Giai thoại văn học Việt Nam

VÙN HỔC CƯÍ CÊÅN ÀẨI VIÏÅT NAM

GIAI THOẨI
VÙN HỔC VIÏÅT NAM
HOÂNG NGỔC PHẤCH
KIÏÌU THU HOẨCH
Sûu têìm biïn soẩn
(In lêìn thûá tû, cố sûãa chûäa)

NHÂ XËT BẪN VØN HỔC
HÂ NƯÅI - 2000


LÚÂI NHÂ XËT BẪN

GIAI THOẨI vùn hổc lâ nhûäng giai thoẩi nối riïng vïì
cấc nhâ vùn, nhâ thú, nhûäng nhên vêåt cố tïn tíi trong xậ
hưåi hóåc àưng àẫo nhûäng ngûúâi u thđch thú vùn vâ sấng
tấc thú vùn nối chung. Nhû vêåy giai thoẩi vùn hổc lâ mưåt
loẩi vùn chûúng vûâa cố tđnh chêët bấc hổc, lẩi vûâa cố tđnh
chêët truìn miïång mang trong cưët cấch ca nố nhiïìu nết
dên tưåc àưåc àấo àêìy sûác hêëp dêỵn.
Nùm 1965, Nhâ xët bẫn Vùn hổc àậ cho ra mù’t bẩn
àổc trïn miïìn Bù’c cën “Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam” do
Hoâng Ngổc Phấch - Kiïìu Thu Hoẩch biïn soẩn vâ Trêìn
Thanh Mai giúái thiïåu. Sấch in lêìn àêìu vúái sưë lûúång 3.600
cën, ra àúâi chûa àûúåc bao lêu, àậ cố nhûäng kiïën trong
vâ ngoâi nûúác àïì cêåp àïën viïåc cho nố àûúåc tấi bẫn. Ngây
nay àïí àấp ûáng lông mong mỗi êëy, Nhâ xët bẫn lêìn nây
cho tấi bẫn cën “Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam” vúái mc
àđch cung cêëp cho cấc bẩn mưåt tâi liïåu vùn hổc gổn nhể,

xc tđch, bao gưìm nhûäng giai thoẩi chổn lổc bưí đch vâ hêëp
dêỵn. Cng vúái mc àđch trïn, ngoâi viïåc lûúåc ài mưåt sưë
giai thoẩi, chng tưi ch trûúng khưng in lẩi phêìn giúái
thiïåu àêìu sấch vâ phêìn sấch bấo tham khẫo.
NHÂ XËT BẪN V ĂN HỔC




Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

5

BẤC LẤI ÀÔ HAY CHÛÄ

Àúâi vua Lï Àẩi Hânh (980 - 1005) cố sû Àưỵ Thån lâ
ngûúâi hổc rưång thú hay, am hiïíu viïåc àúâi, gip dêåp nhâ
vua cố cưng lao lúán, nhûng mưỵi lêìn nhâ vua àõnh phong
chûác cho thị sû àïìu khưng nhêån. Vị thïë, Lï Àẩi Hânh
câng kđnh trổng, nhâ vua thûúâng chó gổi lâ Àưỵ phấp sû
chûá khưng gổi tïn thêåt.
Khoẫng nùm Thiïn Phc thûá tấm (987), vua nhâ Tưëng
sai qëc tûã giấm bấc sơ lâ L Giấc sang sûá Viïåt Nam. Vua
Lï Àẩi Hânh bên sai sûá Thån giẫ lâm ngûúâi chêo àô ra
àốn sûá úã bïn búâ sưng Sấch Giang(1), L Giấc vưën lâ mưåt
tay sđnh thú khi ngưìi àô nhên trưng thêëy xa xa trïn mùåt
nûúác cố hai con ngửợng trỳõi, liùỡn ngờm hai cờu thỳ rựỗng:
Nga nga lûúäng nga nga,
Ngûúäng diïån hûúáng thiïn nha
Dõch:

(1)

Sấch Giang: thåc vng Nam Sấch, Hẫi Dûúng.



HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH

6

Ngưỵng ngưỵng hai con ngưỵng
Chên trúâi nghïín cưí trưng.
Sû Thån nghe xong tay vêỵn chêo nhõp nhâng, miïång
tûúi tù’n nưëi vêìn ngêm tiïëp hai cêu cho thânh mưåt bâi tûá
tuåt:
Bẩch mao phư lc thy

Hưìng trẩo bậi thanh ba. (1)
Dõch:
Lưng trù’ng phúi nûúác biïëc,
Sống xanh qåy chêo hưìng.
Thêëy mưåt tay lấi àô mâ cng hay chûä nhû vêåy, L Giấc
hïët sûác kinh ngẩc vâ cẫm phc.
(1)

Bâi nây ngun gưëc úã bâi thú “Vơnh nga” ca Lẩc Tên vûúng nhâ
thú àúâi Àûúâng lâm lc 10 tíi.
Nga, nga, nga!
Khc hẩng hûúáng thiïn ca
Bẩch mao ph lc thy,

Hưìng chûúãng bất thanh ba,
(Nghơa tûúng tûå nhû trïn)
ÚÃ àêy L Giấc cng nhû Àưỵ Thån àïìu chó lâ ngêm lẩi bâi thú
ca Lẩc Tên vûúng, chûá khưng phẫi lâ tûå sấng tấc ra. Song nhû
vêåy cng khưng hẩi gị àïën àưì ca ngûúâi kïí thoẩi: “Mưåt tay lấi
àô mâ cng hổc rưång àïën thïë, à biïët nûúác Nam cố lù’m ngûúâi
taâi” Xuêët xûá baâi thú xin xem Toaân Àûúâng thi cuãa Trung Hoa thû
cuåc xuêët baãn. Thûúång Haãi 1960 - quyïín 79. tr.864.




Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

7

Vïì sau, vua nhâ Tưëng côn sai L Giấc sang sûá Giao
Chêu mưåt lêìn nûäa. Lc vïì, L Giấc cố tùång sû Thån mưåt
bâi thú lûu biïåt trong àố cố hai cêu:
Thiïn ngoẩi hûäu thiïn ûng viïỵn chiïëu,
Khï àâm ba tơnh kiïën thiïìm thu,
(Ngoâi trúâi côn cố trúâi nïn chiïëu,
Sống lùång khe àêìm rổi mẫnh thu) (1)
Sû Thån àûa bâi thú cho Lï Àẩi Hânh. Vua triïåu sû
Khng Viïåt(2) vâo giẫi thđch hưå. Khng Viïåt nối: “Àêy lâ
sûá Trung Hoa tỗ kđnh trổng bïå hẩ cng ngang vúái hoâng
àïë ca ưng ta”. Vua hâi lông lù’m, liïìn sai sû Khng Viïåt
lâm mưåt bâi ca tiïỵn L Giấc. Bâi ca lâm theo àiïåu “Tưëng
vûúng lang qui” nhû sau:
Trûúâng quang phong hẫo cêím phâm trûúng,

Giao vổng thêìn tiïn phc àïë hûúng
Vẩn trng sún thy thiïåp thûúng lûúng
Cûãu thiïn qui lưå trûúâng,
Nhên tịnh thẫm thiïët, àưët ly thûúng.
Phan luën sûá tịnh lang,
(1)
(2)

Xem toân vùn bâi thú úã phêìn Tiïíu lån.
Sû Khng Viïåt tïn thêåt lâ Ngư Chên Lûu, qụ úã lâng Cất Lúåi,
qån Thûúâng Lẩc (chûa rộ nay thåc núi nâo) sinh nùm 959, mêët
nùm 1041. Vua Lï Àẩi Hânh ban hiïåu lâ Khng Viïåt àẩi sû,
phâm cấc viïåc qn qëc trổng sûå àïìu àem bân lån vúái nhaâ
sû.



HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH

Nguån tûúng thêm v õ

8

Nam cûúng,

Phên minh bấo ngậ hoâng.
Dõch:
Trúâi lẩnh giố tưët cấnh bìm trûúng,
Ngi ngống ngûúâi tiïn lẩi àïë hûúng.
Mn trng non nûúác sống mïnh mang.

Chđn trúâi thùm thùèm dùåm trûúâng.
Nhịn chến biïåt ly tịnh thẫm thûúng.
Vin xe sûá lông vêën vûúng,
Xin àem thêm vị Nam cûúng;
Phên minh bấo thấnh hoâng.

BÕ TRỐI VÊỴN LÂM THÚ

Theo truìn thuët, L Cưng ín (1) ngûúâi lâng Cưí
Phấp, ph Tûâ Sún, tónh Bù’c Ninh (nay thåc Hâ Bù’c) lâ
mưåt nhên vêåt khấ k dõ.
Tûúng truìn ưng khưng cố cha; bâ mể lâ Phẩm Thõ
Nhên ài chúi chuâa Tiïu Sún, úã phuã Tûâ Sún, Bù’c Ninh,
nựỗm mửồng thờởy i laồi vỳỏi thờỡn nhờn rửỡi vùỡ cố thai mâ sinh
(1)

Lâm vua tûâ 1005 àïën 1009.




Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

9

ra ưng. Nhûng cố thuët lẩi nối Phẩm Thõ lâ mưåt bâ gốa
chưìng àïën lâm thụ úã cha Cưí Phấp, ngûúâi tr trị cha êëy
lâ sû L Khấnh Vùn “ài lẩi” vúái bâ, àïën khi bâ th thai
thị àíi bâ ài núi khấc. Àïën ngây sinh àễ, bâ Phẩm Thõ
bổc con trong manh ấo c rưìi mang bỗ ngoâi cûãa tam quan

cha Cưí Phấp, L Khấnh Vùn nghe tiïëng trễ khốc bên ra
nhùåt àem vâo ni vâ àùåt tïn lâ L Cưng ín. Bêëy giúâ cố
cêu ca dao cố chêm chổc nhể nhâng L Khấnh Vùn nhû
sau:
Con ai àem bỗ cha nây,
Nam mư di phêåt con thêìy, thêìy ni.
Cưng ín lâ mưåt ch bế khưi ngư, rù’n rỗi vâ rêët thưng
minh, nïn àûúåc bưë ni u q vâ chùm sốc dẩy dưỵ. Lc
Cưng ín lïn sấu tíi hổc àậ tinh thưng mâ tđnh lẩi hay
tinh nghõch. Mưåt hưm, nhâ sû sai Cưng ín àem oẫn lïn
cha cng Hưå phấp, ch bế liïìn khoết oẫn ùn trûúác. Àïën
àïm, Hưå phấp bấo mưång cho sû biïët. Sấng hưm sau, sû gổi
Cưng ín lïn mù’ng. Ch bế tûác lù’m, lïn cha àấnh cho
Hưå phấp ba cùèng tay, rưìi viïët vâo sau lûng pho tûúång mêëy
chûä: “Àưì tam thiïn l” (àây ba ngân dùåm). Àïm hưm àố,
nhâ sû lẩi thêëy Hưå phấp àïën, mùåt óu xịu, ngỗ lúâi tûâ biïåt:
“Hoâng àïë àậ àây tưi ài xa, xin cố lúâi châo ưng”. Sấng hưm
sau, nhâ sû lïn xem pho tûúång Hưå phấp thêëy sau lûng quẫ
cố mêëy chûä “àưì tam thiïn l” thêåt. Nhâ sû bên sai tiïíu lêëy
nûúác rûãa, nhûng khưng sao rûãa sẩch. Sau phẫi bẫo Cưng



HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH

10

ín vâo rûãa thị ch bế chó lêëy ngốn tay xoa xoa lâ sẩch
ngay.
Khi ín àậ húi lúán, L Khấnh Vùn thêëy àïí úã cha

mịnh khưng tiïån, bên gûãi sang cha Tiïu Sún nhúâ sû Vẩn
Hẩnh dẩy bẫo. Vẩn Hẩnh lâ em råt Khấnh Vùn mưåt nhâ
sû cố tâi vùn hổc vâ cố cẫ tâi kinh ln. ÚÃ àêy Cưng ín
vêỵn khưng àưíi tđnh nïët xûa, vêỵn hổc đt chúi nhiïìu. Mưåt
hưm Cưng ín trưën hổc, bõ Vẩn Hẩnh trối lẩi cẫ àïm úã
tam quan. Canh khuya mỵi àưët khưng ng àûúåc, Cưng
ín tûác caónh ngờm bửởn cờu thỳ rựỗng:
Thiùn vi khờm chờớm, ừa v õ chiïn,
Nhêåt nguåt àưìng song àưëi ngậ miïn
Dẩ thêm bêët cẫm trâng thên tc,
Chó khng sún hâ xậ tù’c àiïn.
Dõch:
Trúâi lâm mân gưëi àêët lâm chiïn,
Nhêåt nguåt cng ta mưåt giêëc n.
Àïm khuya chùèng dấm dang chên dỵi
Chó súå sún hâ xậ tù’c nghiïng.
Vẩn Hẩnh nghe thú cho lâ Cưng ín cố khđ tûúång àïë
vûúng, rêët mûâng, tûâ àố ra cưng dẩy dưỵ vâ lo toan cho Cưng
ín nïn nghiïåp lúán. Nhâ sû “tc trđ àa mûu” êëy àûa àûúåc
Cưng ín vâo lâm quan trong triïìu. Khưng bao lêu, nhúâ
tâi trđ ca mịnh, L Cưng ín thùng lïn àïën chûác Tẫ thên
vïå àiïån tiïìn chó huy sûá lâ mưåt àõa võ cêån thêìn cûåc to luác



Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

11

bêëy giúâ. Khi Lï Long Àơnh (Ngổa triïìu) chïët (1009), nhêån

thêëy lông dên rêët oấn ghết nhâ Lï vị nhûäng tưåi ấc ca
Ngổa triïìu. Sû Vẩn Hẩnh cng vúái bổn Àâo Cam Mưåc bên
mûu thay àưíi triïìu àẩi, tưn L Cưng ín lïn lâm vua.
Nhâ L bù’t àêìu tûâ àêëy.

NAM QËC SÚN HÂ NAM ÀÏË CÛ

L Thûúâng Kiïåt, ngûúâi phûúâng Thấi Hôa, Thùng Long,
sinh nùm 1036, mêët nùm 1105, lâm quan àïën Thấi y, lâ
ngûúâi vùn vộ kiïm toân.
Àúâi L Nhên Tưng (1072 - 1127), quên Töëng sang xêm
lûúåc nûúác ta. Vua sai Lyá Thûúâng Kiïåt àem quên cûå àõch.
Lyá Thûúâng Kiïåt haå lïånh cho dên úã phđa bù’c sưng Nhû
Nguåt (tûác lâ sưng Cêìu ngây nay) di cû sang phđa nam
àïí trấnh sûå khng bưë ca giùåc, rưìi lêåp doanh trẩi úã phđa
nam sưng àïí chưëng giûä. Qn hai bïn cêìm cûå hâng thấng.
Qn giùåc thïë mẩnh nhûng mêëy lêìn vûúåt sưng àïìu bõ
àấnh lui. Tuy vêåy, quên ta cuäng dêìn dêìn nuáng thïë. Tịnh
trẩng hïët sûác khêín cêëp.
Àïí cưí v qn sơ, L Thûúâng Kiïåt bên nghơ ra mưåt kïë.
Ưng lâm mưåt bâi thú tûá tuyïåt, àang àïm sai ngûúâi bñ mêåt



HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH

vâo àïìn thúâ thấnh Tam Giang
nhû sau:

(1)

12

ngêm vang lïn. Bâi thú

Nam qëc sún hâ Nam àïë cû,
Tiïåt nhiïn àõnh phêån tẩi thiïn thû.
Nhû hâ nghõch lưỵ lai xêm phẩm,
Nhûä àùèng hânh khan th bẩi hû.
Dõch:
Nûúác Nam vưën ca vua Nam,
Sấch trúâi kia àậ rộ râng à õnh

phên

Giùåc cìng sao dấm lêën xêm.
L bay rưìi sệ chëc phêìn bẩi vong.
Thïë lâ tûâ hưm sau, bâi thú àûúåc truìn tng trong toân
qn, vâ ngûúâi ngûúâi àưìn àẩi lâ thêìn àậ lâm ra bâi thú àố
àïí bấo trûúác viïåc quên giùåc têët baåi, quên ta têët thù’ng. Do
àố, lông tin tûúãng vâo thù’ng lúåi cëi cng àûúåc cng cưë.
Qn sơ ai nêëy hùm húã tiïën lïn phđa trûúác àïí giïët giùåc.
Khđ thïë àậ hùng, L Thûúâng Kiïåt bên múã cåc tiïën cưng,
(1)

Thấnh Tam Giang: hai anh em Trûúng Hưìng, Trûúng Hất, tûúáng
ca Triïåu Quang Phc àậ tûâng gip Triïåu Quang Phc khấng
chiïën chưëng giùåc Lûúng (thïë k thûá VI. Nhiïìu àïìn thúâ hai võ àûúåc
dûång úã chưỵ húåp lûu ba con sưng Cêìu, sưng Thûúng vâ sưng Lc
Nam; vị vêåy ngûúâi ta quen gổi anh em hổ Trûúng lâ thấnh Tam

Giang (ba sưng).




Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

13

àấnh cho giùåc Tưëng àẩi bẩi, phẫi cêìu hôa vâ rt vïì nûúác.
(1)

LAN PHU NHÊN

Vua L Thấnh Tưng (1054 - 1072), tïn thûåc lâ Nhêåt
Tưn, àậ 40 tíi mâ khưng cố con, nïn hïët sûác lo lù’ng cho
viïåc kïë võ sau naây. Theo lúâi khun ca cấc quan, vua ài
cêìu tûå úã cha Siïu Loẩi, lâng Thưí Lưỵi, huån Vùn Giang,
tónh Hûng n. Nghe vua àïën, dên lâng àưí xư ra àûáng
xem àêìy àûúâng; duy chó cố mưåt ngûúâi con gấi cù’t cỗ, thêëy
kiïåu vua ài qua, vêỵn cûá àûáng dûåa vâo gưëc mưåt cêy lan, úã
trïn mưåt cấi àưìi vù’ng, chûá khưng thêm chẩy ra xem. Vua
ngưìi trïn kiïåu trưng thêëy lêëy lâm lẩ, truìn gổi lẩi hỗi,
ngûúâi con gấi ûáng àưëi trưi chẫy mẩch lẩc, khưng cố vễ gị
lâ lëng cëng súå haäi. Qua cêu chuyïån, vua Lyá hïët sûác
chuá yá àïën giổng nối thanh thoất nhû tiïëng chng ca cư
ta, vâ khi vua tỗ lúâi khen, thị nâng móm cûúâi mâ hất mưåt
cêu hất nhû sau:
Ngûúâi thanh thị tiïëng cng thanh,
(1)

Nùm 1072.



HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH

14

Chng kïu àấnh úã gốc àịnh cng kïu.
L Nhêåt Tưn rêët lêëy lâm vûâa lông, àûa nâng vïì cung,
phong lâ Lan phu nhên (YÃ Lan: tûåa cêy lan). Àûúåc ñt
lêu, YÃ Lan phu nhên cố thai, sinh ra mưåt trai khưi ngư
tën t: àố lâ thấi tûã Cân Àûác, sau nây sệ trúã thânh vua
L Nhên Tưng (1072 - 1127), mưåt trong nhûäng võ vua lúán
ca nhâ L.

CHÛÚNG DÛÚNG - HÂM TÛÃ

Trêìn Quang Khẫi lâ con thûá vua Trêìn Thấi Tưng, ngûúâi
lâng Tûác Mùåc, huån M Lưåc, tónh Nam Àõnh, sinh nùm
1241, mêët nùm 1294. Ưng lâ ngûúâi hổc rưång vâ thưng hiïíu
nhiïìu thûá tiïëng, tâi kiïm vùn vộ, cố cưng lúán trong viïåc
phấ qn Ngun úã àúâi Trêìn.
Khoẫng cëi nùm Giấp thên (1284), trûúác sûác têën cưng
ưì ẩt ca qn xêm lûúåc nhâ Ngun dûúái quìn tưíng chó
huy ca Thoất Hoan, qn ta thua liïn tiïëp trêån nây àïën
trêån khấc, cëi cng phẫi bỗ kinh àư Thùng Long cho giùåc
chiïëm àống. Tiïët chïë thưëng lơnh toân qn lâ Hûng Àẩo
Vûúng Trêìn Qëc Tën àûa vua chẩy vïì Thanh Hốa, vâ

sù’p xïëp viïåc khấng chiïën chưëng ngoẩi xêm.



Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

15

Ma xn nùm sau, ÊËt dêåu (1285), àẩo qn Ngun do
Toa Àư thưëng lơnh ài àûúâng Chiïm Thânh tiïën ra àõnh
àấnh chiïëm àêët Nghïå An, nhûng àûúåc thûúång tûúáng Trêìn
Quang Khẫi chưëng giûä rêët vûäng, Toa Àư khưng àấnh nưíi,
lẩi thïm lûúng thûåc ngây mưåt cẩn dêìn, Toa Àư bên bân
vúái Ư Mậ Nhi dêỵn qn xëng thuìn vûúåt bïí ra Bù’c àïí
húåp binh vúái Thoất Hoan. Àûúåc tin êëy, Trêìn Quang Khẫi
phi bấo ra Thanh Hốa cho Trêìn Hûng Àẩo biïët. Hûng Àẩo
liïìn sai Chiïu vùn vûúng Trêìn Nhêåt Dåt àem qn ra
àốn àûúâng àấnh Toa Àư úã vng Hẫi Dûúng vâ cho Trêìn
Quang Khẫi mang mưåt àẩo qn thûá hai kếo thùèng ra
Thùng Long, chúâ lc nâo Trêìn Nhêåt Dåt diïåt xong qn
Toa Àư thị cng húåp binh àấnh p Thùng Long.
Quẫ nhiïn thấng tû nùm êëy (ÊËt dêåu) qn Trêìn Nhêåt
Dåt gùåp àoân chiïën thuìn ca Toa Àư úã bïën Hâm Tûã
(thåc huån Àưng An, tónh Hûng n). Qn ta àấnh rêët
hùng, Toa Àư tûã trêån, Ư Mậ Nhi trưën lïn mưåt chiïëc thuìn
con chẩy thoất.
Trêìn Quang Khẫi àûúåc tin àẩi thù’ng, liïìn chia qn
mưåt mùåt àấnh chiïën thuìn ca Thoất Hoan úã bïën Chûúng
Dûúng, mùåt khấc bưí vêy Thùng Long vâ giẫi phống àûúåc
kinh àư. Qn Thoất Hoan chẩy trưëi chïët sang àûúåc sưng

Hưìng vâ cưë giûä àêët Kinh Bù’c (Bù’c Ninh).
Trêìn Quang Khẫi kếo qn vâo thânh múã tiïåc khao
qn. Giûäa lc cêët chến vui vễ, cấc tûúáng sơ àïì nghõ



HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH

16

thûúång tûúáng ngêm mưåt bâi thú. Trêìn Quang Khẫi tay
bûng chến rûúåu, ûáng khêíu ngờm rựỗng:
oaồt saỏo Chỷỳng Dỷỳng ửồ,
Cờỡm hửỡ Haõm Tỷó quan.
Thaỏi bịnh tu nưỵ lûåc,
Vẩn cưí thûã giang san.
Dõch:
Chûúng Dûúng cûúáp giấo giùåc,
Hâm Tûã bù’t qn th.
Thấi bịnh nïn gù’ng sûác,
Non nỷỳỏc vờợn nghũn thu.

