Tóm tắt luận án Tiến sĩ Lý luận và Phương pháp dạy học Lịch sử: Vận dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường THPT nhằm phát triển năng lực học sinh (Qua thực nghiệm chương

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI

LÊ THỊ THU

VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC
MÔN LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG THPT
NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH
(QUA THỰC NGHIỆM CHƯƠNG TRÌNH LỚP 10)

Chun ngành: Lí luận và Phương pháp dạy học Lịch sử
Mã số: 9.14.01.11

TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

HÀ NỘI - 2021


CƠNG TRÌNH ĐƯỢC HỒN THÀNH TẠI KHOA LỊCH SỬ,
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI
Người hướng dẫn khoa học:

1. PGS. TS. Nguyễn Thị Thế Bình
2. TS. Nguyễn Thị Bích

Phản biện 1: PGS.TS Trần Viết Thụ
Trường ĐH Vinh
Phản biện 2: PGS.TS Vũ Quang Hiển
Trường Đại học KHXH&NV – ĐHQG Hà Nội
Phản biện 3: TS Vũ Ngọc Anh
Viện KHGD Việt Nam

Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Trường họp tại Trường Đại
học Sư phạm Hà Nội
vào hồi …..giờ … ngày … tháng… năm…

Có thể tìm hiểu luận án tại thư viện:
- Thư viện Quốc Gia, Hà Nội
- Thư viện Trường Đại học Sư phạm Hà Nội




MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài
Đổi mới nội dung và phương pháp giảng dạy theo hướng phát triển năng lực,
phẩm chất người học là vấn đề chiến lược, cấp thiết trong sự nghiệp giáo dục, đào tạo
hiện nay. Nghị quyết số 29-NQ/TW, ngày 04 tháng 11 năm 2013 của Ban Chấp hành
Trung ương Khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng u
cầu cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa và hội nhập quốc tế, chỉ rõ: “Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu
trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học”. Đây
là quan điểm mới, thể hiện tư duy chiến lược của Đảng, trong việc đổi mới và nâng
cao chất lượng giáo dục nước nhà trước xu thế toàn cầu hóa và cách mạng khoa học
cơng nghệ 4.0.
Mục tiêu dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất người học
được cụ thể hóa trong Khoản 1, Điều 29, Luật Giáo dục năm 2019: Giáo dục phổ
thông nhằm phát triển toàn diện cho người học về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ,
kĩ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động và sáng tạo; hình thành
nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa và trách nhiệm công dân; chuẩn bị

cho người học tiếp tục học chương trình giáo dục đại học, giáo dục nghề nghiệp hoặc
tham gia lao động, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Như vậy mục tiêu giáo dục phổ
thông nhấn mạnh chuyển mục tiêu giáo dục từ định hướng “tiếp cận nội dung” sang
“phát triển năng lực và phẩm chất người học”. Theo đó, cần đổi mới đồng bộ tất cả
các khâu của quá trình giáo dục, từ đổi mới nội dung chương trình, sách giáo khoa,
đến đa dạng hóa các hình thức tổ chức dạy học và cách thức kiểm tra, đánh giá.
Trong đó, việc sử dụng hiệu quả các PPDH nhằm phát triển năng lực được coi là
khâu then chốt của quá trình đổi mới.
Nhiệm vụ của bộ môn Lịch sử ở trường phổ thông là trang bị cho học sinh một
hệ thống kiến thức cơ bản, toàn diện về lịch sử phát triển hợp quy luật của lịch sử xã
hội loài người và của dân tộc từ xưa đến nay. Qua đó, rèn luyện kỹ năng nhận thức,
tư duy, thực hành bộ môn và liên hệ, đánh giá thực tiễn cuộc sống cho học sinh. Đồng
thời, góp phần quan trọng vào việc giáo dục đạo đức, tư tưởng, tình cảm và truyền
thống quý báu của dân tộc cho HS. Từ đó, góp phần quan trọng vào việc hình thành,
phát triển năng lực chung và năng lực đặc thù của bộ môn, cũng như bồi đắp những
phẩm chất tốt đẹp cho HS.
Thực tiễn dạy học bộ mơn Lịch sử ở trường THPT hiện nay có nhiều điểm tích
cực và đạt được những thành tựu đáng kể. Nhiều GV đã nhận thức được tầm quan
trọng của việc đổi mới PPDH nên đã biết vận dụng linh hoạt các PPDH kết hợp với
các hình thức tổ chức DH và phương tiện, kĩ thuật dạy học phù hợp, tạo nên nhiều
1


