VĂN hóa GIA ĐÌNH TRUYỀN THỐNG VIỆT NAM với ẢNH HƯỞNG NHO GIÁO

Xã h i h c, s 2 - 1989

V GIA ÌNH TRUY N TH NG VI T NAM
V I NH H

NG NHO GIÁO

TR N ÌNH H

U

Sau nhi u n m h u nh m i suy ngh đ u h ng vào qu c h u hóa, t p th hóa, xã h i hóa, g n
đây v n đ gia đình d n d n n i lên, thu hút s chú ý c a nhi u ng i. Có lý do tr c m t là nhi u hi n
t ng tích c c trong xã h i liên quan đ n thanh thi u niên, n u cu c s ng gia đình yên vui h n thì đã
có th ng n ch n b t. Vi c phát tri n kinh t gia đình trong n n kinh t nhi u thành nhân c ng thúc đ y
m i ng i quan tâm đ n gia đình, lo t ch c l i gia đình đ thích ng v i s đ i m i cách làm n trong
xã h i. S quan tâm c a nhi u ng i c ng cịn vì m t lý do nh m m c đích lâu dài h n. Ch đ xã h i
ch ngh a đã hình thành đ n ba th p k nh ng t ch c xã h i ch a thành n n p hài hòa, n đ nh. M t
khâu y u trong đó là gia đình b xáo tr n, thành t m b , các thành viên khơng tìm đ c đó m t t m
đ ngh ng i, đ có thêm s th thái, s ph n ch n, đi u mà gia đình truy n th ng tr c đây đã đ a l i.
Nghiên c u k gia đình truy n th ng đ suy ngh v gia đình m i là m t h ng c n quan tâm trong
nghiên c u xã h i h c. Gia đình truy n th ng tr c đây ch u nh h ng nhi u Nho giáo, m t s
trong đó - lo i gia đình n n p hay gia đình l ngh a - đ c xây d ng theo tinh th n Nho giáo. Vì l đó
nói đ n gia đình truy n th ng Vi t Nam không th b qua nh h ng Nho giáo trong đó.
I
GIA ÌNH VI T NAM VÀ NH H

NG NHO GIÁO

Gia đình là m t t ch c r t xa x a, b t ngu n t quan h nam n , t vi c sinh đ con cái r t t
nhiên, v sau trong l ch s m i thay đ i thích ng v i ph ng th c s n xu t, v i c ch chính tr - xã

h i, v i n n v n hóa... Cho nên Vi t Nam là vùng đ t ông Nam Á, t tr c đã là vùng sông h , c y
lúa n c ch u nh h ng v n minh Nam Á. V n minh Trung Hoa mà ph n tiêu bi u là t t ng Nho
giáo là cái đ n sau. Tuy đ n sau nh ng s m thành chính th ng. Nho giáo gây nh h ng theo cách
toàn b t trên xu ng t c là b ng con đ ng Nhà n c đi vào xã h i mà đi vào t ng gia đình. nh
h ng r t sâu s c vì khơng ch thơng qua vi c du nh p m t th ch chính tr , nh ng hình th c v n hóa
mà qua c m t c ch kinh t , m t quan h s n xu t. Tr i qua m t ngàn n m B c thu c và c m i th
k đ c l p, nh t là t th k XV v sau cho mãi đ n th k XIX. Nho giáo đ c truy n bá liên t c,
ngày càng th m sâu vào cu c s ng càng nh h ng nhi u đ n t ch c gia đình Vi t Nam.
Nho giáo là h c thuy t quan tâm đ n cõi ng i h n là th gi i t nhiên, th gi i siêu hình, khuyên
con ng i s ng và ng x trong các quan h xã h i, xa lánh vi c mê

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 2 - 1989

26

TR N ÌNH H

U

tín qu th n và nh ng chuy n th cúng nh m nhí. Tr t t xã h i, theo cách quan ni m c a Nho giáo là
m t tr t t có tính nhà n c, ph thu c vào th ch chính tr . Trên đ nh cao c a tr t t đó là Thiên t ,
v hoàng đ con tr i. Thiên t là đ ng chí tơn khơng ch vì là ng i đ ng đ u cai tr đ t n c mà còn là
ng i đ c Tr i l a ch n, ng i tr c ti p nh n m nh tr i. Nhân danh m nh Tr i, thiên t giành cho
minh quy n s h u v t t c và coi m i ng i là th n dân: “Thiên t l y thiên h làm nhà mình”. V i
t t c nh ng cái đó trong tay, thiên t coi mình có quy n và có trách nhi m s p x p cho m i ng i đ u

có phân, v , nói c th là m i ng i đ u có m t c ng v , c n c vào đó mà có ph n, t c là có quy n
hành và l i l c t ng ng gi ng nh vi c làm c a ng i gia tr ng chia công vi c và l i t c trong gia
đình cho con cháu v y. Khơng nh ng quan l i đ c ban ch c t c, theo c p b c mà h ng b ng l c
mà c nhân dân c ng chia ra các h ng đ đ c chia ru ng đ t. Nhìn vào v và ph n ng i ta th y m t
tr t t trên d i rõ r t trong tồn xã h i. ó là s th ng nh t thiên h v m t m i mà c ng là s chi m
đo t toàn b cho m t ng i.
S chi m h u toàn b b ng danh ngh a (quy n v ng h u và th n dân hóa tồn th ) th c hi n b ng
l c l ng quân s , b t k y u ph i th n ph c và duy trì b ng quy n l c nhà n c khơng địi h i chi m
đo t cá nhân t ng ph n s c lao đ ng và c a c i. Th c hi n s th ng tr nh v y ch c n thi t l p tr t t
ph n v t c là s p x p cho nh ng ng i m i quy ph c vào thang b c thích h p d i k chi n th ng
(phong ch c t c c p b ng l c) và ban b quy ch c ng n p ch khơng địi h i ph i xáo tr n t ch c
kinh t - xã h i không c n làm tan rã công xã. Công xã đ c chuy n thành làng xã. Ru ng đ t c a
công xã thành ru ng công, t c là c a nhà n c, c a vua nh ng v n giao cho làng xã quân c p đ th c
hi n vi c thiên t ban c p ru ng đ t cho th n dân. Ng i nh n ru ng, ngồi vi c đóng góp nh tr c
ph i n p thêm thu , làm ngh a v th n dân v i vua. Làng xã đ c liên k t thành qu n huy n, nh ng
đ n v hành chánh, nh ng đ n v th c hi n nhi m v c ng n p c a nhà n c, th ng thu c vào m t
lãnh th không g p quá nhi u khó kh n đ thành r ng l n và th ng nh t. Chính quy n t p trung, lãnh
th th ng nh t và đi đôi v i chúng là cách cai tr d a vào b máy quan lai đã ra đ i s m, khơng đ i tr i
qua m t q trình dài t ch đ chi m h u nô l và phong ki n phân quy n. Thân ph n “th n dân”,
ngh a v c ng n p tô thu cho chính quy n th ng nh t khơng đ cao thành nguyên t c quy n t h u,
không làm y u cu c s ng c ng đ ng, và ý th c v s h u công c ng.
Làng đã t là m t công xã chuy n thành đ n v hành chính c a nhà n c nh ng l i gi trong mình
nó s h u công c ng, thi t ch và t p t c c thành m t th gi i riêng. Tuy đã gia nh p vào cu c s ng
chung c a c n c nh ng làng xã v n là nh ng th c th riêng, t o thành biên gi i cho ho t đ ng c a
nh ng gia đình, nh ng con ng i trong đó. Làng xã v n là đ n v t ch c đ i s ng xã h i.
Nho giáo là h c thuy t chu ng g c, nh ngu n r t coi tr ng vi c l y lòng hi u th o ph ng d ng
cha m và th cúng t tiên, coi tr ng giòng gi ng, h hàng. Gi a nh ng ng i thân thu c h n i và h
ngo i khơng ch có quan h tình c m mà cịn có trách nhi m v i nhau, có nh ng nhi m v chung, có
nh ng trách nhi m liên đ i v i nhau n a. M i ng i khơng ch có quan h v i nh ng ng i trong gia
đình: ơng bà, cha m , anh ch em, v ch ng, con cái mà cịn có nh ng quan h v i nh ng ng i trong

h : chú, bác, cơ, c u, dì và con cháu c a h . H đ c s p x p có th b c trên d i đ n chín đ i: t b n
thân cho đ n b n đ i phía trên là cha, ơng, c , can và b n đ i phía d i là con, cháu ch t, chít. ó
là th ch c u t c chú ý phân bi t c ngành tr ng, ngành th , ngành trên, ngành d i, t c là
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 2 - 1989

V gia đình...

