sinh.
-
Kết luận và khuyến nghị để việc tổ chức cho các hoạt động trải nghiệm
trong dạy học Địa lí có hiệu quả hơn.
14
7. Cấu trúc đề tài
Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, luận văn cấu
trúc thành 3 chương:
Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA TỔ CHỨC HOẠT
ĐỘNG TRẢI NGHIỆM MƠN ĐỊA LÍ LỚP 12 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
Chương 2: THIẾT KẾ HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM TRONG DẠY
HỌC ĐỊA LÍ LỚP 12 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG CHO HỌC SINH Ở TỈNH
THÁI NGUYÊN
Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM
15
