Phát triển du lịch cộng đồng bền vững từ góc nhìn lý thuyết các bên liên quan nghiên cứu điển hình ở khu vực tây bắc việt nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN
_________________________

LÃ THỊ BÍCH QUANG

PHÁT TRIỂN DU LỊCH CỘNG ĐỒNG BỀN VỮNG
TỪ GĨC NHÌN LÝ THUYẾT CÁC BÊN LIÊN QUAN:
NGHIÊN CỨU ĐIỂN HÌNH Ở KHU VỰC TÂY BẮC
VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ
NGÀNH QUẢN LÝ KINH TẾ

HÀ NỘI, NĂM 2021


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN
_________________________

LÃ THỊ BÍCH QUANG

PHÁT TRIỂN DU LỊCH CỘNG ĐỒNG BỀN VỮNG
TỪ GĨC NHÌN LÝ THUYẾT CÁC BÊN LIÊN QUAN:
NGHIÊN CỨU ĐIỂN HÌNH Ở KHU VỰC TÂY BẮC
VIỆT NAM
Chuyên ngành: KINH TẾ DU LỊCH
Mã số: 9310110

LUẬN ÁN TIẾN SĨ

Người hướng dẫn khoa học:
1. GS.TS. NGUYỄN VĂN THẮNG
2. TS. NGUYỄN ANH TUẤN

HÀ NỘI, NĂM 2021


i

LỜI CAM KẾT
Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam
kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu
cầu về sự trung thực trong học thuật.

Hà Nội, ngày

tháng

năm 2021

Tác giả luận án

Lã Thị Bích Quang


ii

LỜI CẢM ƠN
Hoàn thành luận án tiến sĩ là một q trình nghiên cứu dài và đặc biệt gian khó.
Tơi đã luôn cố gắng và tập trung cao độ để thực hiện. Tuy nhiên, tơi sẽ vẫn khơng thể

hồn thành luận án nếu không nhận được sự giúp đỡ của các Thầy Cô và mọi người.
Xin trân trọng cảm ơn vì sự giúp đỡ đó.
Trước hết, tơi muốn bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới người hướng dẫn khoa
học thứ nhất - GS.TS Nguyễn Văn Thắng, Viện trưởng Viện Phát triển Bền vững, trường
Đại học Kinh tế Quốc dân. Cảm ơn Thầy đã nhận tôi làm NCS, Thầy đã luôn lặng lẽ
truyền cảm hứng nghiên cứu khoa học và giúp tơi tiếp cận với nghiên cứu định tính bằng
cách để tôi được tham gia công việc nghiên cứu của Thầy. Tơi muốn bày tỏ lịng cảm
ơn tới TS. Nguyễn Anh Tuấn, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Phát triển Du lịch - người
hướng dẫn khoa học thứ 2 đã luôn động viên tơi kiên trì theo đuổi định hướng nghiên
cứu, đưa ra lời khuyên hữu ích phù hợp với thực tế, với mong muốn có thể mang lại
đóng góp có giá trị cho quá trình phát triển du lịch cộng đồng bền vững của Việt Nam.
Tôi cũng muốn gửi lời cảm ơn tới những người dân, hộ kinh doanh, khách du lịch,
tất cả các cán bộ thuộc các tổ chức, cơ quan, ban ngành và mạng lưới cựu học viên, sinh
viên NEU tại tỉnh Hà Giang, Hồ Bình, Lào Cai đã nhiệt tình hỗ trợ tơi trong q trình khảo
sát thực địa, trả lời phỏng vấn và cung cấp tài liệu về phát triển du lịch tại địa phương.
Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban giám hiệu trường Đại học Kinh tế Quốc dân, Ban
lãnh đạo Viện Đào tạo Sau đại học, Khoa Du lịch và Khách sạn, các đồng nghiệp và bạn
bè tôi đã tạo mọi điều kiện thuận lợi, hỗ trợ và động viên tơi hồn thành khóa học.
Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lời cảm ơn tới tình yêu và sự hy sinh của gia đình đã
dành cho tôi trong cả một chặng đường nghiên cứu dài. Tơi khơng thể đi tới đích nếu
khơng có sự ủng hộ, động viên chia sẻ của bố, mẹ, chồng, con gái và các anh chị em,
người thân trong gia đình, họ đã ln khích lệ và mang đến cho tơi nhiều năng lượng tốt
để tơi hồn thành luận án này.
Tơi xin trân thành cảm ơn sự quan tâm, giúp đỡ của tất cả mọi người !
Hà Nội, ngày tháng
năm 2021
Tác giả luận án

Lã Thị Bích Quang

iii

MỤC LỤC
LỜI CAM KẾT .............................................................................................................. i
LỜI CẢM ƠN ................................................................................................................ ii
MỤC LỤC..................................................................................................................... iii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ......................................................................... vi
DANH MỤC BẢNG BIỂU ......................................................................................... vii
DANH MỤC HÌNH VẼ ............................................................................................. viii
DANH MỤC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ ............................................................................... viii
CHƯƠNG 1. GIỚI THIỆU CHUNG VỀ LUẬN ÁN ................................................ 1
1.1. Lý do lựa chọn đề tài ........................................................................................... 1
1.2. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu ......................................................................... 2
1.2.1. Mục tiêu nghiên cứu ...................................................................................... 2
1.2.2. Câu hỏi nghiên cứu ........................................................................................ 3
1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................... 3
1.3.1. Đối tượng nghiên cứu .................................................................................... 3
1.3.2. Phạm vi nghiên cứu ....................................................................................... 3
1.4. Cách tiếp cận nghiên cứu.................................................................................... 4
1.5. Những đóng góp mới của luận án ...................................................................... 5
1.6. Cấu trúc của luận án ........................................................................................... 6
CHƯƠNG 2. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT ................. 7
2.1. Tổng quan nghiên cứu ........................................................................................ 7
2.1.1. Phát triển bền vững và phát triển du lịch bền vững ....................................... 7
2.1.2. Du lịch cộng đồng ........................................................................................ 15
2.1.3. Các hoạt động hướng tới phát triển du lịch cộng đồng bền vững ................ 19
2.2. Cơ sở lý thuyết ................................................................................................... 22
2.2.1. Lý thuyết các bên liên quan ......................................................................... 22
2.2.2. Lý thuyết các bên liên quan với phát triển du lịch bền vững ....................... 24

2.3. Khoảng trống nghiên cứu ................................................................................. 36
2.4. Khung phân tích các bên liên quan trong phát triển du lịch cộng đồng bền
vững ........................................................................................................................... 37


iv
CHƯƠNG 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VÀ CÁC TÌNH HUỐNG NGHIÊN
CỨU.............................................................................................................................. 40
3.1. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................. 40
3.1.1. Địa bàn nghiên cứu ...................................................................................... 40
3.1.2. Thiết kế nghiên cứu ..................................................................................... 44
3.1.3. Quy trình thu thập và phân tích dữ liệu ....................................................... 46
3.2. Các tình huống nghiên cứu tại Tây Bắc .......................................................... 55
3.2.1 Du lịch cộng đồng ở bản Lác ........................................................................ 55
3.2.2. Du lịch cộng đồng ở Mai Hịch..................................................................... 62
3.2.3. Du lịch cộng đồng ở Tả Van ........................................................................ 68
3.2.4. Du lịch cộng đồng ở bản Nậm Đăm ............................................................ 74
Tiểu kết chương 3........................................................................................................ 82
CHƯƠNG 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ................................................................. 83
4.1. Các hoạt động chính để phát triển du lịch cộng đồng bền vững ................... 83
4.1.1. Sáng tạo giá trị ............................................................................................. 85
4.1.2. Chia sẻ giá trị ............................................................................................... 88
4.1.3. Hoạt động bảo tồn nguồn gốc giá trị ............................................................ 92
4.2. Vai trò của các bên liên quan trong các hoạt động phát triển du lịch cộng
đồng bền vững........................................................................................................... 95
4.2.1. Chính quyền địa phương .............................................................................. 95
4.2.2. Doanh nghiệp ............................................................................................. 100
4.2.3. Cộng đồng địa phương ............................................................................... 104
4.2.4. Tổ chức phi Chính phủ (NGOs)................................................................. 109
4.3. Vai trị hoạt động của các bên liên quan và sự tác động đến mức độ bền vững

