Những đóng góp của đông dương tạp chí trong quá trình hiện đại hóa văn học, văn hóa việt nam thế kỷ xx

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

-----------TẠ ANH THƯ

NHỮNG ĐĨNG GĨP CỦA ĐƠNG DƯƠNG TẠP CHÍ
TRONG Q TRÌNH HIỆN ĐẠI HOÁ VĂN HỌC,
VĂN HOÁ VIỆT NAM ĐẦU THẾ KỶ XX
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Mã số: 62.22.34.01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN
Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS Lê Giang
Phản biện độc lập:
1. PGS.TS Vũ Tuấn Anh
2. PGS.TS Phan Trọng Thưởng
Phản biện:
Phản biện 1: PGS.TS Phan Trọng Thưởng
Phản biện 2: PGS.TS Nguyễn Thành Thi
Phản biện 3: PGS.TS Võ Văn Nhơn

Thành phố Hồ Chí Minh - 2016


LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số

liệu, kết quả nêu trong trong Luận án là trung thực và chưa từng được ai cơng
bố trong bất cứ cơng trình nào khác.
Tác giả Luận án

Tạ Anh Thư


LỜI CẢM ƠN
Tơi xin được bày tỏ lịng biết ơn vô cùng sâu sắc đến Thầy hướng dẫn PGS.TS. Lê Giang đã ln theo sát và tận tình hướng dẫn tơi trong suốt q trình
nghiên cứu và thực hiện Luận án.
Tơi xin trân trọng cảm ơn các q thầy, cơ giáo của Khoa Văn học và Ngôn
ngữ, các anh chị ở Phòng Sau đại học - Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân
văn TP. Hồ Chí Minh đã hướng dẫn, giúp đỡ tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong
suốt thời gian học tập, nghiên cứu tại Trường.
Xin chân thành cảm ơn Lãnh đạo và các đồng nghiệp của tôi tại Trường Đại
học Thủ Dầu Một đã tạo điều kiện thuận lợi nhất cho tơi hồn thành Luận án.
Tôi xin dành tất cả sự yêu thương và lời cảm ơn tới bố mẹ, các anh chị em
trong gia đình và người thân u ln là niềm động viên mạnh mẽ cho tôi trong suốt
thời gian qua.
Xin chân thành cảm ơn!

Tác giả Luận án


MỤC LỤC
DẪN NHẬP...................................................................................................... 1
 
1. Mục đích, ý nghĩa của luận án ...................................................................................... 1
 
1.1 Mục đích .................................................................................................................. 1
 
1.2 Ý nghĩa ..................................................................................................................... 1
 
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................................. 3

 
2.1. Ở trong nước ........................................................................................................... 3
 
2.1.1 Trước 1945 ........................................................................................................ 3
 
2.1.2. Từ 1945 đến 1975 ............................................................................................ 4
 
2.1.2.1 Ở miền Bắc ................................................................................................ 4
 
2.1.2.2 Ở miền Nam ............................................................................................... 6
 
2.1.3 Từ sau năm 1975 ............................................................................................. 11
 
2.2 Ở nước ngoài .......................................................................................................... 13
 
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài ............................................................... 15
 
3.1 Đối tượng nghiên cứu ............................................................................................ 15
 
3.2 Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................... 15
 
4. Đóng góp mới của luận án ........................................................................................... 16
 
4.1 Đóng góp về mặt khoa học .................................................................................... 16
 
4.2 Đóng góp về mặt thực tiễn ..................................................................................... 16
 
5. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................................. 17
 
6. Cấu trúc luận án ........................................................................................................... 17

 

CHƯƠNG 1: SỰ RA ĐỜI VÀ HOẠT ĐỘNG CỦA ĐƠNG DƯƠNG TẠP
CHÍ ................................................................................................................. 19
 
1.1. Bối cảnh xã hội Việt Nam và tầng lớp trí thức đầu thế kỷ XX ............................. 19
 
1.1.1 Bối cảnh xã hội ............................................................................................... 19
 
1.1.2 Giới trí thức Việt Nam trong một thời đại chuyển biến .................................. 33
 
1.2. Sự ra đời của Đơng Dương tạp chí ....................................................................... 39
 
1.2.1. Chủ trương của Đơng Dương tạp chí ............................................................ 39
 
1.2.1.1 Nguyễn Văn Vĩnh (1882 -1936) .............................................................. 46
 
1.2.1.2 Phan Kế Bính (1875 – 1921) ................................................................... 61
 
1.2.1.3 Nguyễn Đỗ Mục (1882 – 1949) ............................................................... 62
 
1.2.3 Những chặng đường phát triển của Đơng Dương tạp chí ............................... 63
 

CHƯƠNG 2: NHỮNG ĐĨNG GĨP CỦA ĐƠNG DƯƠNG TẠP CHÍ
TRONG Q TRÌNH HIỆN ĐẠI HOÁ VĂN HỌC VIỆT NAM ĐẦU
THẾ KỶ XX .................................................................................................. 72
 
2.1. Đơng Dương tạp chí với sự phát triển chữ quốc ngữ - ngôn ngữ văn học của dân
tộc................................................................................................................................. 72

 
2.1.1 Mục đích của việc xây dựng chữ quốc ngữ của trí thức Việt Nam cuối thế kỷ
XIX đầu thế kỷ XX .................................................................................................. 72
 
2.1.2 Đơng Dương tạp chí với nỗ lực đưa chữ quốc ngữ đến với công chúng ........ 76
 
2.2. Đơng Dương tạp chí và sự tiếp thu tinh hoa văn học thế giới .............................. 95
 
2.2.1 Tình hình dịch thuật văn học cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX ....................... 95
 
2.2.2. Diện mạo văn học phương Tây trên Đơng Dương tạp chí ............................ 98
 
2.2.2.1 Quan điểm lựa chọn tác giả và tác phẩm ................................................. 98
 
2.2.2.2 Những tác giả tiêu biểu .......................................................................... 100
 
2.2.2.3 Những thể loại chính .............................................................................. 102
 


2.2.3. Những tác phẩm dịch ngoài phương Tây ..................................................... 109
 
2.2.3.1 Từ chữ Hán sang chữ Quốc ngữ ............................................................ 109
 
2.2.3.2 Từ tiếng Việt sang tiếng Pháp ................................................................ 110
 
2.2.4. Ngơn ngữ dịch thuật của Đơng Dương tạp chí ............................................ 111
 
2.3. Vai trị của Đơng Dương tạp chí trong việc hình thành các thể loại văn học mới119
 

2.3.1 Thơ ................................................................................................................ 120
 
2.3.2 Tiểu thuyết .................................................................................................... 127
 
2.3.3 Kịch ............................................................................................................... 131
 

CHƯƠNG 3: NHỮNG ĐĨNG GĨP CỦA ĐƠNG DƯƠNG TẠP CHÍ
TRONG Q TRÌNH HIỆN ĐẠI HỐ VĂN HỐ VIỆT NAM ĐẦU
THẾ KỶ XX ................................................................................................ 139
 
3.1. Chủ trương hiện đại hố văn hố dân tộc của Đơng Dương tạp chí ................... 139
 
3.1.1 Mối liên hệ văn hố – văn học trong Đơng Dương tạp chí .......................... 139
 
3.1.2 Đổi mới văn hoá Việt Nam dựa trên nền tảng đổi mới học thuật ................. 143
 
3.1.3 Đổi mới văn hố Việt Nam dựa trên các giá trị cộng hồ ............................ 147
 
3.1.3.1 Giá trị của Công giáo và giá trị của thể chế cộng hồ ở Bắc Kì ............ 147
 
3.1.3.2 Sự lựa chọn các giá trị cộng hoà của Đơng Dương tạp chí ................... 150
 
3.2. Đơng Dương tạp chí và vấn đề canh tân giáo dục .............................................. 154
 