27

con cháu c a ng i anh hay ng i em trong nh ng đ i tr c. V i nh ng bà con g n g i “trong n i
thân” nh v y có nh ng qui đ nh theo l hay nh ng n n p theo t c l v đi l i th m vi ng vào nh ng
d p nh t đ nh, v th i gian đ tang, trách nhi m d cúng t , gi ch p và kèm theo là nh ng trách nhi m
quan tâm đ n nhau, giúp đ l n nhau. Trách nhi m nh v y không ch là v i nh ng ng i trong h n i
mà c v i nh ng ng i h ngo i: h đ ng v , h đ ng m , h đ ng bà…Th làm m i ng i đ u n m
trong m t màng l i r t ph c t p v h hàng; không n m v ng ph h đ ng n i, đ ng ngo i thì khơng
th x ng hơ và c x cho đúng phép t c đ c. Vì nhi m v th cúng t tiên, gi gìn ph n m , vì cùng
nhau c y c y ru ng h ng h a, t đi n, vì ph i tìm ki m s t ng tr c a bà con, h hàng nên ng i
cùng h th ng s ng quây qu n v i nhau và gi a h cùng hình thành m t th t ch c khơng ch có ý
ngh a đ i n i mà cịn có c ý ngh a đ i ngo i v i làng n c. Ng i t c tr ng và các b c cha chú
trong h ch u trách nhi m tinh th n v con cháu, v ng i trong h nh ng i gia tr ng đ i v i con
cháu trong gia đình. Làng th c t là g m m t s h . i u đó đ c v n d ng t lâu vào t ch c hành
chính làng xã: ho c k t h p m t s thành “giáp” m t th đ n v d i làng xã, ho c d a vào ng i t c
tr ng và các b c cha chú trong h mà th c hi n s phân b nhi m v đóng góp cho dân xã. Quan h
h hàng có ý ngh a chi ph i trong đ i s ng c a đ n v hành chính làng xã.
V lý thuy t Nho giáo không dành cho làng xã s quan tâm đ c bi t. Nho giáo ch tr ng: “G c

c a thiên h n c; g c c a n c nhà; g c c a nhà m i ng i (thân)”. M i ng i n l c tu d ng
đ o đ c thì nhà s êm m, tr t t mà nhà êm m tr t t thì đ t n c s bình tr . t n c bình tr khơng
ch nói v m t chính tr mà nói c m t xã h i, m t đ o đ c, v n hóa. Nho giáo khơng phân bi t r ch rịi
quan h chính tr , nhà n c, quan h xã h i v i quan h gia đình. ph m vi r ng nh t thiên t coi
thiên h - đ t n c, th n dân - là nhà mà ph m vi h p nhà bao g m c bà con, tôi t . Lý t ng c a
Nho giáo là th c hi n m t xã h i bình tr : th ng nh t, n đ nh, tr t t và hòa m c. Bi n pháp là tu thân,
t gia, tr qu c. Công vi c có ý ngh a quan tr ng hàng đ u là tr qu c nh ng tr qu c theo ki u t gia.
Thiên h ph i đ c quy v m t m i vào thiên t . Quan h vua và th n dân t c là quan h gi a ng i
cai tr và b cai tr , quan h nhà n c đã thành ch y u, nh ng quan h đó đ ng th i c ng là m t th
quan h cha - con, th y - trò. Trong cõi ng i t n t i m t đ o lý ph bi n và v nh h ng bi u hi n thành
nhân luân t c là đ o cha - con, anh - em, ch ng - v , vua - tôi, b n bè. Trong n m quan h đó ba cái
đ u thu c ph m vi gia đình: quan h vua - tôi là quan h nhà n c nh ng l i đ ng d ng v i quan h
cha - con, quan h b n bè là quan h xã h i nh ng l i đ ng d ng v i quan h anh - em. T t c đ u hình
dung có tr t t trên d i. Trong đ i s ng xã h i tr t t trên d i đ c thi t l p c n c vào s phân bi t
thân s v m t h hàng, già tr v tu i tác và sang hèn v ch c t c, v v trí xã h i. Nh ng ng i trên
thành hàng cha chú và ng i d i thành h ng con em. Ng i trên, k c vua quan, ng i c m quy n
v m t nhà n c, đ i x v i ng i d i nh cha đ i v i con; và ng i dân đ i x v i ng i trên, k c
cách quan h gi a ng i dân v i vua quan, gi ng nh con đ i v i cha m . Trên ph i “t ” t c là th ng
yêu, nuôi n ng và d y d mà d i ph i “hi u” t c là nghe l i, ph ng d ng và bi t n. Ng i c m
quy n ph i coi trách nhi m hàng đ u là giáo hóa, tr c h t là làm cho m i ng i bi t hi u d . Nh th
là đòn nhân luân, h u phong t c, làm cho con ng i t ch trong gia đình bi t kính nh ng cha anh mà
vào xã h i c ng bi t kính trên nh ng d i gi hịa m c, khơng tranh giành, khơng ng ngh ch. ó là
cách t gia đ tr qu c. Bi n pháp đó khơng ch nh m làm cho m i gia đình êm m đ xã h i thanh
bình mà cịn nh m xây d ng m t xã h i bình tr theo m u c a gia đình êm m.
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 2 - 1989

28

TR N ÌNH H

U

Nho giáo là m t h c thuy t c n c vào gia đình đ hình dung th gi i, theo mơ hình gia đình êm
m đ xây d ng xã h i lý t ng, Con ng i do đó nhìn chung là con ng i c a gia đình. T thiên t
cho đ n dân th ng, ai ai c ng l y tu thân làm g c ( i h c); vi c tu d ng đ o đ c c a m i ng i
c n b n là rèn luy n ph m ch t c a con ng i gia đình đó. Gia đình đ c Nho giáo đ c bi t chú ý
khơng ch vì nó quan tâm đ n vi c xây d ng gia đình, đ cao vai trị c a gia đình trong đ i s ng xã h i
mà cịn vì nó ch tr ng t ch c nhà n c và xã h i theo m u gia đình.
Gia đình truy n th ng Vi t Nam ch u nh h ng Nho giáo sâu s c, nh ng tìm nh h ng đó
khơng nên ch c n c vào lý thuy t Nho giáo mà nên nhìn gia đình trong th ch chính tr - kinh tê xã
h i t ch c và qu n lý theo Nho giáo, b đi u ki n hóa trong th ch đó mà v n đ ng phát tri n. Theo
chúng tôi nh ng đi u ki n đó là:
- Ch đ chuyên ch v i quy n v
- Tr t t trên d i theo ph n v .

ng h u, quy n th n dân hóa toàn th v i n n kinh t c ng n p.