của điểm đến ........................................................................................................... 113
Tiểu kết chương 4...................................................................................................... 121
CHƯƠNG 5. KẾT LUẬN, KHUYẾN NGHỊ VÀ ĐỀ XUẤT................................ 122
5.1. Luận bàn kết quả nghiên cứu......................................................................... 122
5.1.1. Tóm tắt kết quả nghiên cứu ....................................................................... 122
5.1.2. Thảo luận kết quả nghiên cứu .................................................................... 126
5.2. Ý nghĩa nghiên cứu ......................................................................................... 128


v
5.2.1 Về lý thuyết ................................................................................................. 128
5.2.2 Về thực tiễn ................................................................................................. 129
5.3. Một số đề xuất, khuyến nghị về phát triển và và nâng cao tính bền vững tại
điểm đến cho mơ hình du lịch cộng đồng ............................................................. 131
5.3.1. Đối với chính quyền địa phương ............................................................... 131
5.3.2. Đối với cộng đồng địa phương .................................................................. 136
5.3.3. Đối với doanh nghiệp ................................................................................. 140
5.3.4. Đối với tổ chức NGOs ............................................................................... 142
5.4. Hạn chế nghiên cứu và hướng nghiên cứu tiếp theo .................................... 144
5.4.1. Hạn chế của nghiên cứu ............................................................................. 144
5.4.2. Một số hướng nghiên cứu trong tương lai ................................................. 145
KẾT LUẬN ................................................................................................................ 146
DANH MỤC CƠNG TRÌNH NGHIÊN CỨU KHOA HỌC LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ
TÀI LUẬN ÁN CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ .................................................... 147
TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 148
PHỤ LỤC ................................................................................................................... 163


vi

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT


CHỮ VIẾT TẮT

DIỄN GIẢI

ASEAN

Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á

BLQ

Bên liên quan

BQL

Ban quản lý

CBT

Du lịch cộng đồng

CSR

Trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp

DLCĐ

Du lịch cộng đồng

HĐND

Hội đồng nhân dân

ILO

Tổ chức Lao động Quốc tế

IUCN

Tổ chức Bảo tồn thiên nhiên Thế giới

NC

Nghiên cứu

NTM

Nông thôn mới

OCOP

Mỗi làng một sản phẩm (One Commune One Product)

PTBV

Phát triển bền vững

PTDLBV

Phát triển du lịch bền vững

TNCS HCM

Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh

TNTN

Tài ngun thiên nhiên

TNMT

Tài ngun mơi trường

UNEP

Chương trình Môi trường Liên Hợp quốcc

UNWTO

Tổ chức Du lịch Thế giới của Liên Hợp quốc

VHTT

Văn hố thơng tin

WCED

Ủy ban Mơi trường và Phát triển Thế giới

vii

DANH MỤC BẢNG BIỂU
Bảng 2.1: Tổng hợp các nghiên cứu về các bên liên quan và vai trò của các bên trong
hoạt động chính của phát triển du lịch......................................................... 32
Bảng 3.1: Số lượng các đối tượng phỏng vấn ............................................................... 48
Bảng 3.2: Bảng điểm trung bình một số tiêu chí của các tình huống nghiên cứu ........ 55
Bảng 3.3: Các giá trị văn hoá truyền thống nổi bật của Bản Lác ................................. 59
Bảng 3.4: Tiêu chí đánh giá mức độ bền vững của điểm đến Bản Lác ........................ 60
Bảng 3.5: Các giá trị văn hoá truyền thống nổi bật của Mai Hịch ................................ 65
Bảng 3.6: Tiêu chí đánh giá mức độ bền vững của điểm đến Mai Hịch....................... 67
Bảng 3.7: Các giá trị văn hoá truyền thống nổi bật của Tả Van ................................... 72
Bảng 3.8: Tổng hợp điểm mạnh, điểm yếu trong phát triển DLBV Tả Van ................ 73
Bảng 3.9: Các giá trị văn hoá truyền thống nổi bật của Nậm Đăm .............................. 79
Bảng 3.10: Tổng hợp điểm mạnh, điểm yếu trong phát triển DLBV Nậm Đăm .......... 80
Bảng 3.11: Thống kê các nội dung phát triển du lịch cộng đồng bền vững trong các điểm
đến nghiên cứu ............................................................................................ 81
Bảng 4.1: Tổng hợp những hoạt động sáng tạo giá trị điển hình ở các tình huống nghiên cứu.. 87
Bảng 4.2: Tổng hợp những biểu hiện chính trong hoạt động chia sẻ giá trị ở các tình
huống nghiên cứu ........................................................................................ 90
Bảng 4.3: Tổng hợp những biểu hiện của hoạt động bảo tồn nguồn gốc giá trị ở các tình huống .... 94
Bảng 4.4: Tổng hợp những hoạt động của chính quyền địa phương trong quá trình phát
triển du lịch bền vững .................................................................................. 97
Bảng 4.5: Tổng hợp những hoạt động của doanh nghiệp trong quá trình phát triển du
lịch bền vững ............................................................................................. 102
Bảng 4.6: Tổng hợp những hoạt động của cộng đồng địa phương trong quá trình phát
triển du lịch bền vững ................................................................................ 106
Bảng 4.7: Tổng hợp những hoạt động của NGOs trong quá trình phát triển du lịch bền vững ..... 111

Bảng 4.8: Tổng hợp những điểm mạnh và hạn chế của các bên liên quan trong quá trình
phát triển du lịch bền vững ........................................................................ 119
Bảng 5.1: Tổng hợp những hoạt động chính của các bên liên quan trong q trình phát
triển du lịch bền vững ................................................................................ 124


viii

DANH MỤC HÌNH VẼ
Hình 2.1: Mơ hình ba trụ cột phát triển bền vững .......................................................... 8
Hình 2.2: Mơ hình phát triển du lịch bền vững............................................................. 13
Hình 2.3: Các bên liên quan trong phát triển du lịch bền vững .................................... 24
Hình 2.4: Mối quan hệ giữa các bên liên quan và phát triển điểm đến DLBV............. 26
Hình 2.5: Mối liên hệ giữa các bên liên quan tham gia hoạt động du lịch ................... 27
Hình 2.6: Khung phân tích các bên liên quan trong phát triển DLBV ........................ 38
Hình 3.1: Quy trình nghiên cứu .................................................................................... 45
Hình 4.1: Các hoạt động phát triển du lịch cộng đồng bền vững ................................. 83
Hình 5.1: Mơ hình các bên liên quan trong phát triển du lịch cộng đồng bền vững .. 130
Hình 5.2: Một số đề xuất với Chính quyền địa phương.............................................. 136
Hình 5.3: Một số đề xuất với Cộng đồng địa phương ................................................ 139
Hình 5.4. Một số đề xuất với Doanh nghiệp ............................................................... 142
Hình 5.5. Một số đề xuất với NGOs ........................................................................... 143

DANH MỤC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ
Sơ đồ 3.1: Vòng đời các điểm du lịch nghiên cứu ........................................................ 44
Biểu đồ 3.1: Biến động lượng du khách đến Bản Lác, giai đoạn 2013-2019 ............... 57
Biểu đồ 3.2: Doanh thu từ du lịch ở Bản Lác giai đoạn 2013-2019 ............................. 58
Biểu đồ 3.3: Biến động lượng du khách đến Mai Hịch, giai đoạn 2013-2019 ............. 64
Biểu đồ 3.4: Doanh thu từ du lịch ở CBT Mai Hịch giai đoạn 2013-2019................... 64
Biểu đồ 3.5: Biến động lượng du khách đến Tả Van, giai đoạn 2013-2019................. 70

Biểu đồ 3.6: Doanh thu từ du lịch ở Tả Van giai đoạn 2013-2019 ............................... 70
Biểu đồ 3.7: Biến động lượng du khách đến Nậm Đăm giai đoạn 2013-2019 ............. 77
Biểu đồ 3.8: Doanh thu từ du lịch ở Nậm Đăm giai đoạn 2013-2019 .......................... 78


1

CHƯƠNG 1.
GIỚI THIỆU CHUNG VỀ LUẬN ÁN
1.1. Lý do lựa chọn đề tài
Hiện nay, du lịch đang được nhiều quốc gia lựa chọn để đầu tư và phát triển như
là một ngành kinh tế mũi nhọn vì có khả năng đóng góp lớn vào cơ cấu GDP, mang lại
những giá trị là thu nhập từ việc khai thác giá trị tài nguyên và tạo nhiều việc làm cho
xã hội. Phát triển du lịch bền vững là chủ đề được quan tâm trong các nghiên cứu gần
đây trên cả phương diện lý luận và thực tiễn. Về mặt lý luận, cách tiếp cận phát triển du
lịch bền vững gắn liền với khái niệm “phát triển bền vững” do Ủy ban Môi trường và
Phát triển Thế giới (WCED) đưa ra vào năm 1987 dựa trên 3 trụ cột chính là kinh tế xã hội - môi trường. Về mặt thực tiễn, ngành du lịch luôn được đề cập đến như một
ngành “công nghiệp khơng khói” trong khi lĩnh vực này vẫn chứa đựng cả những tác
động tích cực và tiêu cực đối với kinh tế và cộng đồng địa phương cũng như môi trường
tự nhiên và xã hội Byrd (2007). Trên thế giới, từ những năm 1990, đã có những nghiên
cứu áp dụng các lý thuyết về phát triển du lịch bền vững. Những nghiên cứu này nhấn
mạnh, nếu chiến lược phát triển du lịch không được hoạch định một cách hợp lý và đúng
đắn sẽ tàn phá các nguồn tài nguyên (kinh tế, xã hội và môi trường), đây vốn là nền
móng cho sự tồn tại và phát triển của các cộng đồng địa phương (McCool và Moisey,
2008; Inskeep, 1991), từ đó những hình thức phát triển du lịch mới phù hợp đã được đề
xuất phát triển, hình thức này có cân nhắc đến các yếu tố và nguyên tắc của phát triển
bền vững. Các nghiên cứu về du lịch bền vững được các tác giả thực hiện có xu hướng
xoay quanh ba trụ cột phát triển bền vững, đó là phát triển kinh tế, ổn định xã hội và bảo
vệ môi trường. Trên thực tế, việc đảm bảo cân đối ba trụ cột trên là mục tiêu và kết quả
của phát triển bền vững. Làm thế nào để đạt được mục tiêu đó vẫn cịn là câu hỏi chưa

được trả lời thống nhất, các nghiên cứu vẫn chưa làm rõ các nhóm hoạt động cần thiết
và vai trị của các bên trong việc hướng tới mục tiêu trên.
Trong nhiều năm, các nghiên cứu trong và ngoài nước đã chỉ ra rằng, phát triển
du lịch chỉ có thể đạt được bền vững khi có sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên tham gia
có lợi ích liên quan. Tuy nhiên, ln có những trở ngại trong mối quan hệ này vì tồn tại
sự khác biệt về cách tiếp cận và nhận thức, thậm chí cịn có sự xung đột về mặt lợi ích
giữa họ (Markwick, 2000; Ioannides, 1995). Trong lĩnh vực du lịch, rào cản của sự hợp
tác hay sự xung đột giữa các bên thường được cho là bởi những nguyên nhân sau: (i)
Các quyết định về du lịch trong quy hoạch và phát triển chiến lược thường được xuất
phát từ cấp trên áp đặt xuống cấp dưới (top-down), do đó đơi khi khơng phản ánh đúng


2
lợi ích và ý muốn của cộng đồng người dân địa phương; (ii) Các quyết định thường được
hình thành và thể hiện lợi ích của một số nhóm nhất định, do vậy thường khơng phản
ảnh đúng lợi ích chung của đa số bên liên quan; (iii) Một số bên liên quan có năng
lực hoặc nhận thức có phần hạn chế thường khơng được tham vấn, thậm chí bị đưa
ra ngồi trong suốt quá trình ra quyết định mặc dù họ là những người đóng vai trị
quan trọng trong q trình thực thi các quyết định đó. Nghiên cứu các bên liên quan
là một chủ đề quan trọng thu hút được sự quan tâm, tuy nhiên nó vẫn là một “hộp
đen” đối với giới nghiên cứu học thuật. Làm sao để chính quyền địa phương, doanh
nghiệp, cộng đồng địa phương và du khách đều hành động hướng tới mục tiêu phát
triển du lịch bền vững vẫn là câu hỏi khó, chưa có lời giải cụ thể, chính xác cho các
nhà nghiên cứu và quản lý.
Nghiên cứu này được thực hiện nhằm góp phần trả lời câu hỏi về vai trị và hành
động của các bên liên quan trong phát triển du lịch cộng đồng bền vững. Du lịch cộng
đồng là mô hình du lịch được phát triển hướng đến phát triển du lịch bền vững với sự
tham gia trực tiếp của người dân địa phương vào hoạt động du lịch nhằm mục tiêu giảm
nghèo và phát triển cộng đồng. Bản chất của Du lịch cộng đồng là tạo ra một ngành du
lịch mà cộng đồng có thể kiểm sốt được sự phát triển du lịch, tham gia xây dựng sản

phẩm du lịch, là nhà cung cấp tài nguyên và nguồn nhân lực con người cho du lịch
(Muhanna, 2007).
Bắt đầu từ những năm cuối của thập niên 90, DLCĐ đã có mặt tại Việt Nam. Sau
hơn 20 năm phát triển, hình thức du lịch này đã giúp người dân đạt được nhiều thành
tựu kinh tế đáng kể (Đỗ Nguyễn Đệ, 2008). Trong đó, khu vực Tây Bắc Việt Nam là
nơi được đánh giá hội tụ đủ các yếu tố cần thiết để thu hút và phát triển thành cơng mơ
hình du lịch cộng đồng (Thành Chí, 2020). Tuy nhiên cũng giống như nhiều mơ hình du
lịch khác, các mơ hình du lịch cộng đồng tại khu vực Tây Bắc đang xuất hiện ngày càng
nhiều các dấu hiệu thiếu bền vững (Vũ Hà, 2017). Thực tiễn quản lý cũng như các nghiên
cứu chưa thực sự làm rõ vai trò của các bên và các nhóm hành động cụ thể nhằm hướng
tới mục tiêu phát triển bền vững của du lịch cộng đồng. Chính vì các lý do trên, tác giả
đã thực hiện luận án với đề tài “Phát triển du lịch cộng đồng bền vững từ góc nhìn lý
thuyết các bên liên quan: Nghiên cứu điển hình ở khu vực Tây Bắc Việt Nam”.

1.2. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu
1.2.1. Mục tiêu nghiên cứu
Mục tiêu nghiên cứu chung của luận án tập trung vào việc xác định vai trò các
bên liên quan và các hoạt động chính được thực hiện hướng tới phát triển du lịch bền


3
vững tại các điểm du lịch cộng đồng ở khu vực Tây Bắc, Việt Nam. Theo đó, một số nội
dung cần phải làm rõ như:
- Nhận diện các hoạt động chính được thực hiện để các điểm du lịch cộng đồng
phát triển bền vững.
- Xác định các bên liên quan, vai trò của từng bên và đánh giá mức độ tác động
của mỗi bên đến sự phát triển bền vững của các điểm du lịch cộng đồng.
- Xác định các khía cạnh thiếu bền vững, đề xuất các giải pháp phát triển bền
vững cho các điểm đến du lịch cộng đồng.

1.2.2. Câu hỏi nghiên cứu
Để đạt được 3 mục tiêu nghiên cứu cụ thể nêu trên, luận án tập trung trả lời 3 câu
hỏi nghiên cứu chính sau đây:
1. Phát triển du lịch cộng đồng ở khu vực Tây Bắc dựa trên các khía cạnh kinh tế
- xã hội - môi trường được thực hiện như thế nào? Những hoạt động nào được thực hiện
thúc đẩy du lịch cộng đồng phát triển bền vững?
2. Các bên liên quan chính bao gồm những chủ thể nào? Vai trò của mỗi bên và
hoạt động của mỗi bên đã thực hiện trong quá trình phát triển bền vững của các điểm du
lịch cộng đồng là gì?
3. Đâu là những khía cạnh thiếu bền vững trong các hoạt động phát triển du lịch
cộng đồng là gì? Cần phải làm gì để phát triển và nâng cao tính bền vững tại điểm đến
cho mơ hình du lịch cộng đồng trong tương lai?

1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
1.3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu chính của luận án là vai trị của các bên liên quan và phát
triển du lịch cộng đồng bền vững.

1.3.2. Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi không gian: là các điểm du lịch cộng đồng tại khu vực miền núi Tây
Bắc, Việt Nam.
Phạm vi thời gian: luận án tập trung xem xét sự phát triển du lịch cộng đồng bền
vững tại các tình huống nghiên cứu trong khoảng thời gian từ năm 2013 đến 2019.
Phạm vi nội dung: luận án tập trung nghiên cứu về các vấn đề phát triển du lịch cộng
đồng bền vững và vai trò của các bên liên quan trong quá trình phát triển này.


4

1.4. Cách tiếp cận nghiên cứu

Luận án sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính để khám phá và mang lại sự
hiểu biết sâu sắc hơn về phát triển du lịch bền vững, các hoạt động hướng tới sự phát
triển du lịch bền vững của các bên liên quan tại các điểm du lịch cộng đồng ở miền núi
Tây Bắc Việt Nam.
Quy trình nghiên cứu được thực hiện qua các giai đoạn như sau:
Giai đoạn 1: Trên cơ sở tổng quan nghiên cứu và cơ sở lý thuyết, tác giả xác định
khoảng trống, câu hỏi nghiên cứu và phát triển khung phân tích của luận án. Dựa trên
kết qủa đó, tác giả lựa chọn phương pháp nghiên cứu định tính là phương pháp nghiên
cứu chính để thực hiện luận án.
Giai đoạn 2: Khảo sát thực địa lần 1
Đây là cuộc khảo sát thực địa thí điểm được thực hiện vào tháng 12/2016. Cuộc
khảo sát này nhằm hiểu rõ hơn các vấn đề trong nội hàm câu hỏi nghiên cứu, trong đó
chú trọng tới câu hỏi phỏng vấn, đối tượng và kỹ thuật phỏng vấn; thể loại và các cách
tìm kiếm tài liệu thứ cấp. Sau giai đoạn này, tác giả đã có những thay đổi và điều chỉnh
kịp thời để thu nhập tài liệu tốt hơn trong các đợt khảo sát chính thức tiếp theo.
Giai đoạn 3: Khảo sát thực địa lần 2, 3 và 4
Đây là giai đoạn khảo sát thực địa chính thức tại huyện Sa Pa (tỉnh Lào cai, tháng
2/2017), Cao nguyên đá Đồng Văn (tỉnh Hà Giang, tháng 4/2017) và huyện Mai Châu
(tỉnh Hồ Bình, tháng 4/2018). Các chuyến đi này, tác giả kết hợp thu thập dữ liệu thực
địa và dữ liệu thứ cấp từ các cá nhân, tổ chức và đơn vị liên quan phục vụ nghiên cứu
sau này.
Giai đoạn 4: Tổng hợp dữ liệu, mơ tả các tình huống
Dựa trên kết quả thu được từ giai đoạn 3, tác giả thực hiện tổng hợp, phân tích
sơ bộ và lựa chọn 4 tình huống nghiên cứu chính thức, đó là Bản Lác, Mai Hịch (huyện
Mai Châu, tỉnh Hồ Bình), xã Tả Van (huyện Sa Pa, tỉnh Lào Cai), xã Nậm Đăm (huyện
Quản Bạ, tỉnh Hà Giang). Nội dung chi tiết về quá trình phát triển du lịch và sự tham
gia của các bên liên quan tại mỗi điểm đến vào quá trình phát triển du lịch bền vững
được tác giả tổng hợp và xây dựng thành từng tình huống nghiên cứu riêng biệt. Trong
giai đoạn này, tác giả có sử dụng thêm kết quả khảo sát khách du lịch tại các điểm nghiên
cứu để tăng thêm tính thuyết phục trong q trình đánh giá mức độ bền vững của mỗi

điểm đến, phục vụ quá trình phân tích ở giai đoạn 5.


5
Giai đoạn 5: Phân tích, hồn thành luận án.
Giai đoạn này tác giả tiến hành phân tích theo khung phân tích đã được xây dựng
ở giai đoạn 1 dựa trên dữ liệu tương ứng được tổng hợp ở giai đoạn 4. Kết quả thu được
phù hợp với mục tiêu nghiên cứu đề ra, từ đó tác giả khuyến nghị một số giải pháp thực
hiện cho các bên liên quan trong lộ trình đạt được sự phát triển du lịch cộng đồng bền
vững trong tương lai.
Quy trình nghiên cứu được trình bày chi tiết tại mục 3.1.2 của Chương 3.

1.5. Những đóng góp mới của luận án
Luận án đã có những đóng góp mới về chủ đề phát triển du lịch bền vững trên cả
2 phương diện lý luận và thực tiễn, cụ thể:
Đóng góp về mặt lý luận:
Đề tài luận án là một trong những đề tài đầu tiên thực hiện nghiên cứu định tính
về vai trị và các hoạt động các bên liên quan thực hiện để thúc đẩy phát triển du lịch
cộng đồng bền vững tại Việt Nam. Những đóng góp mới của đề tài được thể hiện ở các
điểm sau đây:
Thứ nhất, từ tổng quan nghiên cứu, tác giả nhận thấy các nghiên cứu trước đây
chủ yếu sử dụng cách tiếp cận dựa trên các khía cạnh phát triển bền vững đơn lẻ để phân
tích về phát triển du lịch bền vững. Ngoài ra, các nghiên cứu thường chỉ tập trung phân
tích mục tiêu phát triển bền vững là đảm bảo sự cân bằng giữa phát triển kinh tế, ổn định
xã hội và bảo vệ môi trường mà chưa chỉ rõ các nhóm hoạt động cần thiết để đạt được
mục tiêu trên. Luận án đánh giá sự bền vững của điểm đến, coi sự gắn kết và cân bằng
của các khía cạnh phát triển bền vững (kinh tế, xã hội, mơi trường) là mục tiêu, từ đó đi
sâu và xác định ba nhóm hoạt động chính để đạt được phát triển du lịch cộng đồng bền
vững, đó là sáng tạo giá trị, chia sẻ giá trị và bảo tồn nguồn gốc giá trị.
Thứ hai, luận án chỉ ra rằng, để phát triển du lịch cộng đồng bền vững cần có sự

tham gia hiệu quả của các bên liên quan. Sử dụng lý thuyết các bên liên quan, luận án
đã xác định có 4 bên liên quan chính tham gia vào quá trình sáng tạo giá trị, chia sẻ giá
trị và bảo tồn nguồn gốc giá trị, bao gồm: chính quyền địa phương, doanh nghiệp, cộng
đồng địa phương, và trong một số trường hợp bao gồm cả các tổ chức phi Chính phủ
(NGOs). Ngồi ra, luận án cịn xác định được vai trò, sự tác động của từng bên liên quan
thể hiện trong các nhóm hoạt động đến mức độ bền vững của điểm đến.


6
Đóng góp về mặt thực tiễn:
Dựa vào các nghiên cứu tình huống về du lịch cộng đồng ở khu vực Tây Bắc,
luận án đã có đóng góp sâu sắc về thực tiễn phát triển du lịch ở Việt Nam nói chung và
miền núi Tây Bắc nói riêng. Cụ thể:
Thứ nhất, các hoạt động phát triển du lịch cộng đồng bền vững được chia thành
ba nhóm chính: i) Các hoạt động sáng tạo giá trị; ii) Các hoạt động chia sẻ giá trị; và iii)
Các hoạt động bảo tồn nguồn gốc giá trị. Ba nhóm hoạt động này tương tác chặt chẽ với
nhau để tạo nên sự phát triển bền vững. Trong đó, hoạt động sáng tạo giá trị hướng nhiều
vào mục tiêu phát triển, còn hoạt động chia sẻ giá trị và bảo tồn nguồn gốc giá trị thúc
đẩy sự phát triển bền vững.
Thứ hai, tại 4 điểm nghiên cứu Bản Lác, Mai Hịch, Tả Van, Nậm Đăm, vai trò
của các bên liên quan được thể hiện rất rõ trong cả ba nhóm hoạt động ở trên, đồng thời
nghiên cứu đã chỉ ra sự đóng góp, mức độ tham gia cụ thể của từng bên, sự gắn kết giữa
các bên trong mỗi giai đoạn phát triển. Mức độ tham gia và hiệu quả hoạt động của các
bên rất khác nhau trong các tình huống nghiên cứu khác nhau.
Thứ ba, để phát triển và nâng cao mức bền vững tại điểm đến du lịch cộng đồng,
luận án đã đề xuất một số khuyến nghị đối với các bên liên quan trong các hoạt động
chính phát triển du lịch cộng đồng bền vững. Trong đó, (i) Chính quyền địa phương
đóng vai trị chủ yếu trong xây dựng quy hoạch và chiến lược phát triển du lịch; đưa ra
chính sách, tạo hành lang kết nối cho các bên cùng tham gia hoạt động du dịch; (ii)
Doanh nghiệp đóng vai trị chủ chốt cho sáng tạo giá trị như đề xuất ý tưởng, thiết lập

mạng lưới hợp tác và tham gia các hoạt động đầu tư phát triển du lịch; (iii) Cộng đồng
địa phương đóng vai trị tham gia tích cực trong cả 3 hoạt động chính, tham gia chuỗi
cung ứng dịch vụ du lịch, xây dựng và thực hiện hương ước để duy trì và bảo tồn nguồn
gốc giá trị, gắn liền hoạt động du lịch với phát triển nguồn nhân lực địa phương; (iv)
NGOs đóng vai trị kết nối, kích hoạt các hoạt động du lịch ban đầu, thiết lập mạng lưới
hoạt động giữa các bên và khuyến khích hướng dẫn người dân tham gia du lịch.

1.6. Cấu trúc của luận án
Ngoài phần mục lục và các bảng danh mục, phụ lục và tài liệu tham khảo, luận án được cấu
trúc thành 5 chương, bao gồm:
Chương 1: Giới thiệu chung về luận án
Chương 2: Tổng quan nghiên cứu và cơ sở lý thuyết
Chương 3: Phương pháp nghiên cứu và các tình huống nghiên cứu
Chương 4: Kết quả nghiên cứu
Chương 5: Kết luận, khuyến nghị và đề xuất.


7

CHƯƠNG 2.
TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT
Mục tiêu của chương này nhằm tìm hiểu các khái niệm, nội hàm của phát triển
du lịch bền vững và phát triển du lịch cộng đồng bền vững. Dựa trên cơ sở lý thuyết các
bên liên quan, nghiên cứu đề xuất “khung phân tích các bên liên quan trong phát triển
du lịch cộng đồng bền vững”.

2.1. Tổng quan nghiên cứu
2.1.1. Phát triển bền vững và phát triển du lịch bền vững
2.1.1.1. Phát triển bền vững
Khái niệm “Phát triển bền vững” đã được sử dụng lần đầu tiên vào năm 1972, trong

một báo cáo mang tên “Các giới hạn tăng trưởng” (Meadows và cộng sự, 1972) và được sự
chú ý trên toàn thế giới với hàm ý thúc đẩy phát triển mà không gây nguy hiểm cho môi
trường vào năm 1987, tại báo cáo của Ủy ban Thế giới về Môi trường và Phát triển (Ủy ban
Brundtland): “Phát triển bền vững là đáp ứng các nhu cầu của hiện tại mà không ảnh
hưởng đến khả năng đáp ứng nhu cầu của thế hệ tương lai” (WCED, 1987: 43).
Khái niệm này tiếp tục được thảo luận bổ sung tại Chương trình Nghị sự 21 hay
còn gọi là Agenda 21 để thống nhất kế hoạch hành động và các nguyên tắc cơ bản vì sự
phát triển bền vững với 8 nội dung chính được coi là các “mục tiêu phát triển thiên niên
kỷ”. Khái niệm phát triển bền vững tiếp tục được phát triển vượt ra khỏi ý nghĩa ban
đầu thuộc lĩnh vực sinh thái, mà được được xác định là một quá trình phát triển có sự
kết hợp chặt chẽ, hợp lý và hài hịa giữa 3 mặt của sự phát triển, đó là: phát triển kinh
tế, công bằng xã hội và bảo vệ môi trường, khái niệm được khẳng định tại Hội nghị Rio92 và được bổ sung, hoàn chỉnh tại hội nghị Johnannesburg năm 2002.
Theo quan điểm này, tại Việt Nam, Luật bảo vệ môi trường 2014 và dự thảo sửa
đổi năm 2020 (trang 2) đã thống nhất khái niệm phát triển bền vững là “phát triển đáp
ứng được nhu cầu của hiện tại mà không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu đó
của các thế hệ tương lai trên cơ sở kết hợp chặt chẽ, hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế,
bảo đảm tiến bộ xã hội và bảo vệ môi trường”.
Từ các quan điểm ở trên, phát triển bền vững tập trung có nội hàm tập trung vào
ba trụ cột kinh tế - xã hội - mơi trường, có ý nghĩa quan trọng trong q trình thiết lập
các nguyên tắc của hội nhập và phát triển. Mối quan hệ giữa ba trụ cột được thể hiện
bằng sơ đồ sau:


8

Hình 2.1: Mơ hình ba trụ cột phát triển bền vững
Nguồn: UNCED (1992)
Như vậy, trong phạm vi nghiên cứu của luận án, phát triển bền vững được hiểu
là sự phát triển đáp ứng được nhu cầu của thế hệ hiện tại mà không làm tổn hại đến khả
năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai, trên cơ sở kết hợp chặt chẽ, hài hòa giữa

tăng trưởng kinh tế, bảo đảm tiến bộ xã hội và bảo vệ môi trường.

2.1.1.2. Phát triển du lịch bền vững
Lịch sử phát triển và khái niệm
Du lịch cũng giống như các ngành cơng nghiệp khác, mang tính động thay đổi
theo tiến trình lịch sử và tiếp cận gần với xu hướng phát triển tồn cầu về bảo vệ mơi
trường và phát triển bền vững. Cùng với khái niệm “Du lịch mềm - Soft tourism”
(Krippendorf, 1982) cịn có một loạt các thuật ngữ liên quan khác quan tâm tới yếu tố
môi trường như “Du lịch tự nhiên” (Durst và Ingram, 1998), “Du lịch có trách nhiệm”
(Wheeler, 1991; UNWTO, 1989), “Du lịch sinh thái” (Boo, 1990) và “Du lịch xanh”
(Bramwell, 1991). Các loại hình du lịch này được đại diện bởi khái niệm “Du lịch thay
thế - Alternative Tourism” - một sự thay thế cho sự phát triển của du lịch đại chúng
(Butler, 1999; Clarke, 1997). Tất cả các loại hình này đều có điểm chung là quan tâm
chính tới du lịch quy mơ nhỏ, cùng áp dụng, quảng bá sẽ về một hình ảnh điểm đến xanh
và sạch (Butler, 1999); dự định hoặc tuyên bố sẽ mang lại lợi ích cho người dân địa
phương, bảo tồn môi trường và đối xử với văn hóa bản địa một cách nhạy cảm, và hỗ
trợ xóa đói giảm nghèo (Cater, 1993; DfID, 1999; Krippendorf, 1982; Weaver, 1998;
Wheeller, 1991).
Du lịch thay thế có thể được coi là một hình thức sớm cơng nhận và áp dụng các
lý tưởng bền vững (Weaver, 2006) và một số hình thức của du lịch thay thế được một