giờ học đạt chất lượng tốt, tạo được niềm vui và hứng thú học tập bộ môn cho HS.
Tuy nhiên, q trình đổi mới phương pháp dạy học bộ mơn diễn ra thiếu đồng bộ và
hệ thống. Thực tiễn đó đặt ra yêu cầu nghiên cứu, vận dụng linh hoạt, hiệu quả hệ
thống phương pháp dạy học môn Lịch sử ở bậc học phổ thơng là rất cấp thiết.
Dưới góc độ lí luận, phát triển năng lực người học trong dạy học môn Lịch sử
ở trường phổ thông là vấn đề còn mới, đã bước đầu được nghiên cứu ở những khía
cạnh khác nhau như năng lực thực hành, năng lực tự học bộ mơn... Tuy nhiên, chưa

có cơng trình nào đi sâu nghiên cứu một cách hệ thống, toàn diện, chuyên biệt về việc
vận dụng các phương pháp dạy học hướng tới phát triển năng lực HS trong quá trình
DHLS ở trường THPT. Vì vậy, đây là hướng nghiên cứu mới và có ý nghĩa lí luận,
thực tiễn cao.
Xuất phát từ những lý do trên, nghiên cứu sinh chọn vấn đề: “Vận dụng
phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường THPT nhằm phát triển năng lực học
sinh (Qua thực nghiệm chương trình lớp 10)” làm đề tài luận án tiến sĩ khoa học
chuyên ngành lí luận và phương pháp dạy học môn Lịch sử.
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu: là quá trình vận dụng các phương pháp dạy học môn
Lịch sử ở trường THPT nhằm phát triển năng lực học sinh.
- Phạm vi nghiên cứu:
+ Về nội dung: nghiên cứu hệ thống phương pháp dạy học môn Lịch sử để
phục vụ giảng dạy chương trình sách giáo khoa Lịch sử lớp 10.
+ Về thời gian: luận án khảo sát những vấn đề có liên quan đến sử dụng
phương pháp dạy học mơn Lịch sử từ năm 2013 đến năm 2020.
+ Về địa bàn điều tra, khảo sát: được tiến hành ở nhiều trường phổ thông trong
phạm vi cả nước.
+ Về phạm vi thực nghiệm (từng phần và toàn phần): tiến hành tại 18 trường
THPT, phân bố đồng đều cả ba miền Bắc, Trung, Nam.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
- Mục đích nghiên cứu: Trên cơ sở khẳng định vai trị, ý nghĩa của việc vận
dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh, luận án
đề xuất các biện pháp sư phạm vận dụng hiệu quả phương pháp dạy học đó, nhằm
góp phần vào việc đổi mới giáo dục và nâng cao chất lượng bộ môn.
- Nhiệm vụ nghiên cứu:
+ Chọn lọc, khảo cứu tài liệu, đánh giá tổng quan các cơng trình nghiên cứu liên
quan đến đề tài, qua đó xác định những vấn đề luận án sẽ tiếp tục đi sâu nghiên cứu, giải
quyết.
+ Nghiên cứu cơ sở lí luận về vận dụng phương pháp dạy học lịch sử nhằm