- T ch c làng - h .
- Cu c s ng nơng thơn và cung đình.
S giáo hóa sâu r ng v trách nhi m v i vua v i n c, v tình ngh a gia đình h hàng, v lý t
s ng êm m trên kính d i nh ng, v quy n ng i đàn ông ng i cha, ng i ch ng.

ng

Nh ng đi u ki n th c t đó qui đ nh vi c hình thành các lo i gia đình, quan ni m v v trí và ch c

n ng xã h i, v các quan h , v cách làm n, cách s ng, cách xây d ng các lo i gia đình.
nh h ng Nho giáo đ n gia đình truy n th ng Vi t Nam là lâu dài và liên t c cho đ n khi Vi t
Nam thành thu c đ a c a Pháp và xã h i Vi t Nam b t đ u Âu hóa. Nh ng nh h ng đó c ng có khác
nhau tùy t ng th i k , t ng vùng và t ng lo i gia đình. Trong vi c nghiên c u gia trình truy n th ng
và nh h ng Nho giáo trong đó, c ng ch m t vài lo i gia đình th c s có ý ngh a.
II
KINH T C NG N P VÀ CÁC LO I GIA ÌNH
Tác đ ng đ n s phân hóa thành các lo i gia đình truy n thơng là c ch chính tr - kinh t c a ch
đ chuyên ch mà bi u hi n c th , tr c ti p là vi c quân c p công đi n, n p tô cho nhà n c (thu ), là
tr t t phân v , là t ch c làng - h .
Ru ng đ t v danh ngh a thu c s h u c a vua nh ng b ph n g i là công đi n v n đ nguyên theo
làng xã đ quân c p cho dân b n quán. Làng xã là đ n v qu n lý, quân c p ru ng đ t công và thu tô
thu n p cho nhà n c. C m quy n và thu tô thu trên m t lãnh th r ng l n, nhà vua c n có m t b
máy quan l i và đ i quân th ng tr c đ b o v v ng quy n, gi gìn an ninh và đơn đ c vi c thu tô
thu t các làng xã. V m t kinh t b máy chính quy n đó khơng làm nhi m v qu n lý, t ch c s n
xu t, khai thác mà ch khuyên b o tr ng dâu cày ru ng t c là đ ng viên nhân dân s n xu t, phân b và
đ c thúc b t phu, thu thu . Nhân dân theo h gia đình mà nh n ru ng cơng cày c y và n p thu . Nhà
n c không thu thu theo t ng ng i, t ng h mà thu thu theo làng xã. Làng xã không ch là đ n v
hành chánh mà còn là c p qu n lý ru ng đ t,
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 2 - 1989

V gia đình…

29

làm trung gian gi a ng i c y ru ng và nhà n c. Công đi n không ph i nhi u, không ph i là t t c
ru ng đ t, chia cho m i h c ng khơng đ c bao nhiêu. Nh ng đó là d u hi u c a trách nhi m nuôi
dân c a vua, là lý do b t m i ng i c m kích v cơng n “t c đ t ng n rau n chúa”, là c n c đ địi
h i tơ thu và lịng trung ngh a. Nhà n c có pháp lu t b o v cơng đi n, gi cho s i dây đó gi a vua
và dân đ c b n ch t: c m ch p chi m công đi n, c m bi n công đi n thành t đi n. Thu n p b ng
thóc, b ng ti n và b ng c l c d ch (đi phu, đi xâu) có s l ng nh t đ nh tr c cho m i làng. Cho nên
vua quan và làng xã đ u khơng khuy n khích, th m chí là ng n c n khơng cho dân thốt ly kh i làng,
làm cho ru ng không b b hoang, dân đinh đ đ ph c d ch. Vi c qu n lý h kh u gi ch t ch .
Nh ng ng i nghèo khi l u tán, tha h ng c u th c, h ng lý có trách nhi m ph i g i v . V i ng i
dân, cày cơng đi n khơng ph i có nhi u l i l c nh ng đi u đó c ng là b ng ch ng v quy n làm dân
làng, dân n c không ph i là dân lang thang, du th du th c, ng c khơng có q h ng.
Nhà n c khơng coi m i ng i dân là đ c l p mà coi nó là ng i c a làng này làng n , gánh vác
vi c chung theo làng. Cho nên vào làng - ghi tên vào s h kh u c a làng - nh n ph n đ t c a làng là
vi c quan tr ng. Nhi u ng i ph i c y c c, ch u t n kém đ giành gi t đ c quy n đóng góp v i làng
n c đó. Cơng đi n chi ph i vi c t ch c gia đình thành h s n xu t và g n bó h v i làng xã. Con
ng i ph thu c vào h , vào làng xã. Quan h gi a gia đình và láng xã khơng đ n gi n ch là quan h
v i n i c trú, v i m t đ n v hành chánh.
S n ph m làm ra m t ph n đ l i cho ng i cày ru ng, m t ph n cho làng xã và m t ph n n p
thu . Thu cho nhà n c c ng là tô cho nhà vua. Nhà vua dùng m t ph n phân ph i cho quan l i và
binh lính. Nh th là ng i s n xu t h ng theo lao đ ng còn quan l i và binh lính h ng n vua l c
n c. ó là n i dung “dân đ c c p ru ng, quan đ c c p l c” theo trách nhi m nuôi d ng th n dân
c a ông vua “l y thiên h làm nhà”. S phân bi t quan dân v m t nhà n c d n đ n s phân bi t h
nhà quan, h nhà dân, gia đình nhà quan, gia đình nhà dân, phân bi t không ch trong ngu n thu nh p,
trong h ng th . Trong xã h i ph n v do trên s p đ t, tr t t trên d i không c n c vào s h u c a
c i mà vào danh v . Theo danh, theo v mà m i ng i có l i, đ c phân chia ru ng đ t hay b ng l c
nh trên đã nói. Ngồi ra, c ng c n c vào danh vào v mà m i ng i có quy n đ c ch n ki u nhà,
đ c dùng m u qu n áo, đ c đi đ ng, n nói, gi ch ng i n i công c ng v i nh ng nghi tr ng v i
nh ng đi u th c khác bi t nhau. Gia đình nhà quan và gia đình nhà dân do đó t ch c khác nhau, s ng
khác nhau vì “quan dân l cách”.
Trong xã h i tr c đây thu c h nhà dân khơng ch có nh ng gia đình nơng dân, th th công. B

máy quan l i đ c tuy n theo khoa c . Trong xã h i có m t t ng l p ng i không ch n con đ ng s n
xu t làm n mà ch n con đ ng công danh: su t đ i đi h c mong thi đ đ làm quan. ó là t ng l p s
phu. S phu ch a ph i là quan đ đ c phân ph i tô thu , h ng b ng l c. Nh ng đó là l p dân đ c
u đãi. Tri u đình đã có chính sách ni k s , tr ng k s ..H đ c t ch c s h i, cày h c đi n, t
Kh ng T ; h c đi n đ c mi n tô thu và b n thân h đ c mi n dao d ch, t c là đi phu, đi xâu. Khi
đã thi đ , n u không làm quan, làng xã c ng trích ru ng cơng làm ru ng bi u không ph i n p thu .
Trong làng xã h đ c v n , đ c tr ng v ng, đ c bi u xén. Trong thang b c ph n v , các “th y”
đ ng cao h n nơng dân. Trong gia đình và trong đ i s ng xã h i t ng l p s phu đó s ng c ng khác
ng i cày ru ng.
Dân có 4 h ng : S , nông, công, th ng. Nh ng quan tr ng nh t v n là nông và s : “nh t s , nhì
nơng”. Th th cơng và ng i buôn bán b x p vào h ng th p và c ng
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 2 - 1989

30

TR N ÌNH H

U

ch a có vai trị đáng k trong đ i s ng kinh t và xã h i. V i s t n t i c a ru ng công c a t ng làng
xã, ng i dân ph thu c vào đó, quây qu n trong làng, cày trên cánh đ ng c a làng, g n bó v i cây
đa gi ng n c c a làng, l n lên c ng l y v l y ch ng trong ng i làng, không nh ng s ng cách bi t
v i ng i làng khác mà còn cách bi t c v i ng i ng c , nh khơng có g c gác làng n a. Làng
l i càng có v bi t l p vì xung quanh th ng có l y tre che kín, trong cách s ng th ng có nh ng t c
l làm ng i khác e ng i khi ti p xúc. Trong làng đóng kín nh v y, ng i c y có ít ru ng đ s n xu t