3.2.1. Về tính hiệu quả của nền giáo dục truyền thống .......................................... 154
 
3.2.2 Những phương pháp mới cho giáo dục......................................................... 160
 
3.3. Đơng Dương tạp chí và vấn đề đổi mới phong tục, tập quán ............................. 167

 
3.3.1 Chuyên mục Xét tật mình.............................................................................. 167
 
3.3.2. Chuyên mục Việt Nam phong tục ................................................................ 179
 
3.4. Đơng Dương tạp chí và vấn đề nữ quyền ........................................................... 183
 
KẾT LUẬN .................................................................................................. 193
 
TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 197
 
PHỤ LỤC ..................................................................................................... 198
 


1

DẪN NHẬP
1. Mục đích, ý nghĩa của luận án
1.1 Mục đích
Trong bối cảnh đất nước đang đổi mới và hội nhập với thế giới, hiện đại hoá
văn học và văn hoá là một vấn đề thời sự, thu hút sự quan tâm của các nhà lý luận,
phê bình, các nhà văn hiện nay. Để tác động vào tiến trình hiện đại hố này, chúng
ta cần nhìn lại và rút ra những bài học kinh nghiệm bổ ích từ giai đoạn hiện đại hoá
đầu thế kỷ XX, khi văn học, văn hố Việt Nam bưóc đầu tiếp xúc với văn học, văn
hoá phương Tây.
Trong giai đoạn hiện đại hoá đầu thế kỷ XX, Đơng Dương tạp chí nổi lên
như là một hiện tượng đặc biệt. Cùng với Nam Phong tạp chí, nó là một trong hai tờ
báo gây nhiều tranh luận nhất cho đến tận ngày nay. Có thể nói rằng, ở thời điểm
bấy giờ, lần đầu tiên báo chí quốc ngữ Việt Nam có được một tờ báo mang đường

nét rõ ràng của một dạng tạp chí nghiên cứu khoa học. Đơng Dương tạp chí được ví
như bộ “bách khoa toàn thư về tri thức” đối với người Việt Nam ở thời điểm đó.
Tìm hiểu và đánh giá những đóng góp của tờ báo này trong q trình hiện đại hố sẽ
cho thấy mối quan hệ giữa báo chí và văn học nói riêng, trí thức và văn hố nói
chung.
1.2 Ý nghĩa
Đây khơng phải là một cơng trình nghiên cứu về lịch sử báo chí, mà là về
chủ đề hiện đại hoá văn học, văn hoá dưới sự tác động của báo chí. Tuy nhiên, đề
tài này chú ý mối quan hệ giữa văn học, văn hố và báo chí, mà trường hợp nghiên
cứu chính là một tờ báo cụ thể với nội dung và lịch sử của nó: Đơng Dương tạp chí.
Trong tinh thần đó, về mặt lý thuyết, luận án góp phần soi sáng vấn đề hiện
đại hố văn học, văn hố trên bình diện lịch sử, thơng qua nội dung và hoạt động
của một tờ báo. Nghĩa là, qua việc nghiên cứu sự ra đời và hoạt động của Đơng
Dương tạp chí để đánh giá lại những bước vận động của văn học quốc ngữ Việt
Nam trên bước đường hiện đại hoá đầu thế kỷ XX. Sự vận động này nảy sinh trong
bối cảnh đặc biệt, khi mà cùng với bước chân xâm lược của thực dân Pháp là những


2

thành tựu về khoa học kỹ thuật mà họ mang theo. Sự xuất hiện của chữ quốc ngữ,
nhà in, báo chí và những luồng tư tưởng mới từ phương Tây đã mở toang cánh cửa
hội nhập với thế giới của xã hội phong kiến Việt Nam lạc hậu. Cuộc đụng độ giữa
thực dân Pháp và dân tộc Việt Nam không chỉ là sự đối đầu của kẻ đi xâm lược và
kẻ bị xâm lược mà còn là sự va đập giữa hai nền văn minh phương Đông và phương
Tây. Sự va đập ấy đã gây ra những xáo trộn không thể né tránh cho xã hội cổ truyền
Việt Nam và khơng cịn cách nào khác, buộc nó phải thay đổi để thích nghi.
Về mặt thực tiễn, luận án cung cấp những cứ liệu và kinh nghiệm về tác
động của báo chí đối với sự phát triển của văn hố, văn học dân tộc. Bài học về hiện
đại hoá từ đầu thế kỷ XX vẫn còn nguyên giá trị cho sự phát triển nhiều triển vọng

và cũng đầy thách thức của chúng ta hơm nay bởi những thế hệ trí thức đầu thế kỷ
XX khơng chỉ đóng trọn vai trị to lớn của họ trong q khứ mà cịn có thể tham gia
trực tiếp vào cuộc đi tới tương lai của chúng ta bằng những bài học cịn nóng hổi,
nếu ta biết từ họ đối chiếu và ngẫm nghĩ. Những câu chuyện về họ đặt cho chúng ta
nhiều câu hỏi về một thế hệ những người khổng lồ trong văn hoá mà ngày nay ít
thấy có. Vậy những điều kiện lịch sử và nỗ lực cá nhân nào đã tạo nên “thế hệ
vàng” ấy của văn hoá Việt Nam? Nền đại học nào đã tạo nên những Phan Bội Châu,
Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng, Trần Quý Cáp, Ngô Đức Kế, Phạm Quỳnh,
Nguyễn Văn Vĩnh, Nguyễn Đỗ Mục, Phạm Duy Tốn? Tại sao họ, những người giỏi
nhất, những nhà Hán học uyên thâm nhất, được chính nền học vấn ấy tạo ra lại dám
mạnh mẽ từ bỏ sách xưa, đạp đổ cái cũ, dám chống lại cái chính mình học để đi tìm
cái mới, giải phóng trí tuệ cho mình và cho đất nước, dân tộc? Trả lời được những
câu hỏi này tức là đã trả lời được cho chính vấn đề mà chúng ta đang gặp phải ở
ngày hôm nay.


3

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Việc nghiên cứu vai trị, vị trí của Đơng Dương tạp chí đối với nền quốc văn
mới cho đến nay tại Việt Nam vẫn chưa được quan tâm đúng mức so với vị thế của
tờ báo. Rải rác trên các báo, các cơng trình nghiên cứu văn học Việt Nam từ trước
1945 đến nay cũng có những nhận xét về đóng góp của Đơng Dương tạp chí đối với
nền quốc văn của nước nhà. Tuy nhiên, những ý kiến này không thống nhất với
nhau, thậm chí trái ngược nhau do quan điểm nghiên cứu và phương pháp đánh giá
khác nhau. Thời gian gần đây, do những chuyển động mới của xã hội, một số nhân
vật, tác phẩm từng bị xem là “có vấn đề” đã được nhìn nhận và giới thiệu lại, trong
đó có Đơng Dương tạp chí và chủ bút Nguyễn Văn Vĩnh. Đơng Dương tạp chí trở
thành đề tài nghiên cứu của một vài luận văn cao học và đề tài nghiên cứu khoa học
sinh viên.