TRANG NGUYẽN Vẽè HOC Lẽẻ

Nguyùợn Hiùỡn quù úã lâng Hâ Dûúng, huån Thûúång
Ngun, tónh Nam Àõnh, àưỵ th khoa nùm Bđnh Ngổ
(1246) àúâi Trêìn Thấi Tưng, àïën nùm sau thi àịnh àưỵ trẩng
ngun.
Hiïìn vưën thưng minh, lc sấu, bẫy tíi theo hổc mưåt
nhâ sû úã cha lâng, mưỵi ngây sû cho hổc hai mûúi trang

sấch, Hiïìn chó àổc qua lâ thåc. Nùm mûúâi mưåt tíi Hiïìn
àậ nưíi tiïëng lâ thêìn àưìng. Lc àưỵ trẩng múái mûúâi hai tíi.



Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

17

Khi vâo ra mù’t vua, vua thêëy bế ló’t chó’t mâ ùn nối lẩi
hâm hưì, chûa cố phếp tù’c gị cẫ, bên bù’t vïì hổc lïỵ ba nùm
rưìi sệ bưí dng lâm quan.
Trẩng vïì àûúåc đt lêu thị cố sûá nhâ Ngun sang, sûá àûa
ra mưåt bâi thú ng ngưn àïí thûã nhên tâi nûúác Nam:
Lûúäng nhêåt bịnh àêìu nhêåt,
Tûá sún àiïn àẫo sún.
Lûúäng vûúng tranh nhêët qëc,
Tûá khêíu tung hoânh gian.
Nghơa lâ:
Hai mùåt trúâi, mựồt trỳõi bựỗng ờỡu,
Bửởn traỏi nuỏi, traỏi nuỏi iùn aóo.
Hai öng vua tranh nhau möåt nûúác,
Böën caái miïång úã trong khoẫng dổc ngang.
Thêåt lâ k qúåc, cẫ triïìu àịnh àïìu chõu, khưng ai hiïíu
ra sao cẫ. Cố ngûúâi têu vua thûã cho múâi trẩng Hiïìn àïën
hỗi xem. Vua àânh phẫi y lúâi.
Khi sûá nhâ vua túái lâng trẩng, gùåp mưåt thựỗng beỏ ang
uõa nghừch ỳó ờỡu laõng liùỡn hoói thựm vaõo nhaõ Hiùỡn, nhỷng
thựỗng beỏ cỷỏ laõm thinh chựống noỏi chựống rựỗng. Sỷỏ bỷồc mũnh
laồi nhờn thờởy thựỗng beỏ coỏ veó ngửồ nghụnh, beõn oồc mửồt cờu

rựỗng:
- Tỷồ laõ chỷọ, cờởt giựỗng ờỡu, tỷó laõ con, con ai con ờởy?



HOANG NGOC PHACH - KIẽèU THU HOACH

18

Thựỗng beỏ thờởy sỷỏ trïu chổc bêëy giúâ múái chõu múã miïång;
nhûng khưng phẫi àïí trỗ nhâ Hiïìn mâ àïí àưëi lẩi nhû sau:
- Vu lâ chûng, bỗ ngang lûng, àinh lâ àûáa, àûáa nâo àûáa
nây?
Àưëi xong chẩy biïën. Nghe cêu àưëi xûúåc mâ tâi tịnh, sûá
àoấn chù’c àố lâ trẩng Hiïìn, liïìn theo ht vâo nhâ. Túái
sên, thêëy trẩng àang àûáng trong bïëp, sûá lẩi àổc trïu mưåt
cêu nûäa:
- Ngư vùn qn tûã viïën bâo tr, hâ tu mõ tấo?
(Ta nghe ngûúâi qn tûã thûúâng lấnh xa núi bïëp nc, sao
lẩi ài nõnh ưng bïëp?)
Nhûng trẩng àêu chõu lếp, biïån bẩch ngay:
- Ngậ bẫn hûäu quan cû àónh nẩi, khẫ tẩm àiïìu canh!
(Ta vưën lâ chûác quan vâo hâng tïí tûúáng, nhûng hậy tẩm
nïm canh!) (1)
Sûá triïìu àịnh khêm phc vư cng, liïìn múâi ngay trẩng
vïì kinh àïí hỗi bâi thú kia.
Song múâi maọi maõ traồng cuọng chựống i, noỏi rựỗng:
- Trỷỳỏc vua bẫo ta khưng biïët lïỵ phếp, nay chđnh nhâ
vua cng khưng biïët lïỵ phếp!” Thị ra trong lc vưåi vâng sûá
(1)

Àiïìu canh: nïm canh, cố nghơa bống lâ lâm tïí tûúáng, do cêu ca
vua Cao Tưn nhâ Thûúng nối vúái Phố Duåt, lc cûã Duåt lâm tïí
tûúáng.




Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

19

àậ qụn cẫ nghi thûác. Sau phẫi mang xe ngûåa, nghi
trûúång àïën àốn thêåt long trổng, trẩng múái chõu ài cho.
Túái triïìu, vua àem bâi thú ng ngưn ca sûá nhâ Ngun
ra hỗi. Trẩng Hiïìn liùởc mựt qua rửỡi giaóng rựỗng oỏ laõ chỷọ
iùỡn. Thũ ra baõi thỳ ờởy phaói hiùớu laõ:
Hai
Bửởn
Hai
Bửởn

nhờồt bựỗng ờỡu ùớ sống hâng,
sún xấo lưån dổc cng ngang.
vûúng nghiïng ngûãa lo tranh nûúác,
khêíu liïìn nhau ghếp vûäng vâng.

Lc bêëy giúâ vua quan múái vúä nhệ, cẫ triïìu àịnh ai cng
phc trẩng, vâ khi àûa cêu trẫ lúâi lẩi cho sûá nhâ Ngun,
sûá cng hoẫng hưìn khưng côn dấm lïn mùåt nûäa.

TO ÀÊÌU MÂ DẨI

Hưìi múái lïn bẫy tíi, trẩng Hiïìn thûúâng hay chúi nùån
àêët vúái bổn trễ con.
Mưåt lêìn trẩng nùån con voi àêët, rưìi lêëy bưën con cua àïí
vâo bưën chên, lêëy àóa lâm vôi, lêëy bûúám lâm tai thânh ra
voi àêët mâ cng cûã àưång àûúåc, khiïën bổn trễ vui thđch reo
hô êìm ơ. Chúåt mưåt ưng quan ài qua àûáng lẩi xem vâ hỗi



HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH

20

chuån Hiïìn. Thêëy Hiïìn khếo lếo lẩi lấu lónh, ưng quan
liïìn àổc búän mưåt cêu:
Àưìng tûã ng lc nhên, vư nhû nhơ xẫo!
Nghơa lâ:
Bổn treó nựm saỏu ỷỏa, khửng ỷỏa naõo kheỏo
bựỗng maõy.
Traồng thờởy vờồy, hoói ửng quan rựỗng: Trỷỳỏc hùởt xin ửng
cho biùởt ưng lâm chûác quan gị?”. Quan nối: “Ta lâ quan
thấi th ùn lûúng hai ngân hưåc”. Thêëy quan cố khoe
khoang, Hiùỡn liùỡn oồc rựỗng:
Thaỏi thuỏ nhừ thiùn thaồch, maồc nhûúåc cưng...
Nghơa lâ:
Quan thấi th ùn lûúng hai ngân hưåc,
chùèng ai... bựỗng ửng.

Quan cỷỳõi baóo: ửởi coõn thiùởu mửồt chỷọ! Hiïìn nâi cho
tiïìn rưìi sệ àưëi nưët. Quan cho tiïìn xong, Hiùỡn liùỡn bửớ sung
rựỗng:
Thaỏi thuỏ nhừ thiùn thaồch, maồc nhûúåc
cưng liïm
Nghơa lâ:
Quan thấi th ùn lûúng hai ngân hưåc,
chùèng ai liùm bựỗng ửng.
Quan chừu laõ gioói, nhỷng vui miùồng hỗi thïm:
- Thïë nïëu ta khưng cho tiïìn, thị ch àưëi chûä gị?



Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

21

Hiïìn trẫ lúâi:
- Khố gị? Nïëu ưng khưng cho tiïìn thị tưi chó viïåc àiïìn
chûä tham vaõo thửi.
Quan biùởt thựỗng beỏ laỏu caỏ, aõnh phaói bỗ ài khưng dấm
trïu chổc gị nûäa, kễo lẩi mang tiïëng “to àêìu mâ dẩi”!

NƯỴI OAN CA NHÂ SÛ

Huìn Quang tưn giẫ tïn thûåc lâ L Àẩo Tấi, qụ úã
lâng Vẩn Tẫi, huån Gia Àõnh (Gia Bịnh), tónh Bù’c Ninh
sinh nùm 1254, mêët nùm 1334. Nùm 19 tíi, àưỵ khoa tam
(1)
giấo àúâi vua Trêìn Thấnh Tưng . Nùm 1317 sû Phấp Loa

lc sù’p lêm chung àem bất ca Àiïìu ngûå giấc hoâng
(tûác Trêìn Nhên Tưng) àậ truìn cho mịnh mâ truìn lẩi
cho L Àẩo Tấi. Tûâ àố L àûúåc gổi lâ Huìn Quang tưn
giẫ, vïì tu úã ni n Tûã vâ trúã thânh võ tưí thûá ba ca phấi
Trc Lêm (tưí thûá nhêët lâ Trêìn Nhên Tưng, tưí thûá hai lâ
Phấp Loa). L lâ ngûúâi hay chûä cố tiïëng; vua Anh Tưng àậ
(1)

Tûúng truìn sû nhâ nghêo, lc chûa thânh àẩt hỗi con gấi lâng
chẫ ai thêm gẫ. Àïën khi sû àưỵ trẩng, cấc nhâ quìn qu múái
tranh nhau gẫ con gấi cho. Àúâi sau cố cêu hất: Khố khùn thị
chùèng ai nhịn; Àïën khi àưỵ trẩng chđn nghịn nhên duyïn.



HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH

22

tûâng khen: “Phâm nhûäng vùn tûâ àậ qua tay Tưn giẫ thị
mưåt chûä cng khưng thïí búát, mưåt chûä cng khưng thïí
thïm”.
Mưåt lêìn, mën thûã àûác àưå ca nhâ sû, vua sai chổn mưåt
cung nûä tïn lâ Nguỵn Thõ Àiïím Bđch, nhan sù’c tuåt vúâi,
lẩi cố tâi thú ph, cho àïën thùm sû vâ nhúâ sû xem lẩi mưåt
têåp thú vùn. Vua dùån hïỵ lâm cho sû àưång tịnh àûúåc, thị
phẫi nâi xin lêëy mưåt lẩng vâng àïí vïì lâm tin, vị trûúác àố
vua cố tùång sû ba lẩng vâng.
Àiïím Bđch lâ mưåt ngûúâi con gấi àểp ngûúâi xêëu nïët, gian
ngoan thêm àưåc. Thõ àïën ni n Tûã, gùåp mưåt àïm Huìn