ph n vì cơng đi n đ c chia khơng nhi u, ph n vì đ a gi i làng xã ng n c n, khó mua bán ru ng đ t
làng xã khác. Làm v n, tr ng tr t hay ch n nuôi đ u nh m t túc, ít ngh đ n s n xu t hàng hóa đ
trao đ i. K c hàng th công c ng ch s n xu t theo nhu c u dân làng, tiêu th trong m y làng xã g n
nhau. Vi c trao đ i mua bán ch là v s s n v t th a ít i và ti n hành các ch quê nhi u mà lèo tèo.
Th ng nghi p trong th c t đó g p r t ít nhi u khó kh n. Hàng hóa đã ít l i phân tán.
ng giao
thơng đã ít l i x u, v n chuy n đã khó kh n l i kém an ninh. Nhà n c coi nông nghi p làng xã là
g c n c, có chính sách sách c th ng, xã h i khinh r ngh buôn bán mà quan l i l i sách nhi u đòi
bi u xén, ép mua r . Trong ý th c kinh t c a xã h i ti n thuê và ti n l i ch a thành có ý ngh a l n.
Tuy t c ng c ng nói ngh bn làm giàu nhanh “nh t b n v n lãi” nh ng khơng ai coi đó là cách
ki m n t t đ p và v ng ch c lâu dài. C đ t n c là m t bi n mênh mơng nh ng thơn xóm cơ l p. Ch
nh ng l tr n t nh huy n m i có nh ng ch búa t ng đ i l n, có hàng quán, có nhà tr . Cho nên đ i
l p v i nông thôn là cung đình kinh đơ và các l chân t nh huy n. Ch a có cơng th ng nghi p phát
tri n đ nh ng đô th v i nh ng t ng l p th dân đơng đ o có cách s ng riêng. Lo i gia đình th dân
cơng th ng ch a thành có ý ngh a l n trong đ i s ng xã h i. Có l c ng đã xu t hi n m t th c t h i
khác nh ng l tr n và làng xã ven sơng có đ ng giao thơng đ ng th y l i thu n ti n n i li n v i
các thi tr n có nhi u hoa ki u đ n t p trung buôn bán nh Th ng Long, Ph Hi n, H i An, Gia nh,
nh ng th c t đó hình nh c ng ch a tác đ ng sâu đ n t n gia đình truy n th ng.
T th c t phân tích trên ta có th phân bi t gia đình truy n th ng Vi t Nam thành hai lo i l n:
quan h và dân h . Quan h là nh ng gia đình có ph n v cao s ng b ng danh v , b ng l c. Tiêu bi u
cho lo i đó là gia đình quan l i, Hồng gia và gia đình q t c đã là lo i đ c bi t. Dân h là nh ng
ng i thu c ph n v th p song theo các ngh khác nhau. Trong xã h i tr c đây nông dân và nhà nho
có vai trị xã h i l n nh t, gia đình nơng dân và gia đình nhà nho c ng là ti u bi u nh t. Gia đình nơng
dân đ c bi t là gia đình trung nông tiêu bi u cho cách t ch c làm n s n xu t nông nghi p nh m t
túc và đóng góp cho làng n c. Gia đình nhà nho tiêu bi u cho cách dùng l ngh a xây d ng n n p
trong nhà và n v i h hàng làng xóm.
Gia đình nơng dân.
Ru ng đ t t ng làng xã ch có ít, cơng đi n l i càng ít; qn c p - chia đ u cho m i dân làng (th c
ra là có phân bi t gi a các h ng dân, nh ng cách bi t không th t nhi u) - làm cho m i ng i dính đ n
s n xu t nông nghi p mà thi u ru ng cày. Trong làng xã tuy t đ i b ph n là nh ng h nông dân

nghèo. M i h đ t ni s ng và đóng góp cho làng n c, th c hi n nhi m v c ng n p tô thu , đ u
ph i làm thêm công vi c khác. Ho c là ch n nuôi, làm v n, ho c là làm th công nghi p nh d t v i,
đan lát. C ng có ng i bn v t thêm ch , có ng i ph i làm thuê hay s n b t, hái l m núi r ng
hay sông h .
i s ng c a nh ng gia đình đó h t s c gieo neo, nhà c a rách
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 2 - 1989

V gia đình...

31

nát, n m c thi u th n. Có đ i s ng khá gi trong làng xã là nh ng đ a ch , phú nông và trung nông.
Lo i này ch chi m r t ít trong dân làng. Ngồi ph n ru ng cơng h có thêm ru ng t , ho c do cha ông
đ l i ho c h t khai kh n ho c h mua đ c. Pháp lu t cho phép khai kh n đ t hoang và mua bán
ru ng đ t (tr công đi n) nh ng ru ng đ t trong làng ít nên giá đ t và ít ng i ch u bán nên có thêm
1000 mét vng là r t khó kh n. Ba lo i gia đình v a k có ru ng đ t đ cày c y hay th a m t ít thuê
ng i làm hay cho ng i làm thuê n p tô. D u là trung nông, phú nông hay đ a ch k c nh ng đ a
ch có nhi u ru ng đ t, thì s n xu t nơng nghi p c a h c ng mang tính ch t riêng l ch không h p
tác, t túc ch khơng s n xu t hàng hóa trao đ i. Trong vi c làm v n, tr ng cây, ch n nuôi, nuôi t m
d t v i... h đ u nh m tr c h cung c p đ cho gia đình, th a m i đem bán. Các gia đình đó cịn
mong t túc c cơng c lao đ ng n a. Ch không làm đ c m i ph i thuê làm và mua s m. M i gia
đình đ u g ng t làm l y tránh vay m n, nh v . Nhân công r nh ng c ng tránh thuê làm. Không ai
ngh đ n vi c hùn v n, đ i công đ có n ng su t cao h n. C a c i th a, thóc lúa thì ch t vào kho, ti n
thì d u vào s p hay chơn xu ng đ t. H tích tr , có th cho vay lãi ch không chuy n thành hang hóa,
thành v n kinh doanh. i theo ph ng h ng t l c và t túc nh ng ng i thi u th n và nh ng ng i

còn mong phát tri n s n nghi p th ng lo làm nhi u ngh , thu nh p t nhi u ngu n, cịn nh ng gia
đình đã giàu có, các gia đình đ a ch th ng ch t p trung vào nông nghi p. Trung nông, phú nơng và
đ a ch có khác nhau v lao đ ng và bóc l t nh ng gia đình h , nh t là cách t ch c, qu n lý gia đình
thì đ u là gia đình nơng nghi p mà tiêu bi u là gia đình trung nơng.
c đi m c a các gia đình đó là có đ ph ng ti n s n xu t, có đ s c lao đ ng và s p x p làm n
có qui c . S n nghi p có đ ru ng v n, trâu bị, cơng c , có nhà kho, có b p, có chu ng gia súc.
Nhi u nhà cịn có c v n cây, ao cá n a. Trong nhà có đ n ba b n lao đ ng kh e m nh, siêng n ng.
Nh ng gia đình đó đ u có nhi u vi c làm, thi u s c lao đ ng nên mong có l m con, nhi u cháu nên
th ng c i v s m cho con trai. Gia đình trung nơng th ng cho ta th y hình nh m u m c v s
ph n vinh thơn q: nhà c a khang trang có nhà ngói, sân g ch, gi ng xây, chu ng tr i, nhà kho b ng
g . T t c t nhà đ n sân, đ n ngõ, đ n v n đ u s ch s ng n n p. Ng i nhà đơng và làm n đ u tay,
có nhi u th s n v t nào lúa, nào khoai, nào đ … đ n, đ tiêu và làm tr n vi c đóng góp vi c h ,
vi c làng. Th là đinh tài l ng v ng: Tuy có nhi u đi u ki n thu n l i nh ng h c ng khơng có tham
v ng giàu sang, s ng d d t. S n xu t tr ng tr t v n n ng su t th p và b p bênh. Cho nên gia đình
trung nơng th ng theo cách làm n siêng n ng ch m ch c n cù ch u khó và ti t ki m, ln ln tích
tr đ phịng tình tr ng th t bát, đói kém. Gia đình trung nơng là m t gia đình đ n v t ch c đ s n
xu t. Trong gia đình m i ng i già tr đ u đ c s p x p có cơng vi c làm cho nên c n có m t ng i
ch huy vi c làm n, th o vi c và kiên quy t đ ng th i c n m t ng i n i tr đ m đang ch m lo vi c
cung c p n m c chu đáo. Ng i ch huy cơng vi c có th là ng i đàn ơng n u cơng vi c chính là cày
c y mà c ng có th là đàn bà n u cơng vi c chính là ch n ni d t v i. Mà gia đình trung nơng thì
ph ng ti n s n xu t không ph i d i dào th ng là do nhi u ngh , thu nh p t nhi u ngu n mà sung
túc.
Công vi c c a m t h nông dân, m t gia đình trung nơng nhi u nh ng t ng đ i gi n đ n. Nhi m
v chính là s p x p l c l ng lao đ ng trong gia đình đ s n xu t. Trong xã h i gia đình đó khơng c n
đ n nhi u quan h ph c t p. H có th t túc t l c, khơng có nhu c u đ c h hàng làng xóm đùm
b c t ng tr nh các gia đình thi u th n. Cho nên đ i ngo i h ch c n đóng góp đ y đ vào vi c làng
vi c n c và c x bi t đi u khơng gây xích mích ác c m là đ c. Làng xóm đ i v i nh ng gia đình
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn

Xã h i h c, s 2 - 1989

32

TR N ÌNH H

U

làm n ch m ch c ng ch có quý m n. H ch a là giàu, ch a có th l c đ có nhi u kh n ng giúp đ
bà con xóm gi ng đ có nh ng quan h r ng rãi ph c t p. i u ki n ph i có lo i gia đình “c n ki m
kh i gia” - l y siêng n ng và ti t ki m mà làm cho nhà nên n i - nh v y ch y u là n i b : c nhà
hòa thu n, m i ng i nghe theo ng i ch gia đình, g n bó v i nhau đ làm vi c. Thành viên các gia
đình đó là nh ng nông dân lao đ ng ch t phác nên th ng c ng khơng có địi h i gì cao xa đ c bi t
nên c ng d hòa h p trong quan h cha- con, anh - em, v ch ng n u có va ch m thì c ng th ng ch
do t n nh v công vi c n ng nh v h ng th ít nhi u là nh ng đi u mà ng i gia tr ng g ng m u
và công minh th ng tránh đ c và bi t cách gi i quy t khơng khó kh n. Làm ch gia đình đi u hành
vi c làm n m t h nh v y ng i gia tr ng t t ph i tích c c tháo vát, nh ng ph n l n làm ngh c
truy n d a vào kinh nghi m, s c kh e, s khéo tay nên không đòi h i tài kinh doanh n ng đ ng mà địi
h i s am hi u cơng vi c, giàu kinh nghi m và tài s p x p. Cái chính đ làm n nên n i v n là c n
ki m nên ng i gia tr ng g ng m u và thúc ép con cháu làm vi c c t l c và n tiêu dè x n. Nhi u
gia đình phú nơng, đ a ch làm đi u đó đ n m c đ c ác.
Gia đình nhà nho.
Trong th c t c a n n kinh t c ng n p (quân c p công đi n n p tô thu , phân ph i bao c p theo
ph n v ) có lo i gia đình s n xu t t túc, c ng n p nh lo i gia đình nơng dân v a nói trên mà c ng
có lo i gia đình s ng trơng ch vào s phân ph i bao c p s tô thu đã n p cho nhà vua. ó là gia đình
quan l i. Gia đình nhà nho ch a đ c h ng b ng l c vua ban nh ng c ng s ng b ng danh v . Nói cho
đúng thì h s ng d a vào s u đãi trong tr t t ph n v và ch m i ph m vi làng xã. Quan l i đã
đ c c p b ng l c, t ch c gia đình ch y u theo h ng đ h ng n vua l c n c, m t th ân hu

th m nhu n không ch đ n b n thân, gia đình mà cịn có khi đ n có h hàng “M t ng i làm quan c
h đ c c y”. Nhà nho ch a có l c n c, c ng còn ph i làm n, nh ng h ch n cách ki m n khác v i
nông dân, không nh m vào ngu n thu nh p t s n xu t mà t phân ph i. Gia đình h t ch c đ h c
hành, thi đ và làm quan.
Khác v i gia đình nơng dân, gia đình nhà nho khơng t ch c thành đ n v s n xu t. Trong nhà
ng i ch gia đình khơng quan tâm đ n s n nghi p và c gia đình c ng khơng coi vi c thu nh p v s n
xu t có ý ngh a quan tr ng hàng đ u. àn ông là ch gia đình nh ng d u nhi u tu i hay ít tu i c ng
ch chúi đ u vào đèn sách. Vi c t n t o nuôi s ng gia đình trơng c y tay ng i v . C nh th m ng
c a nh ng gia đình nh th là “Bên anh đ c sách bên nàng quay t ”. Cu c s ng th c t d a vào quay
t nh ng l i đ t c hy v ng c i thi n vào đ c sách. R t nhi u gia đình lo i đó, vì uy tín xã h i c a h ,
có v r t đ m đang. H không quen vi c đ ng áng nh ng gi i vi c tr ng dâu, nuôi t m, d t v i, ch n
nuôi và làm v n là nh ng ngh có thu nh p cao h n cày c y. Nh ng ng i đàn bà đó th c t là
nh ng n i t ng tài gi i chèo ch ng vi c nhà, th c s là ch gia đình, s p x p m i chuy n trong gia
đình. H c ng nh n ru ng cơng và có th có c ru ng t , c ng cày c y đ t t c nh ng tơ thu đ i v i
h có ph n khoan gi m (ru ng bi u, ru ng h c đ c mi n thu , h c trị khơng ph i đi phu…)và nhi u
khi nh ng lao đ ng n ng nh c có bà con xóm gi ng làm giúp. Gia đình nhà nho s ng không ph i d a
vào v mà vào danh, vào th vào uy tín, vì v n nên đ c bi u xén giúp đ .
Gia đình lo i này hình thành th ng b t đ u t m t gia tr ng h c gi i, đ đ t nh đó mà có uy tín,
danh v ng, m t th th l c tinh th n trong h , trong làng. Con
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 2 - 1989

V gia đình…

33

cháu truy n nhau gi nghi p nhà thành dịng dõi, gia th , xa g n kính n . Khác v i gia đình nơng dân
gia đình nhà nho có quan h xã h i r ng. Ngồi h hàng bà con, xóm gi ng cịn có nhi u bè b n, h c
trị có c nh ng gia đình có c nhi u c h u t c b n bè t đ i tr c. Cho nên trong vi c nhà c a lo i
này vi c giao t đi l i th m vi ng và ti p đãi khách kh a nhi u khi còn quan tr ng h n c nh ng vi c
khác. ó m i là ch bi u hi n th th ng gia đình. Cái làm nên giá tr , xác đ nh v trí xã h i, cái mà h
quan tâm nh t là gia thanh, gia phong, gia th . Theo tinh th n Nho giáo các gia đình đó l y l ngh a đ
c ng c nó. Gia thanh, gia phong, gia th là nh ng cái mà các gia đình nhà nho ra s c gi gìn “gi y
rách thì gi l y l ”. Nhi u khi vì th mà thành chu ng nghi l hình th c. D u th c t đã thành nghèo
h n v n c làm ra phong l u đ gi th th ng gia đình.
N u gia đình nơng dân là t ch c đ thích ng v i kinh t t túc, c ng n p thì gia đình nhà nho là
đ thích ng v i xã h i ph n v . T c ng nói: “Ru ng b b khơng b ng ngh c m tay”: s h u không
quan tr ng b ng ngh nghi p nh ng ngh nghi p c ng không quan tr ng b ng danh v . Gia đình nhà
nho là lo i khơng ch n h ng s h u, h ng ngh nghi p mà ch n h ng danh v . Nhà nho trong th c
t có th thành th y, thành thân s , thành quan. Gia đình nhà nho v a mơ t , theo tơi là có ý ngh a tiêu
bi u. Không ph i t t c nhà nho đ u thu c lo i thân s , quan l i s ng b ng danh v b ng l c; nh ng gia
đình nhà nho v i hai lo i gia đình v a k c ng có nét t ng đ ng là xây d ng theo tinh th n Nho giáo.
Nho giáo nh h ng sâu đ n lo i gia đình nhà nho nh ng c ng th m vào toàn b xã h i, t c là nh
h ng đ n c gia đình nơng dân m t s m t. C hai lo i gia đình đó cho ta th y hình nh chung c a
gia đình truy n th ng Vi t Nam.
III
GIA ÌNH N N P VÀ VI C DÙNG L NGH A
LÀM CHO GIA ÌNH HỊA THU N
Nho giáo coi tr ng ngu n g c, dịng gi ng coi gia đình g n ch t v i h hàng, coi tuy t t , m t dòng
gi ng là t i l i v i t tiên, là s b t h nh l n nh t. Xây d ng gia đình êm m khơng ch là đ cho b n
thân và các thành viên khác có h nh phúc mà còn là vi c quan tr ng đ xây d ng xã h i. Nhà nho ngh
n u mình khơng giúp đ c gì cho dân cho n c thì ít nh t c ng gi đ c gia đình mình có n n p,
khơng “t gia” đ c, đ cho gia đình l n x n, l c đ c là m t s nh c nhã.
Gia đình t p h p nh ng ng i cùng giòng máu, cái quý là đ c đông đúc, đông con, nhi u cháu.
Nh ng gia đình c ng q ch có thanh th cho nên trong nhà c ng tính c con nuôi, tôi t . Khi là
m t h trong quan h v i làng n c thì khái ni m gia đình có m r ng ra bao g m c nh ng quan h