Có thể chia lịch sử nghiên cứu vấn đề những đóng góp của Đơng Dương tạp
chí đối với q trình hiện đại hóa văn học, văn hóa Việt Nam đầu thế kỷ XX thành
hai bộ phận: ở trong nước và ở nước ngoài.
2.1. Ở trong nước
2.1.1 Trước 1945
Trong Nhà văn hiện đại, Vũ Ngọc Phan đề cập đến Đơng Dương tạp chí như
là “một cơ quan văn học đầu tiên ở thời buổi mà văn chương quốc văn mới cịn bỡ
ngỡ... Người Tây học có thể thấy trong đó những tinh hoa của nền cổ học Trung
Hoa mà nước ta đã chịu ảnh hưởng lâu đời; người Hán học có thể thấy trong đó
những tư tưởng mới mà người Việt Nam ta cần biết rõ để mà thâu thái. Những bài
bình luận, những bài tham khảo về Đông phương và Tây phương đăng liên tiếp
trong Đông Dương tạp chí, ngày nay giở đến người ta cịn thấy là những bài có thể
dựng thành những bộ sách biên tập rất vững vàng và có thể giúp ích cho nền văn
học Việt Nam hiện đại và tương lai…”
Ngoài ra cịn có các bài Văn xi mới, Nguyễn Văn Vĩnh và các bản dịch của
ông trong cuốn Việt Nam văn học sử yếu của Dương Quảng Hàm; bài Báo giới và
văn học quốc ngữ cùng những bài viết về các ông Nguyễn Văn Vĩnh, Trần Trọng


4

Kim…của Thiếu Sơn đăng trên các báo thời bấy giờ. Những bài viết này chủ yếu
điểm qua tôn chỉ, ý nghĩa hoạt động của nhóm Đơng Dương tạp chí.
2.1.2. Từ 1945 đến 1975
2.1.2.1 Ở miền Bắc
Tình hình nghiên cứu và đánh giá đóng góp về văn học, văn hóa của Đơng
Dương tạp chí trở nên phức tạp khi đất nước ta tiến hành cuộc cách mạng giành độc
lập dân tộc và hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Điều đó chủ yếu là
do xuất phát điểm là cơng cụ của chính quyền thực dân của tờ báo. Sau thành công
của Cách mạng Tháng Tám 1945 và chiến thắng Điện Biên Phủ 1954, những gì liên

quan đến thực dân Pháp xâm lược cũng khiến người ta “dị ứng”. Số phận những
người trí thức Tây học đã từng cộng tác với Pháp và những ấn phẩm văn hóa có liên
quan đến chính quyền thực dân cũng vậy.
Các tác giả Lịch sử văn học Việt Nam (tập 4B) trong Tủ sách Đại học Sư
phạm, đã xếp chung Đơng Dương tạp chí và Nam Phong tạp chí vào khuynh hướng
«văn học nơ dịch» và xem Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Quỳnh là «những tên việt gian
đầu sỏ». Theo sách này, «Cả Vĩnh lẫn Quỳnh đều tuyên truyền cho sự thống trị của
Pháp, chống đối cách mạng một cách triệt để, việc ấy chúng làm khơng giấu giếm gì
nên khơng lừa bịp được ai» ; «Đơng Dương tạp chí và Nam Phong đã lơi cuốn một
số thanh niên trí thức ham nghiên cứu, có nhiệt tình với quốc văn, làm cho họ xao
lãng tình hình xã hội, đắm mình vào việc văn chương, mà coi đó là con đường phục
vụ dân tộc»; «Tóm lại, Đơng Dương tạp chí và Nam Phong tuyệt nhiên khơng có
một cơng lao gì đối với văn học dân tộc cả ».
Những hoạt động canh tân văn hố của Đơng Dương tạp chí, thậm chí những
bài viết chống lại sự bóc lột của người Pháp cịn bị hiểu là màn kịch “để cướp ảnh
hưởng trong quần chúng, để củng cố nền thống trị của đế quốc phong kiến, và để
bán mình cho cao giá” (?).
Cũng theo chiều hướng đánh giá tiêu cực về Đơng Dương tạp chí, Tập san
Nghiên cứu lịch sử số 116 (1968), có bài Vài nét về quá trình đấu tranh chống thực


5

dân và tay sai trên lĩnh vực văn hoá của nhân dân ta trong 30 năm đầu thế kỷ 20
của tác giả Nguyễn Anh, trong đó phủ nhận những đóng góp của Đơng Dương tạp
chí do Nguyễn Văn Vĩnh làm chủ bút. Bài viết cho rằng: “…Đúng ra ở Đông
Dương tạp chí vấn đề dịch thuật nổi bật hơn cả. Và đây là điểm mà trước kia người
ta đã ca tụng “giá trị”, “cơng lao” của Đơng Dương tạp chí. Nhìn vào khối lượng
dịch thuật của Đơng Dương tạp chí, chúng ta thấy rõ ràng là một việc dịch thuật
lung tung bừa bãi. Tuy có chọn lọc một số tác gia lớn nhưng tuỳ tiện, gặp đâu dịch

đấy, khơng có giới thiệu phê bình gì cả. Đơng Dương tạp chí lại còn chạy theo thị
hiếu của người đọc, “gãi vào chỗ ngứa” của đám thanh niên tân học để lôi kéo họ
bằng cách dịch những bài thơ, đoạn văn nho nhỏ hấp dẫn của một số thi sĩ, văn sĩ.
Điểm đặc biệt là Đơng Dương tạp chí chỉ chú trọng dịch các loại sách văn học của
Pháp, không đả động đến sách triết học. Âm mưu của Đông Dương tạp chí là dùng
văn chương để ru ngủ tinh thần yêu nước của nhân dân, lôi kéo nhân dân ra khỏi
ảnh hưởng tư tưởng tiến bộ của các sĩ phu, của cách mạng Tân Hợi ở Trung Quốc.
Có người đã nói Đơng Dương tạp chí chỉ giới thiệu văn hố phương Tây theo kiểu
ăn sống nuốt tươi quả là xác đáng…”
Bên cạnh những nhận xét có phần “căng thẳng” thì cũng có một số ý kiến
trung hồ hơn, chẳng hạn như ý kiến của nhà nghiên cứu Phan Cự Đệ trong cuốn
Phong trào thơ mới 1932 -1945 (Nxb Khoa học, 1966), trong đó có nhắc đến vai trị
của tờ Đơng Dương tạp chí, Nam Phong tạp chí trong việc giới thiệu các tác phẩm
văn học phương Tây. Trong đó, Phan Cự Đệ nhấn mạnh:
“Trong và sau chiến tranh thế giới lần thứ nhất, thực dân Pháp cho Phạm
Quỳnh và Nguyễn Văn Vĩnh ra tạp chí Nam Phong, báo Trung Bắc tân văn và Nhà
xuất bản Âu Tây tư tưởng; Nam Phong và Đơng Dương tạp chí giới thiệu và dịch
các tác phẩm cổ điển của Corneille, Molière và những tác phẩm thế kỷ XIX của
Chateaubriand, Lamartine, Victor Huygo, Honoré de Balzac, Guy de Maupassant,
Baudelaire…Ở đây, những tư tưởng bảo thủ trong văn học Pháp như Maurice
Barrès, Charles Maurras, Léon Daudet được giới thiệu xen lẫn với những tư tưởng
tiến bộ của các nhà triết học khai sang thế kỷ XVIII như Rousseau, Voltaire,


6

Montesquieu. Trong các trường học, thanh niên bắt đầu say sưa với văn học Pháp.
Người ta đọc Rousseau, Bernadin de St Pierre, Chateaubriand, Boutget, Barrès, v.v..
Người ta ca ngợi lãng mạn của “tứ kiệt”: Hugo, Lamartine, Musset, Vigny..”
Mặc dù không trực tiếp nhắc đến những đóng góp tích cực của Đơng Dương

