Tài liệu Phối hợp màu sắc trong nhiếp ảnh - Phần 1 doc

Phối hợp màu sắc trong nhiếp ảnh
- Phần 1
Phần 1: Ngôn ngữ của màu sắc
Để tiếp bước các bác chịu khó viết bài cho anh em, tôi xin đóng góp thêm
một chút kiến thức sưu tập được về sự phối hợp màu sắc trong nhiếp ảnh. Vì bài
viết hơi dài nên tôi xin post từng phần khi có thời gian, các bác có thấy sai sót
trong bài viết xin chân thành góp ý để tôi có thể hoàn thiện.
Bài viết và hình ảnh chủ yếu lấy ra từ cuốn sách "Photographie numérique:
La couleur" (The digital photography expert, colour) của tác giả Micheal Freeman,
cộng với một chút kiến thức của bản thân còn rơi rớt lại từ hồi đi học. Các kiến
thức này chủ yếu mượn từ hội họa nên bác nào học từ trường mỹ thuật ra rất rành.
Phần 1: Ngôn ngữ của màu sắc (một vài khái niệm cơ bản)
- Các mô hình (modèles) màu sắc
Các mô hình thể hiện màu sắc đã có từ nhiều thế kỷ trước, nhưng một mô
hình thực sự đi từ nghiên cứu khoa học và có mang tính họa hình được tạo bởi
Newton năm 1702, từ đó đến nay rất nhiều mô hình khác được sinh có dạng từ 2D
đến 3D và được dùng cho nhiều mục đích khác nhau

1-Vòng tròn của Newton: 7 màu cầu vồng được xếp liên tục teo thứ tự
trong một vòng tròn, sự liên hệ giữa các sắc màu trở nên có luật lệ và rõ ràng. Mô
hình này rất hữu ích để hiểu sự phối hợp hài hòa vả cân bằng của màu sắc, là công
cụ cơ bản của lý thuyết màu sắc.
2-Vòng tròn phổ màu: sự chuyển tiếp các màu mang tính liên tục, màu đỏ
tương ứng với o° được đặt lên trên cùng
3-Tam giác Delacroix: 3 màu cơ bản trong hội họa được đặt trên 3 đỉnh
tam giác, nối với nhau bởi 3 màu thứ cấp bậc 2 (tạo ra bằng cách trộn 2 màu cơ
bản tương ứng)
4-Ngôi sao màu của Blanc: 1867, mối tương quan giữa 3 màu cơ bản, 3
màu thứ cấp bậc 2 và 6 màu thức cấp bậc 3
5-Vòng tròn của Mulsell: 1905, họa sĩ Mỹ Albert Munsell tạo ra mô hình
từ 5 màu cơ bản: đỏ, vàng, xanh lá cây, xanh dương, màu tía (poupre) và 5 màu

trung gian, được làm cơ sở cho mô hình 3D Musell, mô hình này vẫn được dùng
bởi GregtaMacbeth
6-Vòng tròn của Ostwald: 1916, nhà hóa học đức Wilhem Ostwald tạo ra
mô hình 25 màu tạo ra từ các màu được cảm nhận: đỏ, vàng, xanh lá cây và xanh
dương, màu xanh lá cây được coi là cơ bản dưới góc độ cảm nhận thị giác