không máu m nh v y. Không ch ng i lao b c s ng đ n h t đ i mà c nh ng ng i đ y t l y v ,
l y ch ng ra riêng v n có tình ngh a g n bó v i ch theo m t quan h gia đình. Gia đình mu n là
th nh v ng thì th ng thích s ng qy qu n, s ng chung nhi u th h . Cho nên tr c đây ng i ta r t
t hào gia đình đơng đúc, b a n n u b ng n i to, mâm c m đông ng i nhà đơng con cháu mà s ng
hịa thu n. Xây d ng m t gia đình nh v y khơng ch tính đ n cu c s ng tr c m t mà còn ph i ngh
qua n m đ i thì con cháu thành m t h nh (ti u tơn) c n có nhà th , ru ng h ng h a, t đi n... Gia
đình nhi u th h c n có m t qu chung r t l n đáp ng đòi h i chi tiêu v n m c, nuôi ng i già, tr
con, t l gi ch p, khách kh a... c a c i làm ra đ chung, do ng i n m tay hịm chìa khóa trong
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 2 - 1989

34

TR N ÌNH H

U

nhà phân ph i, nh ng thành viên trong gia đình c n tiêu gì thì ph i xin. Thanh niên nh t là nh ng cô
dâu m i v nhà ch ng th ng ch u kh s v đi u đó. Nhi u nhà đ cho con cái làm riêng thêm đ gây
d ng l ng v n tiêu rieeng. Nh ng c p v ch ng tr th ng s ng d a vào b m mà c ng không nhi u
ng i muôn ra riêng.
Nhà đông ng i d sinh ra nhi u m i b t hịa ph c t p.
làm cho gia đình hòa m c Nho giáo ch
tr ng dùng l nghi đ th ch hóa làm cho m i thành viên theo đó mà c x , t ki m ch khơng đ
x y ra xích mích ph i c n đ n ng i gia tr ng phân x . L ngh a c ng nh m đ a l i cái hòa, cái đ p
trong các quan h gia đình.

1. Các quan h trong t ch c gia đình
Nho giáo ch tr ng m t gia đình có ch và ch là đàn ơng. H nói đ n ba quan h có ý ngh a đ o
lý: cha - con, v - ch ng, anh em. Trong m i c p có b trên và b d i, ng i d i ph i ph c tùng
ng i trên t c là con nghe cha, em nghe anh, v nghe ch ng. àn bà không bao gi là ch gia đình:
lúc cịn là con gái thì ph i nghe cha, lúc l y ch ng thì ph i nghe ch ng và khi ch ng ch t thì ph i nghe
con trai ch gia đình là ng i ch u trách nhi m v m i ng i trong nhà v i làng n c mà c ng là
ng i có trách nhi m ni d y, t c là trách nhi m c v t ch t c tinh th n đ i v i m i thành viên gia
đinh. Ch gia đình là ng i quy t đ nh m i vi c, làm tr ng tài phân x cho m i ng i. Ng i cha là
ch gia đình. Khi ng i cha ch t thì quy n đó chuy n sang ng i con trai tr ng. N u ng i m còn
s ng t t nhiên ng i con ph i tôn tr ng m , h i ý ki n m , nh ng ít ra đ i v i m i ng i anh ta đã là
ch gia đình. Con trai tr ng là ng i th a t , l i nhà c a b m không ra riêng. Khi cha m đã
ch t, d u có đi làm xa thì v n ph i có trách nhi m ch m sóc em út. S phân bi t nam n trong vi c
cai qu n gia đình là m t s phân bi t nguyên t c. Vi c đ i ngo i nh khách kh a, th m vi ng và d c
bi t là vi c n c, vi c làng, vi c h là vi c c a đàn ông. N u ch ng ch t mà con trai cịn nh thì ph i
nh chú bác trong h làm thay ch đàn bà c ng khơng ch trì. Vi c trong nhà thì th ng ng i đàn
ơng ch có ý ki n cịn vi c n i tr và c vi c s p x p làm n đ u thu c v ng i đàn bà. Tuy v y ng i
đàn bà v n làm v i danh ngh a là giúp ch ng. Vi c c a ng i đàn bà là bu ng b p. Nh ng ng i ph
n thu c nhà gia giáo th ng tránh đ ng ng i nhà th , nhà khách. Có ti n khách thì c ng ch ra đ n
c a. Tuy th trong nh ng gia đình nh th , tay hịm chìa khóa l i ng i đàn bà ng i ch ng giao t t
c ti n nong cho v và không bao gi ki m soát s chi tiêu c a v . Ng i đàn bà đ c coi là n i
t ng, là ch ph , tuy v danh ngh a là làm theo l i ch ng, giúp ch ng nh ng th c t thì là ng i ch
trì vi c nhà. Khơng ít gia đình ng i ch ng hèn kém th m chí vơ trách nhi m b m c m i vi c cho v ,
nh ng n u ng i v t ra quy n hành trong tay mình, l n át ch ng thì b chê c i là khơng có n n p.
ó là t t ng nam tơn n ty, nam n khơng bình đ ng. Nh ng quan h gi a nam n ph i hình dung
theo quan h gi a âm và d ng, có ch có tùng nh ng không th thi u nhau mà ph i d a vào nhau.
M t bên sinh m t bên d ng, m t bên b t đ u, kh i x ng m t bên hoàn thành h tr cho nhau. Cho
nên trong nhà đàn ông là ch đàn bà ph i thu n tùng nh ng đàn ông ph i yêu th ng và kính n v .
Bên c nh ng i ch gia đình là đàn ơng thì có ng i ch ph (m , v hay dâu tr ng) có quy n hành
trong gia đình, quy n hành ch trì vi c giúp đ gia tr ng trong công vi c bên trong. Ng i đàn ông
ph i kính n v nh ng l i có trách nhi m d y v mà ng i d y thì có th m ng ch i, đánh đ p và đu i

ra kh i nhà n a!
Ba quan h c b n trong gia đình là cha - con, anh - em và v - ch ng. Nh ng vì gia đình chung
nhi u th h nên quan h ph c t p h n t cha - con mà có ơng cháu và hai ba l p cha - con. Vì là đa
thê nên t v ch ng cịn có v c , v l , con v c , con
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 2 - 1989

V gia đình…

35

v l . Con v l khơng g i ng i đ ra mình là m mà l i g i ng i v c c a b là m . Con v l đ u
nhi u tu i h n v n là em không ngang quy n v i con v c . Vì đ nhi u nên quan h anh - em thành
quan h chú, bác v i cháu, quan h gi a anh em con chú con bác, phân bi t anh em ru t v i anh em
con chú con bác, anh em trong h ... Vi c quy đ nh trên d i rõ ràng và đ t ra ngh a v ng i d i ph i
nghe theo ng i trên làm cho gia đình có tr t t và thành t ch c ch t ch . Ng i trong gia đình ph i
n v i nhau theo tình ru t th t quy đ nh thành nh ng cái ngh a thiêng liêng: ngh a cha - con, ngh a
anh - em, ngh a v - ch ng trong đó l i đ c bi t nh n m nh hi u đ t c là v quan h cha con và anh
em. Trong nhi u sách v kinh đi n và gia hu n ng i ta c ng nói nhi u v ngh a v ch ng, nh t là v
đ i v i ch ng nh ng nhi u sách gia hu n l i nh c nh ng i đàn ông ph i coi tr ng anh em h n v
“V có th thay đ i đ c ch anh em không th thay đ i đ c”. Có l đó là s u n n n đ i v i m t xu
th thông th ng c ng r t t nhiên là khi đã có v , ng i con trai th ng thân yêu v h n anh em và
đi u đó th ng d n đ n nh t tình máu m và r n n t trong gia đình l n.
Gia đình tuy đông nh ng c ng th t ph c t p khi quan h ch là gi a nh ng ng i máu m . Nó tr
thành ph c t p h n nhi u khi hôn nhân đ a thêm nh ng ng i l vào gia đình.
i v i m t gia đình,