tạp chí và nhưng Phan Cự Đệ thừa nhận rằng “các nhà thơ mới ở nước ta đã biết
tiếp thu truyền thống thơ ca của dân tộc và học tập một cách sáng tạo thơ ca nước
ngồi. Do đó họ đã xây dựng được những thể thơ tự do, giàu nhạc điệu, màu sắc, có
nhiều khả năng thể hiện tình cảm con người và thiên nhiên. Ngơn ngữ của dân tộc
cũng được các nhà “thơ mới” làm cho giản dị, trong sáng và giàu có hơn”. Có thể
xem đó là lời khẳng định ngầm vai trị của Đơng Dương tạp chí và những tờ báo
tiên phong trong việc phổ biến các tác phẩm dịch thuật thời bấy giờ.
2.1.2.2 Ở miền Nam
Trong khi đó, ở miền Nam những năm 1954-1975, việc nghiên cứu và
« phán xét » Đơng Dương tạp chí có phần khách quan và thỏa đáng hơn.
Thanh Lãng trong Bảng lược đồ văn học Việt Nam1, sau khi phân tích vai trị
của Nguyễn Văn Vĩnh - chủ bút Đơng Dương tạp chí, đã đánh giá: « Đơng Dương
tạp chí và Nam Phong tạp chí giữ một địa vị tối yếu trong lịch sử văn học Việt Nam
là vì hầu hết những sản phẩm văn chương có giá trị hay đã gây được một ảnh hưởng
sâu rộng đều xuất hiện trên hai tạp chí đó ».
Sự nghiệp Nguyễn Văn Vĩnh và Đơng Dương tạp chí cũng được đánh giá
với nhiều ưu ái dưới ngòi bút Phạm Thế Ngũ trong Việt Nam văn học sử giản ước
tân biên: “Trong khoảng 10 năm, từ báo Đăng Cổ đến Đông Dương, bằng hoạt
động bằng tư tưởng, ông đã lay động mạnh cái xã hội Việt Nam cổ truyền, hối thúc
nó biến hình lột xác ».2
Phạm Thế Ngũ viết tiếp: « Về đường văn học, hiển nhiên ông đã đứng ra mở
đường cho văn học mới:

1
2

2 tập, xuất bản năm 1967
3 tập, tập 3, Nxb Quốc học Tùng thư 1965

7

- Ông đã tranh đấu cho việc truyền bá và thắng thế chữ quốc ngữ là thứ chữ
của văn học mới.
- Ông đã đem vào xã hội ta nhà in và tờ báo là hai khí cụ giúp ơng gầy dựng
văn học mới và sẽ giúp đắc lực cho sự phát triển của văn học mới sau này.
- Ông đã làm được trong bước đầu một tờ báo rất bổ ích cho văn mới lúc
phôi thai là tờ Đông Dương tạp chí...».
Trong cuốn Luận đề về Đơng Dương tạp chí với Nguyễn Văn Vĩnh, Phan Kế
Bính, Nguyễn Đỗ Mục, sách giáo khoa dành cho học sinh trung học, Trần Việt Sơn
viết: “Nhóm Đơng Dương tạp chí với Nguyễn Văn Vĩnh, Nguyễn Đỗ Mục, Phan Kế
Bính đã biết thức thời xây dựng nền văn học mới, vào lúc mà thời thế đã bị đảo lộn
bởi những biến cố chính trị. Cảm thấy sự quan trọng vô biên của tiếng Việt và chữ
quốc ngữ, nhóm đó đã đi bước tiên phong bằng cách xây dựng cho tiếng nói và chữ
viết đó trở nên vững chắc và phổ thông, đồng thời sử dụng những thể văn mới, mở
đường cho biết bao tác giả sau này”. [68]
Cũng là sách giáo khoa dành cho học sinh trung học, cuốn Luận đề về Đơng
Dương tạp chí xuất bản năm 1961 của nhóm tác giả Nguyễn Duy Diễn, Bằng Phong
đã đưa ra những lời nhận xét rất trân trọng về Nguyễn Văn Vĩnh cũng như tờ Đông
Dương tạp chí mà ơng chủ trì: “ Do tình trạng thiếu lối thốt của nền văn học và
báo chí nước nhà vào tiền bán thế kỷ thứ 20 mà Đông Dương tạp chí xuất hiện với
mục đích xây dựng, phổ biến chữ quốc ngữ, làm giàu cho nền văn học nước nhà
bằng đường lối dung hòa cũ mới và nâng cao báo chí lên xứng đáng với địa vị lãnh
đạo tinh thần trong quần chúng. Vì trung thành với đường lối và vì đóng góp bằng
những cơng việc cụ thể, hữu ích nên Đơng Dương tạp chí khơng những có công lớn
đối với chữ quốc ngữ, đối với nền học thuật mà cịn đối với báo chí nước nhà vào
lúc bấy giờ nữa”.
Ngoài những cuốn sách giáo khoa, chuyên khảo và lịch sử văn học, cịn có
nhiều tạp chí đăng bài bình luận về Nguyễn Văn Vĩnh. Tạp chí Bách Khoa thời đại
(số 32 – 1958) có bài Nguyễn Văn Vĩnh – người có cơng to với nền quốc văn lúc

mới phôi thai của Tân Phong Hiệp: “Làng văn nước Việt đã trọng ông như một


8

người có cơng to với quốc văn: lối văn nghị luận nhờ ơng phần lớn mà rạch rịi giản
dị, lối văn dịch thuật nhờ ông mà được đồng bào để ý và thêm tin tưởng những cái
«có thể» của tiếng nước nhà. Đơng Dương tạp chí do ơng chủ trương, một cơ quan
văn học có uy thế, lúc quốc văn đang còn ở vào thời lần bước, đã gây dựng được
phong trào tin yêu tiếng mẹ trong lớp thanh niên, tân, cựu học bấy giờ”.
Trong bài Phạm Quỳnh và Nguyễn Văn Vĩnh (Tạp chí Giáo dục phổ thơng,
số 36, ngày 15-4-1959), Châu Hải Kỳ lưu ý: “Danh tiếng Nguyễn Văn Vĩnh vang
lừng từ khi ông xuất bản Đông Dương tạp chí (từ ngày 15-05-1913). Ơng tụ họp
được nhiều nhân tài…Tờ Đơng Dương tạp chí xứng đáng là cơ quan hoạt động văn
hóa rất danh tiếng ở Việt Nam vào đầu thế kỷ 20”.
Lưu Trung Khảo, tác giả bài viết Vai trị tạp chí trong văn chương Việt
Nam – Đơng Dương tạp chí (Tạp chí Hiện đại, tháng 9-1960), có giọng điệu thẳng
thắn hơn: “Trên đường xây dựng toà lâu đài quốc văn, Đơng Dương tạp chí đã góp
vào một số lớn vật liệu. Mặc dù tờ tạp chí đó hãy cịn mắc phải nhiều khiếm khuyết
nhưng khơng ai có thể phủ nhận được vai trò lãnh đạo tiên phong của nó. Nếu người
ta có vì những tức khí nhất thời mà chê Nguyễn Văn Vĩnh là một nhà buôn, một tay
sai của Pháp, một học phiệt, thì chúng ta đứng trên phương diện văn học, vơ tư và
khách quan, có thể nói: Nguyễn Văn Vĩnh là tên lính tiền phong trong đội qn báo
chí; Đơng Dương tạp chí chính là viên gạch xây nền đắp móng cho lâu đài quốc học
Việt Nam”.
Trong bài viết Nguyễn Văn Vĩnh với Đông Dương tạp chí đăng trên tạp chí
Giáo dục phổ thơng số 25 ngày 15 tháng 10 năm 1958, Kiêm Đạt nhận xét: “Cùng
với Nam phong tạp chí, tờ Đơng Dương cố gắng phát huy tư tưởng ngoại quốc trên
cơ sở dân tộc, để tiếp cái cơng trình đồ sộ của vị tiên phong đó là Trương Vĩnh
Ký… Cũng như nhóm Nam Phong, họ gặp nhau trên cương lĩnh rất rộng rãi là phát

huy văn học nước nhà, không phải chi phối nhau về đường chánh trị mà tùy theo
khả năng, tùy theo tư tưởng riêng mỗi người phô diễn mỗi cách, chỉ nhìn chung vào
mục tiêu cao cả của cơng trình xây dựng”.