2


phát triển năng lực cho học sinh, làm sáng tỏ bản chất của vận dụng phương pháp dạy
học lịch sử, nhằm phát triển năng lực HS trong môn Lịch sử ở trường phổ thông.
+ Khảo sát, đánh giá thực trạng vận dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử ở
trường THPT, chỉ ra những ưu điểm, hạn chế.
+ Nghiên cứu chương trình, SGK lịch sử Lớp 10 để xác định những nội dung
kiến thức, định hướng cho việc vận dụng các PPDH phù hợp.
+ Đề xuất cách thức vận dụng hiệu quả phương pháp dạy học môn Lịch sử ở
trường phổ thông nhằm phát triển năng lực của học sinh.
+ Tiến hành thực nghiệm sư phạm từng phần và toàn phần để kiểm nghiệm
tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp.
4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu
- Cơ sở phương pháp luận: Luận án được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương
pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ
Chí Minh quan điểm, chính sách của Đảng, Nhà nước về giáo dục nói chung, giáo
dục lịch sử nói riêng, đặc biệt là định hướng đổi mới căn bản, toàn diện về giáo dục,
đào tạo của Đảng.
- Phương pháp nghiên cứu:
Luận án sử dụng tổng hợp các phương pháp nghiên cứu, có sự tiếp cận, kế
thừa thành tựu của nhiều ngành khoa học khác nhau, đặc biệt là phương pháp lịch
sử và phương pháp logic. Dựa trên những nguyên tắc nghiên cứu của khoa học nói
chung và căn cứ vào những đặc thù của bộ môn và nội dung, tính chất của đề tài,
chúng tơi sử dụng những phương pháp nghiên cứu cụ thể sau:
- Phương pháp nghiên cứu lý thuyết: được sử dụng nhằm xây dựng tổng quan
vấn đề nghiên cứu và cơ sở lí luận của đề tài. Nguồn tài liệu được nghiên cứu gồm
tâm lí học, giáo dục học, lý luận về PPDHLS theo định hướng phát triển năng lực của
người học, cùng các tài liệu liên quan đến thực tiễn dạy học lịch sử như chương
trình, SGK, SGV.

- Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: nhằm mục đích khảo sát thực trạng việc
dạy học lịch sử nói chung, việc vận dụng PPDHLS nhằm phát triển năng lực HS nói
riêng, làm cơ sở để xác định và cách vận dụng các PPDH để phát triển năng lực HS
trong môn Lịch sử. Cách thức tiến hành gồm:
+ Phương pháp quan sát: quan sát hoạt động dạy và học lịch sử của giáo viên,
học sinh, để rút ra những kết luận khoa học thực hiện nhiệm vụ nghiên cứu của Luận
án.
+ Điều tra bằng phiếu hỏi: đối tượng là giáo viên lịch sử và học sinh ở trường
THPT nhằm thu thập các thông tin về việc sử dụng phương pháp dạy học nói chung
và việc vận dụng PPDHLS nhằm phát triển năng lực HS nói riêng.
3


- Phương pháp chuyên gia: được sử dụng để xin ý kiến chuyên gia về các vấn
đề liên quan đến luận án, đặc biệt là cách thức vận dụng các PPDH nhằm phát triển
năng lực HS ở trường THPT. Phương pháp này được thực hiện với hình thức hội
đồng chuyên gia (xêmina) và phỏng vấn trực tiếp một số GV phổ thông môn Lịch sử
giàu kinh nghiệm trong dạy học ở trường phổ thông.
- Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Nhằm mục đích kiểm định tính đúng đắn
và tính khả thi của các biện pháp sư phạm đề xuất trong luận án, làm cơ sở để rút ra
những kết luận khoa học của đề tài.
- Phương pháp nghiên cứu trường hợp: Tập trung đi sâu nghiên cứu trường
hợp lớp 10 – lớp đầu tiên của cấp THPT, từ đó rút ra những kết luận chung cho đối
tượng HS ở cấp học này.
- Phương pháp toán học thống kê: Tập hợp và xử lí số liệu điều tra thực tiễn và
thực nghiệm sư phạm để phân tích và rút ra những kết luận, khuyến nghị phù hợp.
5. Giả thuyết khoa học của đề tài
Thực tiễn vận dụng PPDHLS ở trường THPT hiện nay còn tồn tại nhiều bất
cập và hạn chế. Nếu giáo viên vận dụng linh hoạt các PPDH dạy học theo luận án đề
xuất sẽ đạt được mục tiêu dạy học và phát triển được năng lực học sinh. Qua đó, góp

phần đổi mới và nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử ở trường phổ thông.
6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài
- Ý nghĩa khoa học: Kết quả nghiên cứu của luận án làm phong phú thêm lí
luận về PPDHLS. Việc xác định được cách thức lựa chọn, sử dụng và phối hợp các
PPDHLS đề xuất trong luận án góp phần quan trọng vào việc phát triển năng lực học
sinh trong quá trình học tập LS ở trường THPT. Qua đó, thực hiện mục tiêu môn học
theo yêu cầu mới.
-Ý nghĩa thực tiễn: Các biện pháp Luận án đề xuất khi được triển khai trong thực
tiễn sẽ phát huy hiệu quả, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử nhằm phát
triển năng lực học sinh. Luận án là tài liệu nghiên cứu, tham khảo cho sinh viên, học
viên, nghiên cứu sinh, giáo viên và học sinh trong quá trình giảng dạy, học tập và nghiên
cứu.
7. Đóng góp của Luận án
- Làm rõ bản chất của việc vận dụng PPDHLS nhằm phát triển năng lực học
sinh ở trường THPT.
- Đánh giá được thực trạng việc vận dụng phương pháp dạy học lịch sử nhằm
phát triển năng lực HS hiện nay ở trường THPT.
- Đề xuất được cách thức sử dụng và phối hợp hiệu quả các PPDHLS ở trường
THPT nhằm phát triển năng lực học sinh.

4


8. Cấu trúc Luận án
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, cấu trúc Luận án
gồm 4 chương:
Chương 1: Tổng quan các cơng trình nghiên cứu liên quan đến luận án.
Chương 2: Vấn đề vận dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử ở Trường
trung học phổ thông nhằm phát triển năng lực học sinh: Lí luận và thực tiễn.
Chương 3: Sử dụng phối hợp các phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường

trung học phổ thông nhằm phát triển năng lực học sinh
Chương 4: Thực nghiệm sư phạm

5


Chương 1: TỔNG QUAN CÁC CƠNG TRÌNH NGHIÊN CỨU
LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN
1.1. Những nghiên cứu về phương pháp dạy học và phương pháp dạy học
lịch sử
Ở phần này, chúng tơi tập trung phân tích, đánh giá kết quả nghiên cứu của các
nhà giáo dục học, tâm lý học, giáo dục lịch sử nước ngồi (Liên Xơ, Hoa Kì, Anh,
Pháp, Nhật Bản...) và Việt Nam liên quan đến đề tài luận án để làm rõ các vấn đề sau:
- Vai trò, ý nghĩa của việc vận dụng phương pháp dạy nói chung, DHLS nói riêng
đối với sự phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh.
- Các biện pháp sử dụng phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực, chủ
động của học sinh để đạt mục tiêu của giáo dục.
Trên cơ sở đó, kế thừa những kết quả nghiên cứu và tiếp tục làm rõ các vấn đề
mà Luận án tiếp thu, tiếp tục nghiên cứu.
1.2 Những nghiên cứu về năng lực và phát triển năng lực học sinh
Kế thừa những thành tựu của nghiên cứu trên thế giới và trong nước, chúng tơi
tập trung tìm hiểu, đánh giá các nội dung liên quan đến năng lực và phát triển năng lực
học sinh. Tập trung vào những vấn đề cơ bản sau:
- Phân tích những quan điểm về năng lực, năng lực học sinh, phát triển năng
lực học sinh.
- Phân tích những nội dung liên quan đến dạy học nói chung và dạy học lịch sử
nói riêng nhằm phát triển năng lực và phẩm chất học sinh.
- Đánh giá các quan điểm về vận dụng phương pháp dạy học nhằm phát triển
năng lực học sinh.
1.3. Nhận xét chung về các cơng trình đã cơng bố, những vấn đề luận án

kế thừa và tiếp tục nghiên cứu
1.3.1. Nhận xét chung
Các cơng trình nghiên cứu của các nhà khoa học trong và ngồi nước đã nghiên
cứu PPDH nói chung, PPDHLS nói riêng với nhiều cách tiếp cận, ở những mức độ
khác nhau, đồng thời, xác định rõ hình thức DH, biện pháp sư phạm để tổ chức HS học
tập theo hướng phát huy tích tích cực trong nhận thức của HS. Tuy nhiên, chưa có cơng
trình nào đi sâu nghiên cứu về sử dụng phương pháp dạy học lịch sử nhằm phát triển
năng lực học sinh ở trường THPT. Vì vậy, chúng tơi khẳng định đây là hướng đi mới có
tính thời sự của luận án.
Những nghiên cứu quan trọng của các tác giả trong và ngoài nước đã góp phần
khẳng định sự hợp lý, đúng đắn, khoa học và cần thiết trong quá trình nghiên cứu của
luận án, đồng thời là nguồn tư liệu quý giá để NCS xây dựng cơ sở lí luận của đề tài.
1.3.2. Những vấn đề luận án kế thừa
6


Vấn đề sử dụng PPDH nói chung, trong mơn Lịch sử ở trường THPT nói riêng đã
được đề cập nhiều trong các cơng trình nghiên cứu. Việc tiếp cận với các tài liệu trên
giúp chúng tơi hệ thống hố, tiếp tục kế thừa, phát triển các vấn đề: tìm hiểu bản chất
các khái niệm liên quan trực tiếp đến đề tài, khẳng định tầm quan trọng của việc vận
dụng hệ thống PPDH trong môn LS ở trường phổ thông, cung cấp hệ thống tư liệu về
các PPDH lịch sử theo phát triển năng lực HS; xác định được một số nguyên tắc, lựa
chọn được nội dung cơ bản, cũng như lựa chọn, sử dụng và phối hợp linh hoạt các
phương pháp dạy học truyền thống và phương pháp hiện đại, nhằm góp phần nâng
cao chất lượng dạy học bộ mơn.
1.3.3. Những vấn đề đặt ra tiếp tục nghiên cứu
Trên cơ sở kế thừa các cơng trình nghiên cứu, luận án tiếp tục giải quyết những
vấn đề sau:
- Đi sâu nghiên cứu bản chất của PPDHLS nói chung, PPDH mơn LS theo định
hướng phát triển năng lực HS nói riêng; tìm hiểu cách phân loại hệ thống PPDH môn

LS theo định hướng phát triển năng lực HS; khẳng định tầm quan trọng của việc sử
dụng hệ thống PPDH nhằm phát triển năng lực HS trong môn LS ở trường THPT.
- Tiến hành khảo sát thực tiễn việc sử dụng PPDH theo định hướng phát triển
năng lực HS trong môn LS ở trường THPT, đề xuất hình thức tổ chức và biện pháp sư
phạm sử dụng hiệu quả các PPDH môn LS để phát triển năng lực và phẩm chất tốt đẹp
cho HS.
- Xác định nguyên tắc và lựa chọn được những nội dung cơ bản, cốt lõi của
chương trình lịch sử cấp THPT (trọng tâm là LS lớp 10 chương trình chuẩn; có đối sánh
với chương trình mới) làm cơ sở cho việc sử dụng hệ thống PPDH nhằm phát triển năng
lực HS trong môn LS ở trường THPT.
- Trên cơ sở vận dụng các quan điểm lý luận PPDHLS và thực tiễn dạy học ở
trường THPT, đề tài xác định các yêu cầu, lựa chọn, sử dụng và phối hợp hiệu quả hệ
thống PPDH nhằm phát triển năng lực HS trong môn LS ở trường THPT.
- Triển khai việc dạy học cụ thể theo lý thuyết đã nghiên cứu và tiến hành thực
nghiệm sư phạm (từng phần, toàn phần) tại một số trường THPT Hà Nội và một số
tỉnh lân cận để kiểm định tính khả thi của đề tài và rút ra các kết luận khoa học của
luận án.

7


Chương 2
VẤN ĐỀ VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC LỊCH SỬ NHẰM PHÁT
TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH: LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
2.1. Cơ sở lí luận
2.1.1.Quan niệm về phương pháp dạy học và phương pháp dạy học lịch sử
- Phương pháp dạy học
Trên cơ sở phân tích những quan niệm của các nhà giáo dục Iu.K.Babanski,
Đặng Tuyết Oanh chúng tôi cho rằng, về bản chất PPDH là con đường, cách thức
hoạt động thống nhất của giáo viên và học sinh trong q trình dạy học. Trong đó,