hơn nhân có hai m t: c i v cho con trai và g ch ng cho con gái. Nho giáo coi hôn nhân là h t s c
quan tr ng nh ng nhìn hai vi c đó khác nhau. C i v cho con trai là đ a m t ng i khác vào gia đình
mình cịn g con gái là trao cho gia đình khác m t s n ph m c a gia đình mình. Hơn nhân quan tr ng
khơng ph i vì đó là vi c quan h su t đ i đ n h nh phúc đôi trai gái mà vì đó là vi c quan h đ n gia
đình giịng h : l y v đ ni d ng cha m , th ph ng t tiên, sinh con n i dõi giòng gi ng. Con gái
l y ch ng là ra kh i gia đình c a cha m mà nh p vào thành ng i c a gia đình nhà ch ng. Con gái v
lâu dài khơng thu c v gia đình cho nên ch sinh con gái thì d u có nhi u c ng coi là khơng có con,
v n là m t giịng gi ng. Còn con dâu tuy là ng i l nh ng l i là ng i c a gia đình, khác v i ng i r
c ng tr ng h p t ng t . R ch là bán t , là con có m t n a. Dâu đ tang b m ch ng ba n m cịn
r thì ch đ tang b m v có m t n m. B m không coi tr ng vi c kén r nh ch n dâu và đ i x v i
r c ng khơng thân tình nh v i dâu. Có nh ng vi c nhà b m gi gìn khơng nói v i r mà r c ng
tránh khơng đi sâu vào công vi c nhà v . Nh ng gia đình n n p ti p đón r khách khi nghi l ch
không thân m t su ng sã. H i dâu vì là đ n i dõi tông đ ng nên không ch là vi c c a gia đình mà là
vi c c a c h , nh t là n u đó l i là dâu tr ng. Hơn nhân khơng ph i do tình yêu, theo ý đôi trai gái
mà do s l a ch n c a b m : cha m đ t đâu con ng i đ y. R khơng có quan h nhi u đ n giòng
gi ng h nhà v cho nên h hàng bên gái không tham gia nhi u vào vi c ch n r . Còn ng i dâu quan
h nhi u đ n h hàng nên h u nh c h tham gia vào vi c tìm ki m, bàn b c l a ch n. Hơn nhân có
nhi u l nghi ph c t p không ch làm cho vi c l y v l y ch ng thành trang nghiêm tr ng th mà còn
nh m giáo d c trách nhi m cho v ch ng tr , nh t là ng i v hi u vai trị m i c a mình trong gia
đình. Sau khi v nhà ch ng ng i dâu m i th ng tr i qua m t th i k b theo dõi, th thách có th coi
là giáo d c l i đ có th “nh p gia tùy t c” s ng đúng cung cách nhà ch ng. Vào s ng m t nhà l ,
ng i dâu m i th ng g p nh ng quan h x a nay v n đ c coi là khó kh n: quan h m ch ng - nàng
dâu, quan h v i em trai và em gái và quan h ch em dâu. Gi a em gái v i ch dâu, ch dâu v i em dâu
th ng phát sinh ra nh ng xung đ t nhi u khi d n đ n cãi c , lôi kéo theo c nh ng ng i đàn ông
trong gia đình. Ng i con gái t khi v nhà ch ng cho đ n khi thoát kh i c nh làm dâu là m t đo n đ i
ph i ch u đ ng, nín nh n m t t do.
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn

Xã h i h c, s 2 - 1989

36

TR N ÌNH H

U

2. Dùng Tình, Ngh a và L đ xây d ng gia đình.
Gia đình nh t là gia đình nhi u th h có l m quan h nên gi đ c hòa thu n nh mong mu n t
gia đ tr qu c theo lý t ng Nho giáo là vi c r t khó. Trong gia đình, nhi u chuy n nh nh t c ng d
d n đ n xích mích, xung đ t, d cãi vã, b t hịa. Cách t gia chính là s p x p và gi i quy t các quan h
đ tránh xung đ t b t hòa.
Cách th c hi n là làm cho gia đình có ch , là tr t t trên d i phân minh, ng i d i ph i nghe
theo ng i trên, không có tình tr ng “cá đ i b ng đ u”, khòng ai ch u nghe ai. Nh ng quan h trên
d i đó l i là m t quan h theo tình, n y sinh t cơng n sinh thành, d ng d c. ó là tình cha con,
tình anh em. ó là th tình c m t nhiên, con ng i sinh ra đã có. M nh T n i sinh ra ai ch ng yêu
cha m , ai ch ng kính anh, theo anh và đó là m m m ng c a cái Thi n trong m i ng i. Ng i ta yêu
cha m và kính anh khơng ph i m u c u m t vi c l i l c gì c . Gi a cha con, anh em yêu th ng
nhau, giúp đ nhau khơng nh ng khơng tính tốn mà c ng không suy xét theo s v a ph i, s t ng
ng. Gi a cha con, anh em ch có th ng u và khơng bao gi là q c . đây là tình ch khơng
ph i là lý, không ph i là ch c a công b ng, sịng ph ng. Vì m t lý do nào đó cha có th ghét con, đ i
x khơng cơng b ng v i con nh ng con không ph i vì th mà khơng u cha m . Theo tình cha con,
theo đ o hi u, ng i con không phán xét hành vi cha m theo l ph i, khi cha m làm sai c ng không
đ ng v phía l ph i đ lên án, đ ch ng l i. Trong tr ng h p đó ng i con ph i h t s c khuyên ng n,
nh ng n u cha m khơng ch u nghe thì con ph i làm theo ý cha m .
i v i cha m , ng i con ph i
hi u t c là h t lịng kính u, chi u chu ng, vì lịng bi t n sinh thành mà s n sóc t m chu đáo. Cịn
đ i v i con, cha m ph i t , t c là yêu th ng, ch m sóc, d y d . ó là quan h trên d i nh ng vì hai

bên h t lịng vì nhau và ân tình sâu n ng nên s cách bi t trên d i không l ra. T và hi u c ng là
m u m c cho tình c m trên d i gi a anh và em, gi a ch ng và v . Ng i trong nhà có đi u sai thì
“đóng c a b o nhau” ch khơng đem ra nói v i ng i ngồi. Trong gia đình c x v i nhau theo tình
ch khơng theo lý thành m t th nguyên t c, phân bi t ng i nhà v i ng i ngồi. T “tình” mà thành
“ngh a”, ý th c v nhi m v đ i v i nhau t ng x ng v i tình. Ngh a đ c quy đ nh thành “L ”, cách
đ i x c th chi ti t trong t ng tr ng h p: th m vi ng, đ ng ng i, x ng hô, th a g i và nh t là tang
l , cúng t . Nho giáo r t quan tâm đ n l ngh a lý t c là cách gi i thích lý do l a ch n nh ng nhi m v
nh ng l ti t, n i dung tinh th n c a nh ng qui đ nh đó mà c ng t c là cách bi u hi n c a tình trong
đó. Nho giáo c ng r t quan tâm đ n l nghi t c là cách bi u đ t lòng th ng yêu, s hòa m c, thái đ
kính nhau, nh ng nhau thành nh ng nghi th c đ p. T nh ng chuy n nh nh t nh rót m t chén
n c, x i m t bát c m, th m h i lúc ng , lúc d y, đ ng ng i nói chuy n v i nhau…c ng đ u kèm theo
nh ng nghi th c th hi n tình c m chu đáo và trên d i phân minh. M i thành viên đ u bi t nhi m v ,
l ti t và nghi th c đ i v i t ng ng i trong t ng tr ng h p và t giác làm, t o thành n n p c a gia
đình. Con ng i trong gia đình coi trách nhi m v i gia đình cao h n h nh phúc cá nhân, coi l ngh a
cao h n tình c m riêng. Yêu th ng v nh ng đi u đó khơng đ c cao h n lòng quý tr ng anh ch ,
hi u kính cha m . Gia đình n n p là gia đình trong đó m i ng i làm l ng, h c hành t ch c đ c
cu c s ng n đ nh và các thành viên hòa thu n gi đúng l ngh a.
Mu n thành gia đình n n p vi c quan tr ng nh t là cha m ph i giáo d c con cái. ó là trách
nhi m c a ng i cha, ng i gia tr ng. Gia đình n n p đòi h i m t ng i gia tr ng quan tâm đ n
gia đình, có trách nhi m, g ng m u, cơng minh và có
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 2 - 1989

V gia đình...