9

Thiếu Sơn trong bài Ơng Phan Khơi đã phê bình ông Nguyễn Văn Vĩnh như
thế nào cũng đã đánh giá rất cao vai trị của Nguyễn Văn Vĩnh và Đơng Dương tạp
chí đối với sự phát triển của chữ quốc ngữ: “Cái chánh mà ta cần phải gọi ra là một
tấm lịng tin tưởng vơ biên đối với tiền đồ chữ quốc ngữ. Chẳng những tin tưởng mà
còn đem tất cả tài trí, cả năng lực để phục vụ cho tấm lịng tin tưởng đó. Ta phải so
sánh chữ quốc ngữ của ta thời đó với chữ quốc ngữ hồi Trương Vĩnh Ký, Huỳnh
Tịnh Của. Rồi ta lại kiếm những liên quan giữa thời đại Đơng Dương tạp chí và
Nam Phong tạp chí với thời đại 1930-1940, thời đại khá gọi là phồn thịnh của văn
học Việt Nam thì ta mới thấy cái trớn thúc đẩy mãnh liệt như thế nào của những bậc
tiên phong tiền bối, của những người ngay lúc đó đã dám tuyên bố rằng: “Nước ta
sau này hay dở là nhờ ở chữ quốc ngữ”.3
Ở miền Nam, người phê phán Nguyễn Văn Vĩnh cũng như Phạm Quỳnh gay
gắt và quyết liệt nhất chính là Nguyễn Văn Trung. Trong Chữ, văn quốc ngữ thời kỳ
đầu Pháp thuộc (Tủ sách “Tìm về dân tộc”), ơng xem Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm
Quỳnh là “những kẻ thông minh, tài giỏi nhưng đầu hàng thực dân”. Ơng viết:
“Khơng phải ngẫu nhiên con đường cứu nước bằng tiếng nói, chữ viết do những
người như Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Quỳnh tung ra cổ võ mà khơng phải ai khác, vì
chủ nghĩa quốc gia bằng ngôn ngữ, văn tự xuất phát từ một lựa chọn chính trị căn
bản: đầu hàng, thỏa hiệp với chế độ thuộc địa và nhằm che giấu lựa chọn chính trị
căn bản đó [...]. Từ một điểm đúng: tiếng nói, chữ viết là một công cụ cứu nước,
Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Quỳnh đã nhập nhằng coi chữ viết, tiếng nói như tất cả
đường lối, phương tiện duy nhất cứu nước và xây dựng tương lai dân tộc...”.
Trong Chủ đích Nam Phong, trước khi vạch trần quan điểm của Phạm

Quỳnh, Nguyễn Văn Trung không quên chỉ rõ những sai lầm của Nguyễn Văn
Vĩnh thể hiện qua các bài viết trên Đông Dương tạp chí: “Nguyễn Văn Vĩnh có thể
là một nhà báo giỏi, nhưng lại rất vụng về chính trị, khơng những không tranh thủ
được ai, đặc biệt giới sĩ phu, mà còn gây thêm đố kỵ, hận thù; Vĩnh tuyên truyền đề

3

Tạp chí Bách Khoa 1961.


10

cao thực dân Pháp một cách quá lộ liễu, “gia nô”, và mạt sát nhà nho, giới sĩ phu
thậm tệ, đặc biệt những người làm cách mạng”.
Một số nhà nghiên cứu đánh giá Đơng Dương tạp chí là cơng cụ chính trị văn hóa của thực dân Pháp, nhưng có đóng góp cho văn hóa, văn học:
Lê Văn Siêu trong cơng trình Văn học sử thời kháng Pháp (1858-1945) 4chỉ
ra cả mặt sáng và mặt tối của Nguyễn Văn Vĩnh và các bài viết trên Đơng Dương
tạp chí. Một mặt, Lê Văn Siêu thừa nhận, về sự nghiệp văn chương, Nguyễn Văn
Vĩnh là “người có cơng lớn và đầu tiên trong việc xây dựng nền văn chương Việt
Nam bằng chữ quốc ngữ. Với thái độ sống và thế đứng trong xã hội, ông thu hút
được người đồng thế hệ cùng đem văn tài ra cộng tác với ông trong việc xây dựng
này [...]. Trong khi ông sửa soạn người cho bước tiến tương lai như Phạm Quỳnh,
Tản Đà, thì bằng các thể văn, các bài viết, ông cũng tạo ra những mẫu mực văn
chương cho đời sau học theo, cùng nương theo đấy mà tiến hơn nữa”.
Mặt khác, Lê Văn Siêu phê phán khá nghiêm khắc những hạn chế của
Nguyễn Văn Vĩnh. Về các cơng trình dịch thuật của Nguyễn Văn Vĩnh, Lê Văn
Siêu viết: “ Mục đích việc dịch thuật, đăng dần trên báo, ngoài lối chơi văn cũng chỉ
là để giải trí cho độc giả, khơng phải cách khiến cho độc giả hiểu biết tường tận về
nền văn chương tư tưởng của nước Pháp. Việc dịch lại tuỳ hứng, gặp quyển nào hay
dễ dịch thì dịch, chớ khơng theo một chương trình nào cả. Tức là ý thức truyền bá

tư tưởng theo đường hướng kế hoạch nào, ông cũng chưa có”.
Về ý thức canh tân trong những bài văn chính luận của Nguyễn Văn Vĩnh, Lê
Văn Siêu nhận xét: “Ơng viết trên báo đả kích những điều hủ lậu, tệ tục ở làng xã,
hoặc mê tín dị đoan trong hội chùa Hương, hoặc những thói hư tật xấu của người
An Nam, những lối học hủ bại cũ. Những đó chỉ là những ý kiến bất chợt tới cho
nhà viết báo, ơng thực chưa có ý thức về canh tân xã hội để trình bày những kế
hoạch bắt đầu từ đâu, rồi đi tới đâu, theo đường lối nào. Mà thường ông chỉ lấy đời
sống của người Pháp làm mẫu mực để chê trách những gì cịn luộm thuộm của
4

Nxb Trí Đăng, Sài Gịn.


11

mình”. Về điểm này, khơng phải Lê Văn Siêu khơng có lý, nhưng phải chăng ơng
địi hỏi q cao ở Nguyễn Văn Vĩnh trong một hồn cảnh lịch sử cịn nhiều khó
khăn và hạn chế.
2.1.3 Từ sau năm 1975
Sau 1975, tuy đất nước đã hồn tồn thống nhất nhưng khơng phải ngay thời
gian đầu, khơng khí học thuật đã hồn toàn cởi mở. Việc đánh giá các tác giả, tác
phẩm vẫn còn nặng định kiến, chủ yếu dựa trên thái độ chính trị.
Cuốn Văn học Việt Nam giai đoạn giao thời 1900-1930 do nhà xuất bản Đại
học và Giáo dục chuyên nghiệp ấn hành năm 1988, có đoạn viết: “Trước sau đại
chiến 1914 - 1918 thực dân Pháp cho bọn tay sai Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Quỳnh
ra Đông Dương tạp chí, Nam Phong tạp chí, loại sách Âu tây tư tưởng vừa tuyên
truyền cho văn học Pháp vừa đề xướng một tư tưởng yêu nước duy tân giả hiệu,
đánh lạc hướng quần chúng. Nhiều nhà văn, nhà báo, nhà thơ tập hợp lại quanh các
tờ báo ấy làm thơ, viết tuồng chèo, truyện ngắn, tiểu thuyết, kịch. Một số ra mở báo
riêng, lập nhà xuất bản riêng độc lập với bọn Quỳnh, Vĩnh như Tản Đà”.