9
số người coi là đồng nghĩa với du lịch bền vững (Lane, 1994). Do vậy, du lịch bền vững
lần đầu tiên được mô tả là một cực đối nghịch với du lịch đại chúng. Du lịch bền vững
được coi là hoạt động ở quy mô nhỏ trong khi du lịch đại chúng hoạt động ở quy mô
lớn, không bền vững (Clarke, 1997; Hardy và Beeton, 2001a; Swarbrooke, 2000).
Tuy nhiên, ở góc độ nào đó khơng tồn tại sự đối lập về mặt khái niệm giữa du
lịch bền vững và du lịch đại chúng. Vì ở quy mơ phát triển liên tục, khái niệm “mức độ
bền vững” tồn tại giữa 2 thái cực bền vững - không bền vững. Do vậy, tính bền vững

chỉ được coi là một mục tiêu hướng tới chứ không phải là điểm cuối phải xác định. Và
du lịch bền vững được xem là một mục tiêu, sẽ áp dụng cho tất cả các hình thức du lịch
bất kể quy mô lớn hay nhỏ (Clarke, 1997; Hardy và Beeton, 2001a; Swarbrooke, 2000).
Trong hơn hai thập kỷ qua, nhiều tác giả cho rằng vẫn chưa tìm được sự đồng
nhất trong bản chất, mục tiêu và khả năng ứng dụng của du lịch bền vững. Do vậy, cũng
không xác định được định nghĩa du lịch bền vững nào là phổ biến hay duy nhất. “Phát
triển du lịch bền vững, nhằm bảo vệ và cải thiện môi trường, đáp ứng nhu cầu cơ bản
của con người, thúc đẩy công bằng hiện tại và giữa các thế hệ và cải thiện chất lượng
cuộc sống của tất cả mọi người”. Đây là khái niệm chung về du lịch bền vững được lần
đầu tiên sử dụng vào đầu những năm 1990 khi một số tác giả nhận thức được tiềm năng
to lớn của ngành du lịch trong việc tạo ra cả chi phí và lợi ích như (Bull, 1992; D’Amore,
1992; Inskeep, 1991; Lane, 1991; Manning, 1991; Pigram, 1990; Dearden, 1991;
Zurick, 1992) . Inskeep (1991:495) tiếp tục định nghĩa này, ông cho rằng "phát triển du
lịch bền vững là nhằm bảo vệ và cải thiện môi trường, đáp ứng các nhu cầu cơ bản của
con người, thúc đẩy sự công bằng trong hiện tại và giữa các thế hệ và nâng cao chất
lượng cuộc sống cho mọi người”. Còn McKercher (1993) lại cho rằng, khi du lịch đạt
được bền vững thì tài nguyên văn hóa - mơi trường, xã hội và kinh tế của một khu vực
sẽ được duy trì mãi mãi.
Chú ý hơn tới yếu tố môi trường, Butler (1993) nhận định: “phát triển du lịch bền
vững là quá trình phát triển và duy trì trong một khơng gian và thời gian nhất định và sự
phát triển sẽ không làm giảm khả năng thích ứng của mơi trường với con người trong
khi vẫn có thể ngăn chặn những tác động tiêu cực tới sự phát triển lâu dài”. Quan điểm
này cũng đồng thời nhận được sự đồng thuận khá cao của các tác giả khác như Murphy
(1998), Mowforth và I. (2003). Trong báo cáo “Tương lai của chúng ta - Our Common
Future” của Ủy ban Thế giới về Môi trường và Phát triển: “Hoạt động phát triển du lịch
bền vững là hoạt động phát triển ở một khu vực cụ thể sao cho nội dung, hình thức và
quy mơ là thích hợp và bền vững theo thời gian, khơng làm suy thối mơi trường, làm
ảnh hưởng đến khả năng hỗ trợ của tài nguyênnguyên” (WCED, 1987:43).

10
Tổng quan hơn, năm 1996, Tổ chức Du lịch Thế giới đã định nghĩa: “Du lịch có
tính đến các tác động kinh tế, xã hội và môi trường hiện tại và tương lai, giải quyết các
nhu cầu của du khách, của ngành công nghiệp, môi trường và cộng đồng địa phương”
(UNWTO, 1996). Tại Việt Nam, Luật Du lịch năm 2017 cho rằng, “phát triển du lịch
bền vững được hiểu là sự phát triển du lịch đáp ứng đồng thời các yêu cầu về kinh tế xã hội - môi trường, bảo đảm hài hịa lợi ích của các chủ thể tham gia hoạt động du lịch,
không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu về du lịch trong tương lai” (Luật du
lịch Việt Nam, 2017, p:2).
Như vậy, khái niệm du lịch bền vững có nhiều giai đoạn phát triển, sau nhiều
nghiên cứu và thảo luận, Tổ chức du lịch thế giới năm 1998 đã chính thức thơng qua
khái niệm du lịch bền vững và được công nhận rộng rãi bởi cộng đồng các nhà nghiên
cứu, nhà quản lý và thực thi; được áp dụng rộng rãi và được sử dụng làm khn mẫu
cho các chương trình phát triển du lịch bền vững đa dạng nhất. Trong phạm vi nghiên
cứu của luận án, tác giả cũng thống nhất sử dụng khái niệm này, đó là “Việc phát triển
các hoạt động du lịch nhằm đáp ứng các nhu cầu hiện tại của khách du lịch và người
dân bản địa trong khi vẫn quan tâm đến việc bảo tồn và tôn tạo các nguồn tài nguyên
cho phát triển du lịch trong tương lai. Du lịch bền vững sẽ có kế hoạch quản lý các
nguồn tài nguyên nhằm thỏa mãn các nhu cầu về kinh tế - xã hội, thẩm mĩ của con người
trong khi vẫn duy trì được sự tồn vẹn về văn hóa, đa dạng sinh học, sự phát triển của
các hệ sinh thái và các hệ thống hỗ trợ cho cuộc sống con người” (UNWTO, 1998).
Mục tiêu phát triển du lịch bền vững
Du lịch bền vững nói chung có mục tiêu chung là tối ưu các lợi ích kinh tế, xã
hội cho người dân địa phương và gia tăng trải nghiệm của du khách cũng như bảo tồn
tài nguyên thiên nhiên. Để tập trung phát triển, nhiều chuyên gia du lịch đã biết áp dụng
các nguyên tắc của phát triển bền vững vào quá trình sản xuất sản phẩm du lịch, các
chương trình xúc tiến, quảng bá và cung cấp dịch vụ cho du khách. Du lịch bền vững
còn là một cơng cụ có thể tăng cường cơ hội phát triển cộng đồng (George và Henthorne,
2007). Ngoài ra, du lịch là một ngành kinh tế có tương đối ít rào cản khi tham gia. Nhờ
có du lịch, kinh tế được phát triển thuận lợi, các khía cạnh văn hố – xã hội và môi
trường được đặt ở vị trọng tâm và quan trọng ngang nhau trong quá trình phát triển, từ

đó xây dựng được các cơ hội phát triển tiềm năng để xóa đói giảm nghèo (Weaver,
2006). Theo Inskeep (1991) thì du lịch phát triển bền vững cần phải tập trung vào năm
mục tiêu chính, cịn UNWTO (1998) khẳng định rằng cần phải giải quyết được sáu mục
tiêu chính. Trong cuốn “Làm cho du lịch bền vững hơn - sách hướng dẫn cho các nhà
làm chính sách/Making Tourism More Sustainable - A Guide for Policy Makers” do
Chương trình Mơi trường Liên Hợp quốc và Tổ chức Du lịch Thế giới xuất bản năm