Mô hình màu 3D L*a*b*: Được tạo ra năm 1976 từ hội nghị quốc tế về
chiếu sáng, mục đích là thể hiện được tất cả màu sắc có thể nhận biết được cũa thị
giác, mô hình này dùng 3 giá trị: sắc màu (teint), độ bão hòa (độ tinh khiết,
saturation, màu càng tinh khiết thì càng tươi),và độ sáng. Đây là một mô hình rất
rộng và bao hàm các mô hình khác, ta có thể hình dung một vòng tròn 2D thể hiện
các sắc màu, khi chuyển vô tâm thì độ bão hòa giảm dần, vị trí màu trên vòng tròn
đựơc hiển thị bằng 2 giá trị: a (theo trục đỏ-xanh lá cây) và b (theo trục xanh
dương-vàng) tất cả các giá trị 2D đó được cộng thêm giá trị cường độ sáng theo
trục vuông góc vòng tròn thành ra 3D
Thực tế luôn có sự xung đột giữa các mô hình màu dựa trên ánh sáng phản
chiếu và mô hình dựa trên ánh sáng trực tiếp: Newton bắt đầu từ màu quang phổ
(áng sáng trực tiếp tách ra khi qua thấu kính) trong khi nhiều lí thuyết gia khác
nghiên cứu trên màu của ánh sáng phản chiếu. Trong nhiếp ảnh digital, ta dùng cả
2 hệ thống, ánh sáng trực tiếp trên màn hình và ánh sáng phản chiếu trong in ấn.
Thực chất cái vòng phổ màu của newton ta thấy trên đây chỉ là mang tính phỏng
chừng vì ta không thể in được trên giấy (màu ánh phản chiếu)
- Các sắc màu (teinte) cơ bản
Khái niệm về các sắc màu cơ bản (các màu chính để tạo ra các màu khác)
có từ rất lâu và thường bắt đầu từ các chất màu tinh khiết tìm thấy được trong
thiên nhiên. Thời trung cổ màu vàng kim loại, màu đỏ và màu xanh dương được
dùng nhiều nhất không phải dựa trên khái niệm pha trộn màu sắc mà chằng qua
kim loại vàng, bột thần sa và đá da trời (outremer) sẵn có trong thiên nhiên. Đến
nay người ta thống nhất thành 2 hệ khác nhau, hệ ánh sáng trực tiếp có 3 màu cơ

bản: Đỏ-Xanh dương-Xanh lá cây và hệ ánh sáng phản chiếu có 3 màu cơ bản
khác: Đỏ-Vàng-Xanh dương

3 màu cơ bản của áng sáng trực tiếp (Đỏ-Vàng-Xanh lá cây) được tạo ra
bởi sự chiếu sáng trực tiếp (trên sensor, màn hình), kết quả pha trộn lẫn nhau sẽ
cho ra màu trắng
3 màu cơ bản của áng sáng phản chiếu (Đỏ-Vàng-Xanh dương) tạo ra bởi
các chất màu in hoặc vẽ trên giấy, khi trộn lẫn với nhau sẽ ra màu đen, đây cũng là
3 màu cơ bản trong hội họa
Trong hội họa, hầu như tất cả màu sắc được phát sinh ra bởi sự pha trộn từ
6 màu sau: 3 màu cơ bản (Đỏ-Vàng-Xanh dương) và 3 màu thứ cấp bậc 2 (Cam-
Xanh lá cây-Tím) cộng với các màu Trắng, Đen hoặc xám, vì nhiếp ảnh thừa
hưởng các kiến thức từ hội họa nên ta sẽ lần lượt nghiên cứu các màu này, hơn
nữa trong thế giới xung quanh ta phần lớn các màu sắc là kết quả của ánh sáng
phản chiếu, chỉ trừ các vật phát sáng trực tiếp như mặt trời, các loại đèn...
-Độ bão hòa (saturation):
Các sắc màu "tinh khiết" hòan toàn bão hòa, khi đó nó cho cường độ (màu)
tối đa, thực tế trong cuộc sống các màu ít khi nào hoàn toàn bão hòa, chúng "dơ"
hơn, xỉn hơn, thậm chí độ bão hòa=0 (màu trắng, xám hoặc đen) vì vậy các màu
"tinh khiết" luôn được dùng làm trọng tâm của một bức hình nếu ta tìm được
chúng trong thiên nhiên. Trong thực tế ta có thể làm giảm độ bão hòa của một màu
bằng cách pha thêm màu trắng, màu đen, xám hoặc một màu bổ sung (màu đối
diện trong vòng tròn thể hiện màu sắc)


Thực tế, hiếm khi tìm được màu hoàn toàn bão hòa trong thiên nhiên, ngoài
các loài hoa và một số sắc tố động vật, ngay cả bầu trời xanh không bão hòa như ta
cảm nhận