Sau đổi mới, tình hình lý luận phê bình văn học trong nước đã có những
chuyển biến đáng kể. Nhiều hiện tượng văn học, văn hóa trước đây bị đánh giá sai
lệch đã được nhìn nhận lại.
Cơng trình Lịch sử báo chí Việt Nam 1865 -1945 do Đỗ Quang Hưng chủ
biên đã nhận xét về Đơng Dương tạp chí khá cơ đọng: “Đơng Dương tạp chí suốt
những năm chiến tranh thế giới thứ nhất thực sự là tờ báo quan trọng bậc nhất của
giới thực dân. Nhưng cũng cần lưu ý là tờ báo này với nghệ thuật báo chí tiên tiến
của nó cịn là cơ quan báo chí đi đầu trong việc truyền bá văn minh phương Tây,
phê bình lối sống phong kiến, các hủ tục xa xưa còn rơi rớt...”. [36]
Trong Từ điển văn học bộ mới (2004), tác giả Nguyễn Huệ Chi phân tích khá
thấu đáo sự nghiệp của Nguyễn Văn Vĩnh để đi đến kết luận: “Nguyễn Văn Vĩnh
trước sau vẫn là người do chế độ thực dân Pháp đào tạo. Ông chưa bao giờ đi ra
ngoài cơ chế thuộc địa. Nhưng trong phạm vi có thể, ơng đã gắng noi theo đường
lối của Phan Châu Trinh, phê phán thẳng thừng chế độ phong kiến, kêu gọi người


12

Việt thực hành kỹ nghệ và thương mại, mong đưa đất nước đến chỗ phú cường [...].
Về mặt văn học, tờ Đơng Dương tạp chí do ơng làm chủ bút và nhất là những tác
phẩm dịch của ông một thời đã là lò đào luyện lớp thanh niên tân học để xây dựng
nền văn học mới trước sau những năm 30 của thế kỷ XX”.
Năm 2009, luận văn thạc sĩ ngành Văn học của Tạ Anh Thư với đề tài “Sự
nghiệp văn học của Nguyễn Văn Vĩnh và lịch sử tiếp nhận các tác phẩm của ông”
tại Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia thành phố Hồ
Chí Minh đã bước đầu nghiên cứu những đóng góp về mặt văn học của Đơng
Dương tạp chí qua việc khẳng định sự nghiệp văn học của chủ bút Nguyễn Văn
Vĩnh với các tác phẩm của ông đã đăng trên Đơng Dương tạp chí.
Năm 2010, cơng trình dự thi giải thưởng “Sinh viên nghiên cứu khoa học”
của Nguyễn Thị Thanh Loan với đề tài Cuộc vận động đổi mới văn hóa Việt Nam

đầu thế kỷ XX qua Đơng Dương tạp chí đã cố gắng phác thảo những đóng góp của
Đơng Dương tạp chí đối với tiến trình đổi mới văn hóa Việt Nam đầu thế kỷ XX,
cung cấp một số dẫn chứng mới làm rõ cho những nhận định về Đơng Dương tạp
chí trước kia.
Gần đây, cơng trình nghiên cứu một cách có hệ thống hơn về Đơng Dương
tạp chí phải kể đến Luận văn Thạc sĩ Văn học của Hoàng Thị Cương, Trường Đại
học Khoa học xã hội và Nhân văn Hà Nội, Đại học quốc gia, tháng 1 năm 2012 với
tựa đề Đông Dương tạp chí trong tiến trình hiện đại hóa Văn học Việt Nam đầu thế
kỷ XX. Trong cơng trình này, tác giả đã trình bày vai trị của báo chí đối với q
trình hiện đại hóa văn học dân tộc cũng như tiền đề, tơn chỉ mục đích và sơ bộ hệ
thống chun mục của Đơng Dương tạp chí. Bên cạnh đó, vai trị của Nguyễn Văn
Vĩnh, chủ bút Đơng Dương tạp chí cũng được nhắc đến. Mặc dù đã cố gắng trình
bày vai trị của Đơng Dương tạp chí trong tiến trình hiện đại hóa Văn học Việt Nam
đầu thế kỷ XX ở hai phương diện góp phần xây dựng “chất liệu nền” cho văn học
hiện đại - văn chương quốc ngữ và sưu tầm, dịch thuật, đăng tải các bài viết tư
tưởng học thuật phương Tây, nhiều tác phẩm văn chương tiếng Pháp, chữ Hán,
Nôm, chữ Trung Quốc nhưng luận văn mới chỉ dừng lại ở những đánh giá bước


13

đầu, chủ yếu dẫn lại ý kiến của các nhà nghiên cứu về những đóng góp của tờ báo
đối với tiến trình hiện đại hóa nền văn học dân tộc; chưa chỉ ra một cách hệ thống
và thuyết phục những đóng góp của Đơng Dương tạp chí đối với q trình hiện đại
hóa nền văn học, văn hóa nước nhà trong giai đoạn đầu thế kỉ 20.
2.2 Ở nước ngoài
Một trong những cơng trình nghiên cứu về Đơng Dương tạp chí một cách
tồn diện phải kể đến Luận án Tiến sĩ (Thèse de doctorat) của Emmanuelle Affidi
với tựa đề Ðông Dương tạp chí (1913-1919), une tentative de diffusion du
discours et de la science de l’Occident au Tonkin: l’interculturalité, un enjeu

colonial entre savoir et pouvoir (1906-1936) (Đơng Dương tạp chí (1913-1919),
một nỗ lực truyền bá tư tưởng và khoa học phương ở Tây Bắc Kỳ: giao thoa văn
hóa, chính sách thực dân giữa kiến thức và quyền lực (1906-1936)).
Luận án dài 820 trang, viết bằng tiếng Pháp, hoàn thành năm 2007, trong đó
khẳng định:
Au début du XXe siècle, dans le sillage du Japon et de la Chine, les élites
vietnamiennes tentent d’accéder aux outils de la modernité
 occidentale pour
se libérer du colonisateur européen. Dans ce contexte, la revue ÐơngDương
Tạp Chí (Tonkin,1913-1919) se présente comme une tentative remarquable
visant à
  initier les Vietnamiens à
  la science de l’Occident (son savoir, ses
méthodes et techniques), en s’attachant notamment à
  les familiariser avec la
sphère de pensée dans laquelle cette science s’inscrit, au travers de
traductions ciblộes (littộrature, philosophie, morale).
Fondộe par lộditeur franỗais F.-H. Schneider avec l’appui du Gouverneur
Général Sarraut, et dirigée par le journaliste et traducteur vietnamien
Nguyễn Văn Vĩnh, cette revue en quốcngữ (écriture romanisée de la langue
vietnamienne) était un creuset d’aspirations différentes, mais qui
s’accordaient autour dune mờme idộe: pour les Vietnamiens, la prộsence
franỗaise en Indochine pouvait être une opportunité
  à
  saisir pour acquérir


14

plus facilement et de faỗon directe la science occidentale si convoitée; la

France républicaine pouvait même servir de modèle à
  un Việt Nam en quête
d’identité, depuis que le modèle chinois avait montré
 ses limites.
Cette thèse présente les travaux de cette revue et leurs résultats, sachant que
Ðơng Dương Tạp Chí n’était pas un électron libre, mais bien l’émanation
d’un courant de pensée plus large, se frayant un chemin entre savoir et
pouvoir dans le Việt Nam des premières années du XXe siècle (1906-1936).
Vào đầu thế kỷ XX, trước sự chuyển mình của Trung Hoa và Nhật Bản, các
nhà trí thức Việt Nam cố gắng tiếp cận các công cụ tân tiến của phương Tây
hịng thốt khỏi ách đơ hộ của người Châu Âu. Trong bối cảnh ấy, Đơng
Dương tạp chí (1913-1919) xuất hiện như một nỗ lực tuyệt vời nhằm khai
tâm người Việt đối với nền khoa học phương Tây (kiến thức, kỹ thuật và
phương pháp), nhất là nhắm tới việc độc giả Việt làm quen với thế giới tư
tưởng mà nền khoa học kể trên đã nảy sinh, thông qua việc dịch thuật chọn
lọc (văn học, triết học, đạo đức).
Được sáng lập bởi nhà xuất bản Pháp F-H Schneider với sự hỗ trợ của
Thống Đốc Toàn Quyền Sarraut, và do nhà báo dịch giả Nguyễn Văn Vĩnh
điều hành, tờ báo quốc ngữ này xuất hiện với nhiều khuynh hướng và lý do
khác nhau, nhưng tất cả đều xoay quanh một ý chính: đối với người Việt, sự
hiện diện của người Pháp tại Đơng Dương có thể là cơ hội để tiếp thu dễ
dàng và trực tiếp nền khoa học tiên tiến phương Tây; Cộng hồ Pháp cũng
có thể là một mơ hình cho một Việt Nam đang trong quá trình tìm một sắc
thái chính trị mới cho mình, kể từ khi mơ hình cổ điển Trung Hoa tỏ ra lỗi
thời.
Luận án này trình bày những nghiên cứu về Đơng Dương tạp chí và những
kết quả góp nhặt được, và Đơng Dương tạp chí khơng phải là một cơng trình
vơ bổ, mà chính là sự khai sáng cho một trào lưu tư tưởng rộng lớn hơn,

15

vạch ra một lộ trình giữa kiến thức và quyền lực trong một Việt Nam của
những năm đầu thế kỷ XX (1906-1936).
Như vậy, lĩnh vực mà Emmanuelle Affidi quan tâm là ảnh hưởng của xu
hướng chính trị tới sự phát triển nội dung của tờ báo và vai trò của Đơng Dương tạp
chí đối với cơng cuộc tiếp thu nền khoa học tiên tiến của phương Tây tại Việt Nam
đầu thế kỉ XX. Đóng góp của Đơng Dương tạp chí đối với q trình đổi mới văn
học, văn hóa Việt Nam khơng phải là mục tiêu chính của luận án. Tiếc rằng ngồi
bản tóm tắt, chúng tơi chưa tiếp cận được với cơng trình này để tìm hiểu sâu hơn về
đề tài từ cái nhìn của một nhà nghiên cứu phương Tây. Chúng tôi hy vọng rằng luận
án này sẽ là một trong những cơng trình đầu tiên tại Việt Nam nghiên cứu một cách
hệ thống về những đóng góp của Đơng Dương tạp chí trong tiến trình hiện đại hóa
văn học, văn hóa Việt Nam đầu thế kỉ XX.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài
3.1 Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là những đóng góp của Đơng Dương tạp chí
vào q trình hiện đại hố của văn hố và văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX. Tiêu
điểm mà luận án tập trung là vấn đề hiện đại hoá trong giai đoạn chuyển tiếp từ
phạm trù văn học cổ điển sang phạm trù văn học hiện đại.
3.2 Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi nghiên cứu của luận án là toàn bộ nội dung của Đơng Dương tạp chí có
liên quan đến vấn đề hiện đại hoá, hoạt động của những người làm báo Đơng
Dương tạp chí nhằm tác động vào q trình này. Cụ thể qua các số báo:
-­   Năm 1913 và 1914: giai đoạn đầu của ấn bản Đông Dương tạp chí từ số 01
ngày 15/05/1913 đến 31/12/1914), (Thư viện Khoa học tổng hợp TP. HCM
Micro film mã số MF 11845 của dự án SEAM)5
-­   1915: từ số 01 ngày 10/01. tới số 50 ngày 26 /12 (Viện thông tin Khoa học
xã hội, số hiệu Q8142)
-­   1916: từ số 104 đến số 120 (Viện thông tin Khoa học xã hội, số hiệu Q8142)

5

Dự án của Hoa Kỳ nhằm bảo vệ những tài liệu của Đông Nam Á


16

-­   Năm 1917: từ số 103 đến 125, 135 tới 154 (Viện thông tin Khoa học xã hội,
số hiệu Q8142)6
-­   Năm 1918, bị thiếu số 168 của tháng 4 cho đến số 185 của tháng 8 (Thư viện
Khoa học tổng hợp TP. HCM)7
-­   Năm 1919: chúng tôi chỉ có số 212.
Ngồi ra, luận án cũng tìm hiểu ảnh hưởng của Đơng Dương tạp chí vào lúc đương
thời cũng như vào giai đoạn sau thông qua những hiện tượng văn hố, văn học khác.
4. Đóng góp mới của luận án
4.1 Đóng góp về mặt khoa học
Luận án góp phần làm sáng tỏ vấn đề hiện đại hoá văn học, văn hoá trong bối
cảnh xã hội Việt Nam đầu thế kỷ XX; cho thấy mối quan hệ khăng khít của báo chí
và văn hố, văn học. Nhìn nhận lại giai đoạn văn học này, cần xem xét đối tượng
bằng nhãn quan khoa học, toàn diện, khách quan, dựa trên bối cảnh lịch sử cụ thể.
Bằng việc đánh giá đúng hiện tượng Đơng Dương tạp chí, luận án góp phần giải
thích sự phản ứng tự nhiên của một bộ phận văn hóa, văn học bản địa và của một bộ
phận con người bản địa trước sự ảnh hưởng của văn học thế giới qua con đường
xâm lược của chủ nghĩa thực dân.
4.2 Đóng góp về mặt thực tiễn
Luận án cung cấp những cứ liệu được xác minh về hoạt động của một tờ báo
quan trọng đầu thế kỷ XX, bổ sung những tài liệu và nhận định cho việc nghiên cứu
và giảng dạy lịch sử văn học và lịch sử báo chí của giai đoạn này. Thơng tin chính
xác về ngày ra đời cũng như đình bản của tờ báo, những chặng đường hoạt động
cũng như sự thay đổi về mặt nội dung qua từng thời kỳ phát hành giúp những nhà

nghiên cứu có cơ sở để đánh giá một cách chính xác hơn những đóng góp cũng như
những mặt hạn chế của tờ báo một thời từng được xem là “có vấn đề” này.
6

Những số báo của 1917 dưới dạng vi phim bao gồm những số 109, 114 đến 124; 126, 128 đến 132, 134
khơng có phần về văn học. Tuy nhiên, phần này lại có ở các số báo dạng giấy mà chúng tôi đã được truy cập
ở thư viện Khoa học xã hội Hà Nội.
7
Phần văn học mặc dù được nêu rõ trong mục lục của từng số báo nhưng lại bị thiếu trong đa số các số báo
của năm 1917 và 1918. Các số báo năm 1918 dưới dạng giấy hay Microfilm (Thư viện Khoa học hơp của
TPHCM) đều khơng có mục “văn học”. Rất có thể phần văn học đã bị tách rời ra trước khi số báo này được
đưa đến thư viện (tuy nhiên, khơng có dấu vết cho thấy rằng những trang của mục văn học đã bị xé).


17

5. Phương pháp nghiên cứu
Đối với đề tài này, người viết kết hợp nhiều phương pháp khác nhau.
+ Phương pháp lịch sử: người viết sẽ đặt Đơng Dương tạp chí vào bối cảnh xã hội
Việt Nam thuộc địa đầu thế kỷ và q trình phát triển của báo chí quốc ngữ để vận
dụng để nghiên cứu, lý giải hoàn cảnh ra đời và hoạt động của Đơng Đương tạp chí
(trong chương 1).
+ Phương pháp hệ thống và phương pháp loại hình: phương pháp này được
người viết vận dụng để hệ thống hố, phân loại và trình bày những đóng góp của
Đơng Dương tạp chí trên bình diện văn học và văn hố (trong chương 2 và 3).
+ Ngồi ra luận án còn vận dụng phương pháp so sánh (so sánh Đơng Dương
tạp chí với Nam Phong tạp chí), phương pháp phân tích (phân tích tác phẩm, thể
loại), thao tác tổng hợp (đúc kết vai trị và vị trí của Đơng Dương tạp chí)…
6. Cấu trúc luận án
Luận án gồm 195 trang. Ngoài phần Dẫn nhập (18 trang), Kết luận (4

trang) và Thư mục (248 đề mục), luận án được triển khai thành 3 chương:
CHƯƠNG 1: Sự ra đời và hoạt động của Đơng Dương tạp chí (53 trang)
Ở chương này, người viết sẽ trình bày bối cảnh xã hội Việt Nam và tầng lớp
trí thức đầu thế kỷ XX, tiền đề đưa đến sự ra rời của Đông Dương tạp chí và đồng
thời cũng là yếu tố chi phối sự biến chuyển về mặt nội dung của tờ báo qua từng
giai đoạn phát triển. Sau đó, người viết sẽ đề cập tới những đặc điểm của Đơng
Dương tạp chí về mặt chủ trương và đội ngũ cũng như những chặng đường hoạt
động của tờ báo.
CHƯƠNG 2: Những đóng góp của Đơng Dương tạp chí trong q trình hiện
đại hố văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX (67 trang)
Ở chương này, người viết giới thiệu những ảnh hưởng của Đông Dương tạp chí
với sự phát triển của chữ quốc ngữ - ngơn ngữ văn học của dân tộc. Sau đó, chúng
tơi sẽ trình bày vấn đề Đơng Dương tạp chí và sự tiếp thu tinh hoa văn học thế giới,
thể hiện qua mảng dịch thuật của tờ báo. Bên cạnh đó, vai trị của Đơng Dương tạp


18

chí và sự phát triển các thể loại văn học mới (thơ, tiểu thuyết, kịch) cũng là đối
tượng được đánh giá trong chương mục này.
CHƯƠNG 3: Những đóng góp của Đơng Dương tạp chí trong q trình hiện
đại hố văn hoá Việt Nam đầu thế kỷ XX (53 trang)
Trong chương này, chúng tơi cố gắng làm rõ những đóng góp của Đơng
Dương tạp chí trong vấn đề canh tân giáo dục; vấn đề đổi mới phong tục, tập quán;
và vấn đề nữ quyền. Những đóng góp này đã tạo nên những tác động tích cực đến
q trình hiện đại hóa văn hóa dân tộc đầu thế kỷ XX.


19

CHƯƠNG 1: SỰ RA ĐỜI VÀ HOẠT ĐỘNG CỦA
ĐÔNG DƯƠNG TẠP CHÍ
1.1. Bối cảnh xã hội Việt Nam và tầng lớp trí thức đầu thế kỷ XX
1.1.1 Bối cảnh xã hội
Khi các chiến hạm của Pháp nổ những phát súng đầu tiên ở cửa biển Đà
Nẵng năm 1858, xã hội Việt Nam như choàng tỉnh dậy sau một giấc ngủ dài. Trong
khi thế giới đang chuyển biến với cuộc cách mạng cơng nghệ dẫn đến nhu cầu đi
tìm thuộc địa của chủ nghĩa tư bản, thì giai cấp phong kiến Việt Nam đã để đất nước
chìm sâu trong sự lạc hậu và trì trệ. Trong quá khứ đã từng xuất hiện những tiếng
nói cảnh báo của những người trí thức ưu thời mẫn thế như Bùi Viện, Nguyễn
Trường Tộ, Nguyễn Lộ Trạch…, nhưng triều đình nhà Nguyễn và các quan lại vừa
thiển cận, vừa tự mãn, đã bỏ ngoài tai những lời khuyến nghị, ngày càng đưa đất
nước đến nguy cơ khủng hoảng.
Từ hoà ước Nhâm Tuất 1862 giao ba tỉnh miền Đông rồi ba tỉnh miền Tây
cho thực dân Pháp cho đến hồ ước Giáp Thân 1884 (Hịa ước Patenơtres, Pháp đã
hồn thành việc xâm chiếm Việt Nam bằng quân sự. Một đất nước chia thành ba
khu vực với ba chế độ cai trị khác nhau: thuộc địa ở Nam Kỳ, bảo hộ ở Bắc Kỳ và
Trung Kỳ thuộc sự cai trị của Triều Nguyễn song do khâm sứ Pháp điều khiển. Nếu
ở Nam kỳ dân chúng có ít nhiều quyền tự do, dân chủ, thì ở Bắc và Trung Kỳ, ách
kìm kẹp của Pháp ngày càng siết chặt. Những cuộc nổi dậy và phản kháng của nhân
dân liên tiếp nổ ra, tiêu biểu là phong trào Cần Vương, phong trào Duy Tân, cuộc
binh biến ở Thái Nguyên, cuộc dân biến ở Trung Kỳ, cuộc khởi nghĩa của Nguyễn
Thái Học, phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh…; nhưng tất cả đều bị dìm trong biển
máu. Từ năm 1897 đến năm 1914 Pháp thực hiện đợt khai thác thuộc địa lần thứ
nhất và đến năm 1919, chúng bắt đầu đợt khai thác thuộc địa lần thứ hai (1919 1939). Những cơ sở đầu tiên của kinh tế tư sản bắt đầu phát triển trên toàn lãnh thổ
Việt Nam, đặc biệt là ở Bắc Kỳ và Nam Kỳ.


20

Khi chiếm trọn được sáu tỉnh Nam Kỳ, thực dân Pháp đã mưu toan thay đổi
toàn bộ nền giáo dục Việt Nam. Một số trường công lập thuộc thẩm quyền thị chính
được khai sinh ngay tại Sài Gịn.
Để thay đổi nền giáo dục cổ truyền vốn chịu nhiều ảnh hưởng của Trung
Hoa, thực dân Pháp bắt đầu đưa chữ quốc ngữ vào dạy trong trường học. Ban đầu là
những biện pháp khuyến khích, chẳng hạn như cho phép “mỗi làng, thị trấn của
tổng khơng có trường Pháp sẽ thiết lập một trường dạy quốc ngữ” hay “những làng
nhỏ có một trường dạy quốc ngữ sẽ được miễn mọi thuế đóng góp cho trường hàng
tổng” theo Nghị định 14.06.1880. Nhiều làng phải thuê người đi học cho đủ số
lượng. [86] Về sau, các biện pháp mạnh hơn được áp dụng để cưỡng chế học sinh đi
học. Nghị định 17.03.1879 về việc tổ chức nền học chánh mới ở Nam Kỳ đã ban
hành chương trình giáo dục Pháp – Việt ở Nam Bộ. Theo đó, chương trình Tiểu học
(ba năm) có dạy quốc ngữ, chương trình cấp 2 (ba năm) học cả chữ Nho và quốc
ngữ), chương trình cấp 3 (4 năm) dạy các văn thư, khế ước thông dụng, sử địa An
Nam mỗi tuần. [86]
Các kì thi theo kiểu cổ truyền cũng bị xoá bỏ. Trường hậu bổ được thành lập
để đào tạo những người làm quan cho Pháp. Nhiều học sinh, đặc biệt là các học sinh
công giáo được cử đi du học ở Pháp và các nước thuộc địa của Pháp. Số lượng học
sinh được học chương trình của Pháp tăng lên ngày càng đông khi hệ thống trường
Pháp -Việt được mở rộng tại Sài Gòn và một số thành phố, tỉnh lỵ lớn khác.
Sự thay đổi hình thức và nội dung giáo dục đã tạo ra một tầng lớp trí thức
mới cho xã hội – tầng lớp trí thức Tây học. Chính tầng lớp này đã hình thành nên
một đội ngũ sáng tác, một tầng lớp công chúng mới ở thành thị, tác động trực tiếp
tới sự hình hành và phát triển nền văn học chữ quốc ngữ ở Nam Bộ - cái nơi của báo
chí quốc ngữ cả nước.
Bên cạnh đó, việc bắt buộc sử dụng chữ quốc ngữ trong tất cả các văn bản
hành chính và các lĩnh vực khác cũng góp phần đẩy mạnh sự chuyển biến mạnh mẽ
về văn hoá xã hội của Việt Nam đầu thế kỷ XX. Đây là một trong những biểu hiện