11
2005 đã nêu lên 12 mục tiêu của du lịch bền vững (UNEP và UNWTO, 2005). Các mục
tiêu này quan trọng ngang nhau, không mục tiêu nào được đề cao hơn cả, trong đó nhấn
mạnh tới khả năng tăng trưởng kinh tế cho cộng đồng địa phương, tăng thu nhập và
giảm nghèo cho người dân; đảm bảo công bằng xã hội, phong phú về văn hoá, tăng khả
năng bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và duy trì sự đa dạng sinh học trong tự nhiên.
Ngun tắc và mơ hình phát triển du lịch bền vững
Trong nhiều năm trở lại đây, một loạt các nguyên tắc và hướng dẫn cụ thể hơn
về phát triển du lịch bền vững đã được nghiên cứu, phát triển. Các nguyên tắc đã đạt
được mức độ đồng thuận đáng kể trong giới học giả, được cắt nghĩa và giải thích rõ ràng
trong q trình áp dụng vào thực tế. UNWTO (2004), UNEP và UNWTO (2005) tuyên
bố rằng, trong thực tiễn nếu các nguyên tắc áp dụng được trong phát triển và quản lý du
lịch bền vững thì sẽ áp dụng được cho tất cả các loại hình du lịch ở mọi điểm đến.
D’Amore (1983) cho rằng, du lịch muốn phát triển được bền vững phải tuân thủ
9 nguyên tắc, trong đó nhấn mạnh tới việc người dân phải tự ý thức được tầm quan trọng
của du lịch, phải có sự phối hợp cơng - tư trong triển khai thực hiện, cộng đồng dân cư
địa phương phải được tham gia và phải giải quyết được các xung đột có khả năng xảy
ra trước khi triển khai các hoạt động phát triển du lịch. Năm 1998, Tổ chức Bảo tồn
Thiên nhiên Thế giới tuyên bố, để phát triển du lịch bền vững cần có 10 nguyên tắc, chủ
yếu tập trung vào: sử dụng tiết kiệm và bảo vệ tài nguyên thiên nhiên, phát triển xã hội,
bảo tồn văn hoá, lồng ghép các nội dung phát triển du lịch vào chiến lược phát triển
chung của điểm đến, địa phương. Và đặc biệt là cho phép người dân địa phương được

tham gia vào việc hoạch định chính sách, thực thi và giám sát quá trình phát triển du
lịch. (IUCN, 2008).
Phát triển du lịch bền vững là một nội dung của phát triển bền vững, đây là định
hướng đang được thúc đẩy trên toàn thế giới như một mục tiêu phát triển trong tương
lai của con người. Do vậy, để phát triển du lịch bền vững, UNWTO (2004) và UNEP và
UNWTO (2005) đã đề ra 5 nguyên tắc để tập trung phát triển, đó là sử dụng tối ưu tài
nguyên và bảo vệ mơi trường; tơn trọng và bảo tồn tính chân thực của văn hoá, xã hội
cộng đồng; đảm bảo các hoạt động kinh tế dài hạn, khả thi, công bằng cho các bên liên
quan; phải có sự tham gia của tất cả các bên liên quan; và duy trì mức độ hài lòng cao
của du khách.
Nội hàm phát triển du lịch bền vững
Phát triển du lịch bền vững được hầu hết các nghiên cứu thống nhất bao gồm 3
khía cạnh: kinh tế, xã hội và môi trường. Theo Hiệp hội Du lịch sinh thái Quốc tế (2004),
du lịch bền vững là sự kết hợp giữa 3 hợp phần chính: (i) Về kinh tế, du lịch bền vững


12
mang lại lợi ích kinh tế ổn định, cơng bằng cho cộng đồng địa phương và các bên liên
quan khác; (ii) Về văn hóa - xã hội, du lịch bền vững gìn giữ và bảo vệ thay cho các
hoạt động gây tiêu cực đến văn hoá cộng đồng và cấu trúc xã hội; (iii) Về môi trường,
du lịch bền vững giảm tối đa các tác động tiêu cực đến môi trường, khơng làm hại nguồn
lợi tự nhiên và tích cực bảo vệ môi trường.
Tổ chức Du lịch Thế giới chỉ ra các tiêu chí của du lịch bền vững: (i) Về kinh tế,
du lịch bền vững đảm bảo hoạt động kinh tế tồn tại lâu dài, cung cấp những lợi ích kinh
tế xã hội tới tất cả những người hưởng lợi và được phân bổ một cách công bằng, bao
gồm cả những nghề nghiệp, cơ hội thu lợi nhuận ổn định, cung cấp các dịch vụ xã hội
và đóng góp vào xóa đói giảm nghèo cho cộng đồng địa phương; (ii) Về xã hội và văn
hóa, phát triển du lịch găn liền với tơn trọng tính vốn có của cộng đồng địa phương, bảo
tồn di sản văn hóa và các giá trị truyền thống đã được xây dựng, đóng góp vào sự hiểu
biết và chia sẻ văn hóa; (iii) Về môi trường, phát triển du lịch trong điều kiện đảm bảo

sử dụng tốt nhất các tài nguyên môi trường, duy trì quá trình sinh thái thiết yếu, di sản
thiên nhiên và đa dạng sinh học tự nhiên.
Niyaz Kamilevich và cộng sự (2016) cho rằng phát triển du lịch bền vững là mục
tiêu hướng tới của ngành du lịch vì sẽ giúp cải thiện cán cân thanh toán, tiếp cận các
nguồn đầu tư mới, tăng thu ngân sách nhà nước, tạo việc làm và các tiện ích cơng cộng
cũng như các dịch vụ khác. Sự phát triển du lịch bền vững được xem như một mơ hình
đa ngành, bao gồm nhiều vấn đề như chính trị, phát triển kinh tế, vấn đề môi trường, các
yếu tố xã hội, cấu trúc của hệ thống du lịch quốc tế... (Holcomb và cộng sự, 2007). Tuy
nhiên, việc xuất hiện các vấn đề môi trường và thương mại hóa quá mức cấu trúc của hệ
thống du lịch quốc tế là những vấn đề trở ngại để thực hiện du lịch bền vững.
Theo Swarbrooke (1999), phát triển du lịch bền vững có thể được chia thành ba
khía cạnh: kinh tế, xã hội và mơi trường. Khía cạnh kinh tế bao gồm dòng tiền được
truyền vào cộng đồng địa phương và lợi nhuận doanh nghiệp địa phương thu được từ
hoạt động du lịch. Khía cạnh xã hội bao gồm các hành động nội bộ và tương tác giữa
khách đến và cộng đồng. Khía cạnh mơi trường bao gồm các hoạt động bảo tồn môi
trường tự nhiên, môi trường nông nghiệp trong cộng đồng.
Hall và cộng sự (1997) đã đưa ra mơ hình các ngun tắc và giá trị của du lịch
bền vững bao gồm 3 mục tiêu chính như sau: (i) Mục tiêu kinh tế - xã hội: tạo được sự
gắn kết lợi ích cộng đồng dựa trên nền tảng kinh tế; (ii) Mục tiêu xã hội - môi trường:
tạo được sự công bằng và công tác bảo tồn; (iii) Mục tiêu kinh tế - môi trường: tạo sự


13
hồ hợp giữa kinh tế và mơi trường. Trạng thái cuối cùng là điểm giao nhau của kinh tế
- xã hội - môi trường là trạng thái đạt được sự bền vững cốt lõi trong phát triển du lịch.
Tác giả cho rằng 3 mục tiêu này luôn được tương tác với nhau một cách chắc chắn và
có vai trị ngang bằng nhau thì mới được coi là du lịch bền vững.

Hình 2.2: Mơ hình phát triển du lịch bền vững
Nguồn: Hall và cộng sự (1997)

Đồng tình với quan điểm này, Swarbrooke (2000) cũng cho rằng phát triển du
lịch bền vững được dựa trên ba khía cạnh kinh tế - xã hội - môi trường và được công
nhận giá trị ngang nhau, phải có mối quan hệ tương tác giữa chúng thì mới đạt được sự
bền vững trong phát triển du lịch. Hoặc cả ba chiều đóng góp như nhau cho sự phát triển
Müller (1994). Còn với Wight (1997), phần quan trọng của du lịch bền vững là nhóm
các giá trị tiền ẩn trong việc kết hợp hài hòa của mục tiêu kinh xã hội và văn hóa.
Như vậy, về cơ bản, nhiều tác giả cho rằng cả 3 khía cạnh đóng vai trị cân bằng
như nhau trong phát triển du lịch bền vững nhưng một số lại cho rằng có sự khác biệt.
Ví dụ như, Hunter (1997) khơng đồng ý với ý tưởng cân bằng và coi đó là lý tưởng và
phi thực tế. Ông gợi ý rằng phát triển du lịch gồm 4 khía cạnh. Đó là (1) mệnh lệnh du
lịch - phát triển du lịch và đáp ứng nhu cầu của du khách và ngành du lịch; (2) Sản phẩm
du lịch dẫn đầu - sản phẩm du lịch được ưu tiên hơn tất cả các mối quan tâm khác; (3)
Ưu tiên quan tâm môi trường - cần phải ưu tiên mơi trường trong phát triển, tất cả các
khía cạnh khác chỉ là thứ yếu; (4) Du lịch tân cổ điển - khơng khuyến khích phát triển
du lịch ồ ạt ở các khu du lịch sinh thái trên đất liền.