37

uy tín. C nhà ph i t lịng kính tr ng uy quy n c a ng i cha trong gia đình, nh t là ng i m khơng
bao gi cãi ch ng tr c m t con cái. Tránh vi c giáo d c con cái, ng i cha ph i nghiêm, nói ít nh ng
đúng, cơng b ng và d t khoát, th ng con nh ng c ng quy t không đ cho con nh n, t ý mu n làm
gì thì làm. Ng i m c ng có vai trị r t l n trong vi c giáo d c con cái nh ng l i giáo d c cách khác:
giáo d c b ng lòng th ng, b ng s hi n t . Ng i cha nghiêm làm con s , ng i m hi n t làm con
yêu m n, không dám và khơng n làm b y. Ng i m có vai trò quy t đ nh trong vi c giáo d c con
gái. Con trai đ c cho đi h c, còn con gái ch h c m . T nh bà m đã chú ý rèn luy n cho con b t
đ u giúp m các vi c v t r i th c khuya, d y s m làm công vi c n i tr , may vá, ch búa, s p x p vi c
gia đình. N i dung d y d c a ng i m tóm l i là t đ c c a ng i con gái, dung, công, ngôn, h nh.
N dung là d y trau d i v đ p t dáng đi đ ng, cách n m c đ n cách trang đi m làm sao cho g n
gàng, s ch s , nghiêm ch nh đi đ ng khoan thai, v m t d u dàng, t i c i, n m c trang nhã... N
công d y cách vá may, làm các công vi c n i tr , làm c bàn cúng t , ti p khách... N ngôn d y cách
n nói, ng x v i m i ng i, tránh nh ng l i thô t c, chua ngoa, đanh đá làm bà con, làng n c khó
ch u, bi t th a g i, ng đ i l ch s , khôn khéo. N h nh nói v đ o đ c, tr c h t là đ c tính hi n t ,
r ng rãi, bi t th ng ng i, giúp đ ng i, không cay nghi t, đ c ác, không kiêu sa, ghen tuông. Ph m
ch t quan tr ng c a ng i đàn bà, theo các nhà nho đó, tr c h t là hi n hòa, t nh . Cho nên c nh ng
ph m ch t r t quý ng i đàn ông nh s c s o, c ng tr c thì đàn bà c ng khơng ph i là t t. ó là
cơng phu chu n b cho con gái làm v , làm m lo vi c gia đình. “ c hi n t i m u” con gái hi n đ c là
do ng i m . Ng i ta nhìn ng i m mà đánh giá con gái, mà khi ch n dâu ng i ta c ng ch n ng i
con gái có kh n ng làm m t t. Trong hơn nhân ng i ta th ng quan tâm “môn đ ng h đ i” t c là
gia th hai bên ngang nhau. Nh ng t t nhiên ng i ta quan tâm h n đ n b n thân ng i con gái. Ng i
ta c ng cân nh c v danh giá, tài s n, s c đ p nh ng nh ng cái đó khơng quan tr ng b ng “phúc” và
“đ c” t c là nh ng ng i có đ c h nh con nhà hi n lành, cha ông tr c không đ c ác, khơng gây ra t i
ác vì tin r ng ng i hi n lành s có phúc, ng i đ c ác s có t i, mà phúc hay t i đ l i cho con cháu.
Ng i ta c ng khơng thích nh ng ng i v ng; nh ng ng i ch m làm n kém nhanh nh n khéo léo
nh ng ng i ta l i ng i ng n h n đ i v i nh ng ng i kiêu k , hay ghen tuông, kh c nghi t, n nói
đanh đá, chua ngoa. Con dâu là ng i s sinh con đ cháu n i dài giòng gi ng nên nh h ng quy t
đ nh đ n vi c làm cho gia đình t t hay x u v sau.
c coi là gia đình t t hay có phúc là nh ng gia

đình đơng con cháu, có c a, có danh v ng, nhi u ng i s ng lâu, trong nhà hòa thu n và s ng hi n
lành phúc đ c, con cháu h c hành nên ng i. Nh ng hi n t ng x u b coi là d u hi u gia đình suy
vong là trong nhà có ng i c b c r u chè, đ c ác, ph i tù t i, có đàn bà ngo i tình, có con b t hi u,
anh em b t hịa cãi l n nhau... Có con dâu h , con dâu đo ng, không bi t làm n, không bi t c x làm
m t lòng bà con láng gi ng c ng coi là nguy c suy thoái.
Nguyên t c xây d ng gia đình n n p là nam tôn n ty nh ng trong th c t thì c trong vi c qu n lý
c trong vi c giáo d c con cái, ng i đàn bà gi vai trò r t quy t đ nh, nhi u khi còn quy t đ nh h n c
ng i đàn ơng gia ch . Có ng i n i tr gi i thì gia đình đ m m, nên n i. Trong d lu n và trong
nhi u gia ph ng i ta nh c đ n công giáo d c con cái và gây d ng c a nhi u ng i đàn bà làm cho
nhà h ng th nh. Và trong nh ng gia đình n n p khơng ai vì ngun t c nam tôn n ty mà coi th ng
ng i đàn bà. Nh ng điêu đó c ng bi u hi n m t cách có n n p: ch ng tơn

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 2 - 1989

38

TR N ÌNH H

U

tr ng và n v , con tơn kính m , cha m , d u tin yêu con trai con gái c a mình, c ng giao vi c nhà cho
con dâu t c là tôn tr ng ch c n ng ng i ch ph .
Gia đình n n p là lo i gia đình tr c đây coi là m u m c t t đ p chung cho m i lo i gia đình quan
l i hay dân dã. Trong th c t , đó là m u hình gia đình nhà nho và xây d ng theo t t ng Nho giáo.
Lo i gia đình quy n quý bao gi c ng xây d ng gia đình theo m u này, nh ng vì quan h v i h hàng

và tôi t ph c t p h n, v th xã h i cao h n nên r t quan tâm đ n uy tín, đ n hình th c bên ngồi nên
đ cao gia thanh phong m t cách quá m c d n đ n nh ng gia pháp nghiêm kh c đ c ác, đ n nh ng l
nghi phi n toái r c r i, nhi u khi đi xa n i dung tình ngh a t nhiên và đè n ng lên cu c s ng c a các
thành viên gia đình. Lo i gia đình nơng dân, khi trong nhà làm n đã d d t, c ng theo con đ ng “phú
quý sinh l ngh a” cho con đi h c, h i d n t gia đình n n p nhà nho và gia đình c ng chuy n d n t
xây d ng theo m u n n p nh v y. Nh ng trong nh ng gia đình nh v y gia thanh, gia phong ch a
ph i là l n thì gia pháp, nghi l c ng đ n gi n đi.
Các lo i gia đình truy n th ng thích ng v i đi u ki n chính tr , kinh t , v n hóa hình thành trong
l ch s lâu dài. Gia đình trung nơng đ l i kinh nghi m t ch c s n xu t gia đình thì gia đình nhà nho
đ l i kinh nghi m t ch c n i b nh m đ t đ c hịa thu n, êm m.

*
*

*

Gia đình truy n th ng nh miêu t trên t n t i ít thay đ i cho đ n cu i th k XIX. T đ u th k
XX đ n nay, xu h ng Âu hóa, th c t kháng chi n và xây d ng ch ngh a xã h i đã làm thay đ i khá
nhi u. Tuy v y vi c hi n đ i hóa gia đình, v c n b n c ng là ti p t c x lý nh ng v n đ do gia đình
truy n th ng nh th đ t ra.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn