(Sáng kiến kinh nghiệm) vận dụng sơ đồ tư duy trong dạy và học môn toán, tiếng việt lớp 4

Sáng kiến kinh nghiệm

1


Sáng kiến kinh nghiệm

BÁO CÁO KẾT QUẢ
NGHIÊN CỨU, ỨNG DỤNG SÁNG KIẾN

1. Lời giới thiệu
Cách học truyền thống mặc dù đã tạo ra những thành công nhất định với nền
giáo dục nhưng với thời điểm hiện tại, nó đã khơng còn phù hợp nữa. Cách học
này đã khiến tư duy của nhiều em học sinh (HS) đi vào lối mòn, khơng kích
thích được sự phát triển của trí não. Hay nói cách khác, HS rất thụ động trong
việc học tập. Thường thì HS chỉ biết nghe giảng và ghi kiến thức theo những gì
giáo viên (GV) ghi trên bảng hoặc đọc cho chép mà không biết cách lưu thông
tin sao cho khoa học, tự chủ, độc lập nhất. Từ đó dẫn đến tình trạng học vẹt, học
thuộc máy móc, học trước quên sau,…dẫn đến chán nản, áp lực…
Tuổi đời còn trẻ, kinh nghiệm chưa nhiều, nhưng bản thân tôi từng là một
HS, sinh viên và giờ là một GV tôi nhận thấy như sau: Khi học bài mới, nhiều
HS tiếp thu thụ động, máy móc, chỉ biết học bài nào biết bài đấy, các mơn học
chưa có sự liên kết kiến thức với nhau vì thế khơng phát triển được tư duy logic
và tư duy hệ thống. Ngoài ra, việc chuẩn bị bài mới cũng là khâu quan trọng để
học sinh tiếp thu kiến thức mới nhưng các em vẫn chưa có ý thức chuẩn bị. Có
nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan dẫn đến tình trạng trên, song phải kể
đến nguyên nhân chính là do phương thức học tập của học sinh chưa tích cực và
phương pháp giảng dạy của giáo viên chưa thực sự thu hút sự hứng thú học tập
nhằm phát huy tính tự giác và chủ động, sáng tạo trong học tập của học sinh.
2

Sáng kiến kinh nghiệm

Từ đầu năm, tôi được ban giám hiệu nhà trường giao nhiệm vụ làm GV
chủ nhiệm và giảng dạy lớp 4C. Bản thân tôi nhận thức được: Trong chương
trình Tiểu học, năm học lớp 4 được đánh giá là năm học khó nhất cũng là “nút
thắt” quan trọng của cấp học này. Vì vậy, tơi đã vận dụng những phương pháp
mà mình đã được đào tạo để giúp HS lĩnh hội kiến thức một cách hiệu quả nhất
có thể. Một trong những hình thức dạy học mới đã được tôi áp dụng từ đầu năm
học đến giờ đó chính là sử dụng sơ đồ tư duy.
Sơ đồ tư duy là phương pháp tôi được học từ thầy cơ của mình, nhận thấy
đây là phương pháp hữu ích trong việc dạy và học, tơi đã tìm hiểu về nó. Tơi tìm
đến cuốn sách “Tơi tài giỏi- Bạn cũng thế” của tác giả Adam Khoo cùng với lời
giới thiệu của Tony Buzan tôi hiểu được: Sơ đồ tư duy còn gọi là bản đồ tư duy,
lược đồ tư duy, là hình thức ghi chép nhằm tìm tịi đào sâu, mở rộng một ý
tưởng, hệ thống hóa một chủ đề hay một mạch kiến thức, bằng cách kết hợp việc
sử dụng đồng thời hình ảnh, đường nét, màu sắc, chữ viết với sự tư duy tích cực.
Đặc biệt đây là một sơ đồ mở, không yêu cầu tỉ lệ, chi tiết chặt chẽ như bản đồ
địa lí, có thể vẽ thêm hoặc bớt các nhánh, mỗi người vẽ một kiểu khác nhau,
dùng màu sắc, hình ảnh, các cụm từ diễn đạt khác nhau, cùng một chủ đề nhưng
mỗi người có thể “thể hiện” nó dưới dạng sơ đồ tư duy theo một cách riêng, do
đó việc lập sơ đồ tư duy phát huy được tối đa khả năng sáng tạo của mỗi người.
Một số kết quả nghiên cứu cho thấy bộ não của con người sẽ hiểu sâu, nhớ lâu
và in đậm cái mà do chính mình tự suy nghĩ, tự viết, vẽ ra theo ngơn ngữ của
mình. Vì vậy trong dạy học: Việc sử dụng sơ đồ tư duy huy động tối đa tiềm
3


Sáng kiến kinh nghiệm

năng của bộ não, giúp HS học tập tích cực, hỗ trợ hiệu quả các phương pháp dạy
học. Vận dụng sơ đồ tư duy trong dạy học, GV giúp HS có thói quen tự tay ghi
chép hay tổng kết một vấn đề, một chủ đề đã đọc, đã học, theo cách hiểu của
HS. Mỗi bài học, kiến thức trọng tâm được hệ thống dưới dạng sơ đồ tư duy trên
một trang giấy, giúp HS dễ ôn tập, dễ xem lại kiến thức khi cần.
Ưu điểm lớn nhất của việc sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học ở Tiểu học
là dễ áp dụng, dễ thực hành, phát huy khả năng sáng tạo của học sinh. Tôi chỉ
cần bảng và hộp phấn nhiều màu. Học sinh chỉ cần tờ giấy trắng và hộp bút
nhiều màu mực. Bất kể mơn nào tơi cũng có thể ứng dụng sơ đồ tư duy và yêu
cầu học sinh làm việc cá nhân hoặc theo nhóm. Việc thực hiện sơ đồ tư duy sẽ
giúp các em rèn kỹ năng và tư duy khoa học, đặc biệt ghi nhớ kiến thức sâu sắc
mà khơng sa vào lối học vẹt, học máy móc, HS được vừa học vừa chơi, tâm lý
thoải mái, không áp lực, buồn chán nữa.
Xuất phát từ những lí do trên, tôi mạnh dạn chọn đề tài: Vận dụng sơ đồ
tư duy trong dạy và học mơn Tốn, Tiếng Việt lớp 4 để nghiên cứu, chia sẻ kinh
nghiệm tới anh chị em đồng nghiệp cùng tham khảo, áp dụng trong điều kiện
thực tế phù hợp.
2. Tên sáng kiến:
“Vận dụng sơ đồ tư duy trong dạy và học mơn Tốn, Tiếng Việt lớp 4”.
3. Tác giả sáng kiến:
- Họ và tên: Nguyễn Thị Huế

4


Sáng kiến kinh nghiệm

- Địa chỉ: Trường Tiểu học và THCS Tứ Yên, huyện Sông Lô, tỉnh Vĩnh
Phúc.
- Điện thoại: 0974.754.970

- Email:
4. Chủ đầu tư tạo ra sáng kiến: Nguyễn Thị Huế
5. Lĩnh vực áp dụng sáng kiến: Hoạt động dạy và học cấp Tiểu học
6. Ngày sáng kiến được áp dụng lần đầu hoặc áp dụng thử:
- Từ tháng 9/2019 đến nay.
7. Bản chất của sáng kiến.
7.1: Nội dung của sáng kiến
Trước hết tôi cho HS làm quen với sơ đồ tư duy bằng cách giới thiệu cho HS
một số sơ đồ tư duy cùng với sự dẫn dắt, giải thích của tơi để các em tập đọc
hiểu sơ đồ tư duy, sao cho chỉ cần nhìn vào sơ đồ tư duy các em có thể thuyết
trình được nội dung một bài học hay một chủ đề, một chương theo mạch logic
của kiến thức.
Sau khi HS có thể tự đọc hiểu sơ đồ tư duy, tôi bắt đầu hướng dẫn HS tự lập
sơ đồ tư duy.
Như đã trình bày ở trên, sự chuẩn bị để có thể vẽ sơ đồ tư duy rất đơn giản,
HS chỉ cần tờ giấy trắng và hộp bút nhiều màu mực. Tôi hướng dẫn HS vẽ theo
4 bước sau:
• Bước 1: Vẽ chủ đề ở trung tâm:
- Bước đầu tiên trong việc tạo ra một sơ đồ tư duy là vẽ một chủ đề trung tâm ở
trên một mảnh giấy.
5


Sáng kiến kinh nghiệm

- Đặt trang giấy nằm ngang trước mặt để bắt đầu vẽ sơ đồ tư duy ở giữa trang
giấy.
- Muốn xác định được chủ đề tôi hướng dẫn HS dựa vào tên một bài học vì
thơng thường tên một bài học chứa nội dung trọng tâm của bài.
Ví dụ: Đối với bài Hình thoi thì chủ đề trung tâm là : Hình thoi.

• Bước 2: Vẽ thêm các tiêu đề phụ:
Bước tiếp theo, tôi hướng dẫn các em vẽ thêm các tiêu đề phụ vào chủ đề trung
tâm:
Ví dụ: Đối với bài Hình thoi thì các tiêu đề phụ là: đặc điểm, cơng thức tính
chu vi, diện tích.
• Bước 3: Trong từng tiêu đề phụ, vẽ thêm các ý chính và các chi tiết hỗ
trợ.
Ví dụ: Đối với bài Hình thoi thì viết chi tiết đặc điểm, cơng thức tinh chu vi,
diện tích.
• Bước 4: Hồn thiện sơ đồ.
Ở bước cuối cùng này, hãy để trí tưởng tượng của học sinh bay bổng. Học
sinh có thể thêm nhiều hình ảnh nhằm giúp các ý quan trọng thêm nổi bật, cũng
như giúp lưu chúng vào trí nhớ tốt hơn.
Trên đây là 4 bước mà tôi đã hướng dẫn HS vẽ sơ đồ tư duy và việc dạy học với
sơ đồ tư duy tơi xin được tóm tắt qua các hoạt động sau:
• Hoạt động 1: HS lập sơ đồ tư duy theo nhóm hoặc cá nhân theo gợi ý, hướng
dẫn của GV.
6


Sáng kiến kinh nghiệm

• Hoạt động 2: HS hoặc đại diện của các nhóm HS lên báo cáo, thuyết minh về
SĐTD mà nhóm mình đã thiết lập.
• Hoạt động 3: HS thảo luận, bổ sung, chỉnh sửa để hoàn thiện sơ đồ tư duy về
kiến thức của bài học đó. GV sẽ là người cố vấn, là trọng tài giúp HS hồn
chỉnh sơ đồ tư duy, từ đó dẫn dắt đến kiến thức của bài học.
• Hoạt động 4: Củng cố kiến thức bằng một sơ đồ tư duy mà GV đã chuẩn bị
sẵn hoặc một sơ đồ tư duy mà cả lớp đã tham gia chỉnh sửa hoàn chỉnh, cho
HS lên trình bày, thuyết minh về kiến thức đó.

7.2: Vận dụng sáng kiến.
Với việc vẽ sơ đồ tư duy HS có thể phát huy được hết khả năng ngơn ngữ của
mình, tìm ý sâu sắc hơn, phong phú hơn và khơng bị bỏ sót các ý hay. Từ sơ đồ
tư duy này, mỗi lần quan sát một đối tượng gì HS chỉ việc thay tên chủ đề và lập
sơ đồ tìm ý rất nhanh. Tơi đã cùng HS vận dụng sơ đồ tư duy vào trong các môn
học, nhưng sử dụng nhiều và hiệu quả nhất phải kể đến mơn Tốn và Tiếng Việt,
tơi xin trình bày qua các ví dụ dưới đây:
• Ví dụ 1: Tốn - Ơn tập về các yếu tố hình học.
Trong chương trình Tốn 4, HS được học đến 4 hình cơ bản đó là: Hình chữ
nhật, hình vng, hình bình hành và hình thoi. Để hướng dẫn HS ôn tập, củng cố
và tổng hợp kiến thức hình học cả năm, tơi đã cùng các em vẽ một sơ đồ tư duy.
Cụ thể tôi hướng dẫn các e như sau:
Bước 1: Xác định và vẽ chủ đề trung tâm
Chủ đề trung tâm là: Hình học.
7


Sáng kiến kinh nghiệm

Bước 2: Vẽ thêm các tiêu đề phụ
Tiêu đề phụ: Hình chữ nhật, hình vng, hình bình hành, hình thoi.
Bước 3: Trong từng tiêu đề phụ, vẽ thêm các ý chính và các chi tiết hỗ trợ.
Các ý chính là: Đặc điểm, cơng thức tính chu vi, diện tích.
Bước 4: Hồn thiện sơ đồ: HS sáng tạo bằng chính các hình các em đã học, sơ
đồ trơng đẹp mắt và dễ nhớ hơn rất nhiều.

( Sản phẩm sơ đồ tư duy của Nhóm 1 trong tiết Tốn (bs) – Bài ơn tập)
Như vậy, thay vì phải nhớ kiến thức 1 cách máy móc thì chỉ cần nhìn vào
chính sản phẩm các em vừa tạo ra, các em đã có thể trình bày một cách chính
xác cơng thức thính chu vi, diện tích mỗi hình. Và hơn thế nữa, nhìn vào sơ

đồ, các em có thể dễ dàng so sánh được đặc điểm của các hình, điểm giống và
điểm khác nhau ở chỗ nào.
• Ví dụ 2: Luyện từ và câu – Bài danh từ
8


Sáng kiến kinh nghiệm

Các anh chị em đồng nghiệp có từng gặp khó khăn khi dạy Luyện từ và câu
hay không? Bản thân tôi thấy dạy Luyện từ và câu khá khó khăn. Quả khơng sai
khi nói: “Phong ba bão táp không bằng ngữ pháp Việt Nam”. Lượng kiến thức
trong 1 bài Luyện từ và câu là tương đối nhiều, địi hỏi HS phải tập trung và có
sự chuẩn bị bài từ trước. Và nhờ có sơ đồ tư duy, HS lớp tôi đã chuẩn bị bài 1
cách khá đầy đủ. Ở khâu chuẩn bị, tơi khơng địi hỏi HS phải có 1 sơ đồ hồn
chỉnh, mà chỉ cần các em có đọc, có tìm hiểu và có vẽ. Khi lên lớp, các em được
nghe giảng, được hiểu bài, lúc bấy giờ các em sẽ hoàn thiện sơ đồ bằng chính
kiến thức của mình. Cụ thể như sau:
Bước 1: Xác định và vẽ chủ đề trung tâm
Chủ đề trung tâm là: Danh từ (DT).
Bước 2: Vẽ thêm các tiêu đề phụ (Các loại DT)
Tiêu đề phụ: DT chỉ người, DT chỉ vật, Danh từ chỉ hiện tượng, DT chỉ khái
niệm, DT chỉ đơn vị.
Bước 3: Trong từng tiêu đề phụ, vẽ thêm các ý chính và các chi tiết hỗ trợ.
Các ý hỗ trợ là: Ví dụ cho mỗi loại DT.
Bước 4: Hoàn thiện sơ đồ: HS sáng tạo bằng các hình vẽ:
Ví dụ: + DT chỉ người các em vẽ hình người.
+ DT chỉ vật các em vẽ con vật, cái bút, cái thước, cây, hoa…
+ DT chỉ hiện tượng các em vẽ trời mưa, nắng…

9

Sáng kiến kinh nghiệm

( Sản phẩm sơ đồ tư duy của Nhóm 1 trong tiết LTVC – Bài Danh từ)
• Ví dụ 3: Tập làm văn – Bài tả con vật
Tập làm văn là môn học rất nhiều HS e ngại, một trong những lý do khiến bài
văn các em điểm không cao là do thiếu ý. Và việc lập dàn ý trước khi viết văn
rất quan trọng. Nếu như trước đây, dàn ý chỉ là những gạch đầu dòng đơn điệu
thì với sơ đồ tư duy, các em sẽ có cho mình 1 dàn ý đầy đủ ý, sáng tạo, truyền
cảm hứng viết văn. Cụ thể với đề bài: Hãy tả con mèo nhà em như sau:
Bước 1: Xác định và vẽ chủ đề trung tâm
Chủ đề trung tâm là: Con mèo.
Bước 2: Vẽ thêm các tiêu đề phụ
Tiêu đề phụ: Mở bài, thân bài, kết bài.
Bước 3: Trong từng tiêu đề phụ, vẽ thêm các ý chính và các chi tiết hỗ trợ.
Các ý hỗ trợ là: + MB: Giới thiệu con mèo.
+ TB: Hình dáng và hoạt động.
10


Sáng kiến kinh nghiệm

Hình dáng: Màu lơng, đầu, tai, mắt….
Hoạt động: Chơi đùa, ăn uống, bắt chuột…
+ KB: Nêu lợi ích, cảm nghĩ…
Bước 4: Hoàn thiện sơ đồ: HS sáng tạo bằng các hình vẽ: HS có thể vẽ hình
con mèo vào sơ đồ.

( Sản phẩm sơ đồ tư duy của em Ngọc Ánh lớp 4C trong tiết TLV – Bài Luyện

tập quan sát con vật)
Trên đây là 3 trong số nhiều ví dụ được tơi vận dụng sơ đồ tư duy vào trong
hoạt động dạy và học. Ngồi mơn Tốn và Tiếng Việt ra, các mơn Khoa học,
Lịch sử và Địa lí cũng có thể vận dụng sơ đồ tư duy cho các hoạt động dạy và
học. Tôi tin chắc rằng, vận dụng sơ đồ tư duy đúng mục đích và đúng thời điểm
sẽ đem lại hiệu quả vơ cùng to lớn.
11


Sáng kiến kinh nghiệm

8. Những thông tin cần được bảo mật: Không.
9. Các điều kiện cần thiết để áp dụng sáng kiến.
- GV cần hiểu rõ bản chất, các bước để vẽ 1 sơ đồ tư duy. GV cần xác định được
chủ đề trung tâm, các tiêu đề phụ... và truyền đạt tới HS.
- Sự phối hợp giữa GV và HS trên lớp.
- Sự tận tâm, tâm huyết với nghề của GV, sự tích cực, ham học hỏi của cả cơ và
trị.
10. Đánh giá lợi ích thu được hoặc dự kiến có thể thu được do áp dụng sáng
kiến theo ý kiến của tác giả và theo ý kiến của tổ chức, cá nhân đã tham
gia áp dụng sáng kiến lần đầu.
10.1. Đánh giá lợi ích thu được hoặc dự kiến có thể thu được do áp dụng
sáng kiến theo ý kiến của tác giả:
Sau gần 1 năm học thực hiện thì tơi nhận thấy những kết quả đáng mừng sau:
- HS tích cực học tập hơn, ngay cả những HS yếu trong lớp cũng hào hứng tham
gia và đã có sự chuẩn bị bài ở nhà.
- HS hiểu bài và nhớ bài ngay trên lớp.
- Khơng cịn tình trạng nhớ bài một cách máy móc hay học vẹt.
10.2. Đánh giá lợi ích thu được hoặc dự kiến có thể thu được do áp dụng
sáng kiến theo ý kiến của tổ chức, cá nhân:

Sau gần 1 năm học thực hiện, HS lớp 4C nhận thấy những điểm thay đổi tích
cực sau:
- HS hiểu bài nhanh và nhớ bài lâu hơn.
- HS có cho mình 1 kho tài liệu mang tên sơ đồ tư duy mà chính các em tạo ra.
12


Sáng kiến kinh nghiệm

- Mỗi khi quên bài, chỉ cần các em nhìn vào sơ đồ tư duy, các em sẽ lại nhớ bài 1
cách nhanh và chính xác nhất.
11. Danh sách những tổ chức, cá nhân đã tham gia áp dụng hoặc áp dụng
sáng kiến lần đầu.
Số Tên tổ chức/cá
TT
1

nhân
Lớp 4C

Tứ Yên ngày tháng năm 2020

Thủ trưởng đơn vị
(Kí tên, đóng dấu)

Địa chỉ

Phạm vi/Lĩnh vực

Trường TH và THCS Tứ

áp dụng sáng kiến
Hoạt động dạy và học mơn

n

Tốn, Tiếng Việt lớp 4

., ngày . tháng . năm 2020

CHỦ TỊCH HỘI ĐỒNG

Tứ Yên ngày tháng năm 2020

Tác giả sáng kiến

SÁNG KIẾN CẤP HUYỆN
(Kí tên, đóng dấu)

Nguyễn Thị Huế

13