14
Như vậy, phát triển bền vững được thể hiện ở nhiều quan điểm khác nhau, song
nhìn chung hầu hết các tác giả đều thống nhất ở các nội dung: Phát triển bền vững là sự
phát triển hài hoà, chặt chẽ giữa ba mặt của sự phát triển, đó là phát triển kinh tế, phát
triển xã hội và bảo vệ môi trường, đáp ứng nhu cầu của hiện tại mà không gây trở ngại
đến khả năng đáp ứng nhu cầu phát triển của các thế hệ trong tương lai.
Để phát triển du lịch bền vững thì mỗi khía cạnh cần phải được công nhận như
nhau, mối quan hệ tương tác giữa cả ba khía cạnh phải được thừa nhận (Swarbrooke,
1999), các yếu tố xã hội cần phải được tính đến trong phân bổ nguồn lực (Stein và cộng
sự, 1999). Tuy nhiên, trong thực tế, các nghiên cứu về du lịch bền vững chỉ tập trung
chủ yếu ở khía cạnh kinh tế và môi trường (Garrod và Fyall, 1998; Ioannides, 1995;
Markwick, 2000; McCool, 1995), khía cạnh xã hội ít được đề cập đến nhiều vì đây là
một khía cạnh phức tạp, khó phân tích và diễn giải một cách hiệu quả.

Ở Việt Nam, các nghiên cứu về phát triển du lịch bền vững được thực hiện dựa
trên kinh nghiệm phát triển thực tiễn và tiếp thu kết quả nghiên cứu của quốc tế gắn với
điều kiện thực tế của Việt Nam. Phạm Trung Lương (2002) đã thực hiện tổng quan, hệ
thống hoá các khái niệm cơ bản về phát triển du lịch bền vững như khái niệm, nguyên
tắc phát triển, dấu hiệu nhận biết, các mơ hình phát triển và kinh nghiệm phát triển của
một số nước trên thế giới và thực trạng phát triển du lịch của Việt Nam. Lê Chí Công
(2014) dựa trên các yếu tố như mục tiêu, đối tượng, nguồn lực, phương pháp tiếp cận,
mức độ kiểm soát... để thực hiện so sánh giữa phát triển du lịch khơng bền vững và bền
vững, từ đó, tác giả nhấn mạnh cần phải xây dựng một cách toàn diện về phát triển du
lịch bền vững. Nguyễn Minh Tuấn và cộng sự (2019) cho biết, để phát triển du lịch bền
vững thì 3 mục tiêu (1) phát triển hiệu quả kinh tế, (2) phát triển hài hoà xã hội và (3)
bảo vệ môi trường sinh thái cần phải được đồng thời thực hiện.
Nguyễn Tư Lương (2016) đã nêu được nội hàm khái niệm, vai trò của phát triển
du lịch bền vững trên 3 khía cạnh kinh tế, xã hội và mơi trường của tỉnh Nghệ An, nhưng
chưa đề cập được đến các hoạt động chính của phát triển du lịch bền vững cũng như
chưa dự báo được các vấn đề có liên quan trong dài hạn như liên kết với các địa phương.
Nguyễn Đức Tuy (2014) cũng mới nêu được nội hàm khái niệm, các tiêu chí đánh giá
phát triển du lịch bền vững và đề cập được đến vấn đề liên kết, hợp tác vùng trong phát
triển du lịch bền vững tại khu vực Tây Nguyên. Trần Tiến Dũng (2006) đề cập đến tác
động, các nguyên tắc phát triển du lịch bền vững, các chỉ số đánh gía bền vững ở Phong
Nha - Kẻ Bàng nhưng chưa được nghiên cứu sâu về vai trò của các bên liên quan tác
động đến phát triển du lịch bền vững. Nguyễn Mạnh Cường (2015) đã đề cập đến vai
trò của các bên liên quan, trong đó phân tích sâu vai trị của chính quyền địa phương cấp


15
tỉnh trong phát triển du lịch bền vững tỉnh Ninh Bình. Đồng thời, nghiên cứu cịn chỉ ra
sự cần thiết trong phối hợp giữa các bên liên quan như tổ chức kinh doanh, doanh nghiệp,
chính quyền các cấp. Ngồi ra, cịn có các nghiên cứu về các loại hình phát triển du lịch
bền vững tại địa phương, cụ thể là nghiên cứu của Đinh Thị Thanh Mai và Nguyễn Thị

Bé Ba (2013) về phát triển du lịch bền vững ở Phú Quốc và Dương Hoàng Hương (2017)
về phát triển du lịch bền vững ở Phú Thọ.

2.1.2. Du lịch cộng đồng
Lịch sử phát triển và khái niệm
Thuật ngữ du lịch dựa vào cộng đồng (Community Based Tourism - CBT) xuất
hiện vào giữa những năm 70 khi mà chính phủ các nước và một số học giả tạo ra mối
liên hệ giữa du lịch và giảm nghèo ở các nước đang phát triển đặc biệt thông qua các
chiến lược như du lịch bền vững (Ashley và Mitchell, 2009). Các phong trào du lịch bền
vững và sự ra đời của các sản phẩm du lịch sinh thái, quy mô nhỏ được cho là giải pháp
thay thế cho loại hình du lịch đại chúng không bền vững, mở đường cho sự phát triển
của du lịch cộng đồng và đây thường là công cụ do các NGOs thiết lập nhằm giải quyết
các vấn đề xã hội (Pawson và cộng sự, 2017).
Trên phạm vi quốc tế, có nhiều thuật ngữ mơ tả hoạt động du lịch này, như “Du
lịch cộng đồng (Community Tourism - CT)”, “Du lịch dựa vào cộng đồng (Community
Based Tourism - CBT)”, “Du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng (Community Based
Ecotourism - CBET)” và “Sự tham gia của cộng đồng trong du lịch (Community
Participation in Tourism - CPT)”. Tại Việt Nam, Tổng cục Du lịch năm 2017 xác định
là “Du lịch cộng đồng (Community Tourism - CT)”. Và tác giả cũng thống nhất sử dụng
thuật ngữ “Du lịch cộng đồng - Community Tourism” trong tồn luận án khi trình bày
đến loại hình du lịch này.
Khái niệm du lịch cộng đồng đã được đề cập bởi nhiều tổ chức, cá nhân trên toàn
thế giới. Tổ chức Pachamama (Tổ chức hướng đến việc giới thiệu và bảo tồn văn hóa
bản địa khu vực Châu Mỹ) đưa ra khái niệm rất cơ bản: “Du lịch cộng đồng là loại hình
du lịch mà du khách từ bên ngồi đến với cộng đồng địa phương để tìm hiểu về phong
tục, lối sống, niềm tin và được thưởng thức ẩm thực địa phương” (Pachamama, 2019).
Đề cập tới vai trò của cộng đồng, Hall (1996) cho rằng: “Du lịch cộng đồng là hình thức
du lịch trong đó tập trung vào sự tham gia của cộng đồng địa phương trong việc lập kế
hoạch và duy trì sự phát triển du lịch nhằm tạo ra một ngành công nghiệp bền vững
hơn”. Và "Du lịch cộng đồng là một loại hình du lịch, trong đó cộng đồng địa phương

được tham gia quản lý, có quyền kiểm sốt đáng kể q trình phát triển và lợi ích kinh