Quang mẫi ngêm thú túái khuya chûa ng, liïìn lổt vâo
phông, giúã trô trïu ghểo. Nhûng Huìn Quang cûå tuåt,
thết mù’ng àíi ra. Sấng hưm sau, Àiïím Bđch lẩi lêåp mûu
khấc: Thõ vâo lẩy lc khốc lốc vúái nhâ sû, nối hưm qua súã
dơ liïìu lơnh nhû vêåy, vị thõ àang lêm vâo mưåt tịnh trẩng
rêët nguy cêëp: bưë thõ mù’c oan sù’p bõ xûã tûã, nïëu khưng cố
ba lẩng vâng àt lốt cho quan àïí giẫm ấn xëng, thị sệ bõ
hânh hịnh; nïn thõ phẫi tđnh kïë vng dẩi lâ hiïën thên cho
Tưn giẫ àïí cố dõp kïí rộ sûå tịnh sau. Huìn Quang nghe
xong, thûúng tịnh, liïìn múã trấp lêëy cẫ ba lẩng vâng vua
àậ cho mịnh mâ sệ khưng bao giúâ dng àïën, àûa cho Àiïím
Bđch.
Àûúåc vâng rưìi, Àiïím Bđch hủ hỷóng trỳó vùỡ kinh ử, tờu
rựỗng: Tửn giaó khửng phẫi lâ ngûúâi tưët. Tiïëng àẩo àûác xûa



Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

23

nay ca Tưn giẫ, chùèng qua laõ ngoa truyùỡn. Bựỗng chỷỏng
laõ ờy! Rửỡi thừ chũa ba lẩng vâng ca Huìn Quang (tûác
lâ ca vua) cho vua xem. Àiïím Bđch nối thïm:
“Thiïëp àïën thị thêëy Huìn Quang tiïëp àốn niïìm núã
khấc thûúâng. Tưn giẫ múâi cng ùn cúm cuâng uöëng rûúåu.
Àïën töëi múâi cuâng xem trùng, ngêm thú. Tưn àậ lâm tùång
thiïëp mưåt bâi thú nhû sau:
Vựỗng vựồc trựng mai aỏnh nỷỳỏc
Hiu hiu gioỏ truỏc ngờm sïnh

Ngûúâi hôa tûúi tưët, cẫnh hôa àểp,
Mêu Thđch Ca nâo th hûäu tịnh.
Rưìi Tưn giẫ múâi thiïëp vâo phông riïng. Àïën sấng thị
cho thiïëp ba lẩng vâng nây vâ dùån thiïëp phẫi hïët sûác giûä
kđn"
Vua Anh Tưng lâ ngûúâi nống tđnh, nghe chuån, nhịn
vâng, lẩi thêëy bâi thú àêìy giổng phong tịnh, lẫ lúi vâ cố
vễ bấng bưí Phêåt giấo nhû vêåy, tûác thị nưíi giêån àng àng,
xëng lïånh àíi Huìn Quang ra khỗi cha. Àûúåc tin
nhên dên àõa phûúng nhao nhao phẫn àưëi. Vị chđnh nhên
dên àõa phûúng àậ thêëu rộ nưỵi oan ca sû.
Bêëy giúâ ngûúâi ta cố cêu hất:
D mâ tất cẩn Bịnh Than
Rûãa lâm sao sẩch tiïëng oan cho thêìy?



HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH

24

Sưë lâ àïm hưm Àiïím Bđch vïì n Tûã, mưåt bâ mể trong
lâng, nhên con ưëm nùång, àõnh àïën gộ cûãa cha xin sû
thëc ëng, nhû dên lâng xûa nay vêỵn lâm àưëi vúái Tưn
giẫ: vûâa vâo àïën núi thị nghe trong bìng sû cố tiïëng nối
xùéng, bâ mể khưng dấm vâo nûäa, mâ àûáng np nghe thị
ra sû Huìn Quang àang cûå tuåt thấi àưå khïu gúåi ca
mưåt ẫ con gấi rêët àểp. Cëi cng, bâ thêëy sû giêån quấ,
chưåp lêëy giấ gưỵ àïí àên nếm vâo ngûúâi cư ẫ, dêìu xưëi vâo
loang lưí cẫ chiïëc ëm... Thêëy vêåy, bâ àânh ài vïì, vâ sấng

hưm sau, àem cêu chuån lc àïm kïí cho têët cẫ dên lâng
àïìu biïët. Ai nêëy àïìu thấn phc àûác àưå ca Tưn giẫ. Nay
nhên dên nghe chuån Tưn giẫ bõ àíi ra khỗi cha thị
rêët bêët bịnh, liïìn phấi mưåt àoân lïn ngay kinh àư xin bấi
ët nhâ vua àïí trịnh bây sûå thûåc. Ài àêìu lâ bâ mể cố con
ưëm. Nghe xong sûå viïåc, vua Trêìn Anh Tưng cho tra hỗi lẩi
Àiïím Bđch. Ngûúâi ta tịm lẩi àûúåc cẫ chiïëc ëm lêëm àêìy
dêìu ca thõ.
Vua vûâa giêån Àiïím Bđch vûâa thûúng Huìn Quang, lêåp
tûác thên hânh vïì ni n Tûã xin lưỵi Tưn giẫ vâ phong cho
lâm qëc sû, côn thõ Bđch thị vua giao cho triïìu àịnh xûã
tưåi giẫo giam hêåu (1). Sau àố tra hỗi k, thị ra bâi thú kia
chđnh lâ Àiïím Bđch àậ sấng tấc ra àïí vu khưëng Huìn
Quang.
(1)

Tưåi thù’t cưí nhûng côn àûúåc giam àïí chúâ xết lẩi.




Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

25

NGÛÅA ÀẤ LÊËM BN

Vua Trêìn Nhên Tưng tïn thûåc lâ Trêìn Khêm, qụ úã
lâng Tûác Mùåc, huyïån Myä Löåc, Nam Àõnh; sinh nùm 1258,
mêët nùm 1308, lâm vua àûúåc 14 nùm rưìi ài tu úã nuái Yïn

Tûã, khai saáng ra phaái Truác Lêm trong Phêåt giấo Viïåt
Nam. Nhâ vua sấng tấc khấ nhiïìu thú vùn.
Sau khi aồi thựng trờồn Baồch ựỗng nựm 1288 vaõ kùởt
thuỏc vễ vang cưng cåc khấng chiïën chưëng qn xêm lûúåc
nhâ Ngun, Trêìn Hûng Àẩo rûúác vua Nhên Tưng cng
Thûúång hoâng Thấnh Tưng vïì Thùng Long. Vua múã tiïåc
khao thûúãng tûúáng sơ, vâ truìn cho dên chng múã hưåi vui
chúi ba ngaõy ùm, goồi laõ Thaỏi bũnh diùn yùởn.
Tỷỳng truyùỡn rựỗng trong mêëy hưm àố, ngûúâi ta thêëy úã
chên cấc con ngûåa àấ tẩc ra àïí chêìu hêìu trûúác cấc miïëu,
àiïån ùỡu coỏ dủnh buõn. Ngỷỳõi ta cho rựỗng chủnh caỏc ngûåa
àấ vâ mn vêåt vư tri ca àêët nûúác àïìu cố tham gia àấnh
giùåc. Viïåc àïën tai vua Trêìn Nhên Tưng. Nhên lc vui
mûâng, vua liïìn ûáng khêíu ngêm hai cờu thỳ rựỗng:
Xaọ tực lỷỳọng hửỡi lao thaồch maọ,
Sỳn haõ thiïn cưí àiïån kim êu.



HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH

26

Dõch:
Xậ tù’c hai phen bon ngûåa àấ;
Non sưng nghịn thã vûäng êu vâng.

HOA SEN TRONG GIÏËNG NGỔC

Mẩc Àơnh Chi, tûå lâ Tiïët Phu, ngûúâi lâng Lng Àưång,

huån Chđ Linh, tónh Hẫi Dûúng, sưëng vâo khoẫng àêìu thïë
k XIV, khưng rộ nùm sinh vâ mêët.
Tc truìn lâng ưng cố mưåt gô àêët lúán, vưën lâ khu lùng
têím àậ lêu àúâi, cêy cưëi mổc um tm, rêåm rẩp thânh rûâng,
hûúu, khó rêët nhiïìu. Mưåt bûäa mể ưng vâo àố kiïëm ci, bõ
mưåt con khó àưåc hiïëp rưìi cố mang. Bưë ưng tûác giêån, cẫi
trang lâm àân bâ ài kiïëm ci vâ giïët chïët con khó êëy. Àûúåc
vâi hưm, úã chưỵ xấc con khó bưỵng thêëy mưëi àn lïn thânh
mưåt ngưi mưå. Sau àêëy đt lêu thị bưë ưng mêët, lc hêëp hưëi
dùån ngûúâi nhâ chưn mịnh vâo chưỵ mưå con khó.
Khi Mẩc Àơnh Chi sinh ra, tûúáng mẩo vư cng xêëu xđ:
ln, àen, mưìm rưång, mi tểt, trấn dư. Ngûúâi lâng thûúâng
bẫo àố lâ con tinh khó nghiïåm vâo. Nhûng ưng lẩi rêët
thưng minh, ngay tûâ nhỗ àậ nưíi tiïëng thêìn àưìng. Àúâi Trêìn
Anh Tưng, niïn hiïåu Hûng Long thûá 2 (1304), öng ài thi,



Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

27

vùn bâi lâm trưåi hún mổi ngûúâi nhûng vị mùåt mi xêëu xđ
nïn nhâ vua khưng mën cho ưng àưỵ. Ưng bên dêng bâi
ph “Ngổc tónh lïn” (Hoa sen trong giïëng ngổc) àïí nối lïn
cấi phêím giấ thanh cao ca mịnh. Trong bâi ph cố nhûäng
cêu nhû:
... Phi àâo l chi thư tc; phi mai trc cư hân; phi tùng
phông chi cêìu k; phi Lẩc thưí chi mêỵu àún; Phi Àâo
lïånh àưng ly chi cc; phi Linh qn cûãu uín chi lan.

Nậi Thấi Hoa phong àêìu ngổc tónh chi liïn...
Nghơa lâ:
Chùèng phẫi nhû àâo trêìn, l tc; chùèng phẫi nhû trc
cưỵi, mai gêìy(1)
Cêíu k phông tùng khố sấnh; mêỵu àún àêët Lẩc nâo
bị(2)
Giêåu Àâo lïånh cc sao vđ àûúåc; vûúân Linh qn lan sấ
(3)
kïí gị .
(1)
(2)

(3)

Àâo Trêìn, l tc : Do cêu thú cưí: “Àâo l mêỵu sún tưíng thư tc”
(Hoa àâo hoa mêån àêìu ni àïìu lâ thûá thư tc).
Cêíu k phông tùng: cêíu k lâ tïn mưåt cêy thëc. Àúâi Àûúâng, Lûu
V Tđch võnh cêy cêìu k cố cêu: “Tùng phông dûúåc th y hân
tónh” (Cêy thëc ca nhâ cha nûúng bïn giïëng lẩnh). Mêỵu àún
àêët Lẩc: Àêët Lẩc Dûúng, Trung Qëc lâ núi cố hoa mêỵu àún àểp
nhêët, nïn ngûúâi ta cng thûúâng gổi lâ “hoa Lẩc Dûúng”.
Giêåu Àâo lïånh: Àâo lïånh tûác Àâo Tiïìm àúâi Têën, lâm quan lïånh
úã Bânh Trẩch. Thú Àâo Tiïìm cố cêu: “Thấi cc àưng ly hẩ” (hấi
hoa cc úã dûúái giêåu phđa àưng).