Khi cắt qua mô hình lab, các sắc màu đạt được độ bão hòa tối đa ở các
cường độ sáng khác nhau, ví dụ trên hình cùng một cường độ sáng, màu vàng bão
hòa hơn màu tím
-Độ sáng (luminosité)
Cường độ sáng tối đa phụ thuộc vào sắc màu, màu vàng là màu sáng nhất,
trái lại màu tím tối nhất, độ sáng làm màu sắc sáng lên hay thẫm lại, màu trắng và
đen là 2 thái cực. Ta nên nhớ là một cường độ sáng tương ứng với 1 sắc màu, màu
vàng chỉ tồn tại ở "tông" sáng, màu đỏ trở thành màu hồng và mất đi các tính chất
của nó nếu bị sáng quá, màu xanh dương trái lại, phủ gần hết cường độ sáng (từ tối
đến sáng ta vẫn cảm nhận được đó là màu xanh dương) , màu cam có đặc điểm
gần giống màu vàng và màu xanh lá cây gần giống màu xanh dương, còn màu tím
là khó chịu nhất, nếu sáng lên một chút nó trở thành màu "lavande" còn thẫm hơn
nó tiến gần màu xanh dương đậm.
Cường độ sáng trong nhiếp ảnh phụ thuộc vào sự đo sáng (exposition),
bằng cách thay đổi nó ta sẽ rút ra được các hiệu quả khác nhau về màu sắc

Cường độ sáng thay đổi tùy theo sắc màu, màu vàng luôn sáng, khi làm tối
lại nó trờ thành màu vàng đất, trong khi màu tím luôn luôn tối, nếu sáng lên nó trở
thành màu tái, ta cũng thấy rằng màu vàng bão hòa sáng hơn màu tím bão hòa
nhiều


Sự giảm sáng một chút giúp tăng các sắc màu, nếu ta giảm sáng nhiều sẽ
làm cho chúng tối lại và trở thành đen, ngược lại nếu tăng sáng quá đà sẽ làm mất
đi các đặc điểm màu sắc, làm chúng trở thành "tái"


Độ sáng của một vài màu có thể thay đổi tùy theo màu của nguồn chiếu
sáng, màu xanh thẫm hơn nếu được chiếu bằng đèn dây tóc (giữa), sẽ giảm sút đi
dưới áng sáng mặt trời (trái) và ánh sáng đèn huỳnh quang (phải)

-Màu của ánh sáng:
Ánh sáng trắng của mặt trời là một phổ liên tục rất rộng bao gồm các sóng
có bước sóng khác nhau , mắt người chỉ có khả năng bắt được một "đoạn" rất nhỏ
trong phổ đó, từ bước sóng 380 nm (màu tím) đến 780 nm (màu đỏ). Một điểm lưu
ý là mắt không thể phân tách được các bước sóng khác nhau (màu) khi chúng trộn
lẫn với nhau mà chỉ thấy được như một màu. Khi có mặt đầy đủ các bước sóng
trong phổ nhìn ta thấy ánh sáng màu trắng (áng sáng mặt trời lúc giữa trưa), còn
lúc mặt trời lặn ta thấy màu đỏ-cam vì khi đó chỉ tồn tại các bước sóng từ 570 đến
620nm

Phổ ánh sáng rất rộng, đi lần lượt từ bước sóng lớn nhất đến nhỏ ta sẽ có:
sóng radio, sóng micro onde, tia hồng ngoại (gần màu đỏ), áng sáng thấy được (bắt
đầu từ đỏ đến tím), tia cực tím, tia X và tia gamma. Film và sensor bắt được một
phần tia cực tím nên mới có filtre UV để ngăn bớt vì nó tác động vô kết quả ảnh,
cả về màu sắc và exposition (thấy được) mặc dù mắt người không thấy tia cực tím


Mắt người có mức nhạy cảm khác nhau với các bước sóng khác nhau và
hoàn toàn hợp lý khi nó nhạy cảm nhất với các bước sóng trung bình, giảm dần ra
2 cực (từ không thấy gì ở tia hồng ngoại, bất đầu cảm nhận được ở màu đỏ sau đó
thấy rõ hơn màu cam, đến cực điểm màu vàng, rồi bắt đầu giảm dần ở xanh lá cây,
xanh dương đến nhỏ nhất ở màu tím, sau đó lại không thấy gì ở tia cực tím -hình
trên bên trái). Vì vậy ta thấy màu vàng luôn sáng, còn màu tím lại tối. Một lưu ý
nữa là ngoài các tế bào hình nón cảm nhận ánh sáng và màu sắc (nhạy đối với
bước sóng 600nm- màu vàng), mắt người còn có các tế bào hình que chỉ cảm nhận
được cường độ ánh sáng mà không phân biệt được màu sắc, chúng chỉ hoạt động
khi ánh sáng rất yếu và có độ nhạy lớn nhất đối với bước sóng 500 nm (xanh lá
cây), vì vậy khi ánh sáng rất yếu thì ta cảm nhận tốt hơn màu xanh lá cây -hình
trên bên phải

Trước khi mặt trời mọc, sương mù trên sông Yamuna giữ lại chủ yếu màu
xanh của bầu trời không mây, và màu magenta ngay đường chân trời hướng về
phía mặt trời, ảnh chụp ngôi đền Taj Mahal ở khoảnh khắc đó cho một sự phối
hợp giữa 2 màu trên
- Nhiệt độ màu
Nhiệt độ màu được dựa trên màu phát ra của một vật bị đốt nóng, tùy theo
nhiệt độ nung của vật đó và được tính theo độ Kelvin. Một chất bắt đầu phát ra
ánh sáng đỏ ở 1000 độ K, trở nên trắng ở 5000°K và chuyển sang xanh ở nhiệt độ
cao hơn, nhiệt độ màu trên bề mặt của mặt trời là một màu trắng hoàn toàn. Việc
này có vẻ trái với cảm xúc của chúng ta vì ta thường cảm giác màu đỏ "nóng" hơn
màu xanh, máy kĩ thuật số dùng nhiệt độ màu trong việc tính white balance và đây
là một điểm rất mạnh vì ta có thể thay đổi theo ý muốn, lúc trước chụp phim cần
phải sử dụng nhiều loại phim khác nhau để chỉnh sửa nhiệt độ màu


Một vài thông số về nhiệt độ màu tương ứng với các nguồn sáng tự nhiên
và nhân tạo (xin lỗi các bác tôi không biết gõ dấu tiếng Việt trong photoshop )


Hình 1: Màu cam của đèn dây tóc trong nhà hắt ra tương phản với nhiệt độ
màu rất cao (ánh xanh) của ánh sáng chiều tà trong một khu ở Tokyo. Hình 2 chụp
lúc sáng sớm ở New york, màu nóng của ánh sáng trực tiếp tương phản với màu
xanh lạnh trong bóng râm phản chiếu bầu trời xanh


Một ngôi nhà sharker ở Kentucky chụp trong buổi sáng nắng đẹp, bóng đổ
trên mái xuống tuyết có một màu xanh rực rỡ
- Phổ ánh sáng không liên tục:
Không như ánh sáng trắng ban ngày, ánh sáng của đèn huỳng quang và đèn

khí đốt (thủy ngân, natri, xénon) chỉ chứa các đoạn hẹp sóng ánh sáng không liên
tục nên sẽ cho màu trong các bức ảnh chụp. Chúng được sử dụng rộng rãi trong
chiếu sáng công cộng trong nhà cũng như ngoài phố. Mắt người khi nhìn có khả
năng "sửa sai" nên thực tế ta vẫn thấy ánh sáng trắng bình thường, nhưng bản
phim hay sensor sẽ ghi nhận trung thực lại các màu sắc và thường gây nên vấn đề
màu cần giải quyết. Với phim thì thông thường người ta dùng các kính lọc màu
(filtre), còn máy ảnh kĩ thuật số chỉ đơn giản dùng "white-balance", tất nhiên cũng
còn tùy mục đính và cảm nhận của người chụp mà quyết định có sửa hay không
hay trái lại tăng cường nó lên để tạo ra "ambiance" cho ảnh chụp. Sở dĩ mắt người
vẫn cảm nhận màu trắng bình thường bởi vì chúng không phân biệt được sự khác