GV là người tổ chức, hướng dẫn, điều khiển học sinh học tập nhằm chiếm kiến thức,
rèn luyện kĩ năng, bồi dưỡng thái độ, phát triển năng lực và phẩm chất HS. Qua đó,
thực hiện tốt mục tiêu dạy học. PPDH có những đặc trưng cơ bản sau:
+ PPDH là một trong những yếu tố quan trọng của quá trình dạy học, ảnh
hưởng trực tiếp đến q trình nhận thức, hứng thú tích cực học tập của học sinh.
+ PPDH chịu sự chi phối của mục đích dạy học, khơng có phương pháp nào là
vạn năng. Vì vậy, để hoạt động giáo dục thành cơng, địi hỏi giáo viên phải biết xác
định đúng mục tiêu và lựa chọn PPDH phù hợp với đối tượng nhận thức.
+ PPDH phải đảm bảo sự kết hợp biện chứng giữa việc giảng dạy của giáo viên
với việc học tập của học sinh. Trong đó, giáo viên là người tổ chức, điều khiển,
hướng dẫn học sinh tích cực, chủ động, sáng tạo trong học tập.
+ PPDH phải nhấn mạnh đến việc giáo viên phát huy vai trò chủ động của học
sinh, coi học sinh vừa là đối tượng vừa là mục tiêu và động lực của quá trình dạy học.
- Phương pháp dạy học lịch sử
Trên cơ sở nghiên cứu những quan điểm của các nhà giáo dục A.A Vaghin,
N.G. Đairi, Phan Ngọc Liên, chúng tôi cho rằng, xét về nghĩa rộng, PPDHLS là một
khoa học, thuộc lĩnh vực khoa học giáo dục, lấy quá trình dạy học bộ môn LS ở
trường phổ thông làm đối tượng nghiên cứu, lấy việc giáo dục thế hệ trẻ làm chức
năng;có nhiệm vụ đề ra hình thức, PPDH để hướng dẫn HS chiếm lĩnh kiến thức.
Qua đó, thực hiện mục tiêu mơn học.
Theo nghĩa hẹp, PPDHLS là cách thức, con đường, biện pháp sư phạm tổ chức
các hoạt động dạy học của giáo viên, nhằm hướng dẫn HS chiếm lĩnh kiến thức lịch
sử, phát triển năng lực tư duy, hành động, bồi dưỡng phẩm chất, nhân cách tốt đẹp
cho HS. Qua đó, thực hiện mục tiêu của môn học. PPDHLS mang đầy đủ những đặc
điểm của PPDH nói chung và có đặc trưng riêng. Vì vậy, trong quá trình DHLS giáo
viên phải vận dụng linh hoạt, sáng tạo các PPDH phù hợp với đặc điểm của kiến thức
lịch sử cũng như khả năng nhận thức của HS để đem lại hiệu quả giờ học, thực hiện
được mục tiêu của bộ môn.
8

2.1.2.Quan niệm về năng lực và phát triển năng lực HS trong môn Lịch sử
2.1.2.1. Quan niệm về năng lực
Trên cơ sở nghiên cứu các cách tiếp cận, chúng tôi cho rằng: năng lực là khả
năng làm việc đạt hiệu quả tốt trên cơ sở huy động kiến thức, kĩ năng và ý thức, tinh
thần trách nhiệm cùng những kinh nghiệm đã có để thực hiện tốt một hoạt động nào
đó trong những điều kiện cụ thể khác nhau. Năng lực khơng phải là một thuộc tính
đơn nhất mà là một thuộc tính tâm lý phức hợp, là một tổng thể của nhiều yếu tố có
liên hệ tác động qua lại, là điểm hội tụ của nhiều yếu tố như tri thức, kỹ năng, kỹ xảo,
đạo đức… Nghĩa là năng lực khơng phải là cái có sẵn, tồn tại trong mỗi con người mà
ban đầu chỉ có tư chất của năng lực, nhưng tư chất này được dần hình thành và phát
triển, tích lũy trong q trình học tập và lao động.
2.1.2.2. Phát triển năng lực học sinh phổ thông trong môn LS
Phát triển năng lực HS trong môn LS là khả năng HS huy động kiến thức, kinh
nghiệm, kĩ năng, thái độ và ý thức trách nhiệm trong quá trình học tập bộ mơn LS, để
thực hiện thành cơng một nhiệm vụ học tập. Đồng thời, biết vận dụng kiến thức lịch
sử đã học vào giải quyết nhiệm vụ học tập mới của bộ môn và những vấn đề đặt ra
trong thực tiễn.
Đối với việc phát triển năng lực HS trong mơn LS phải gắn liền với vai trị tổ
chức, hướng dẫn, điều khiển của GV trong suốt quá trình dạy học. Để phát triển năng
lực cho HS trong DHLS địi hỏi phải có một q trình lâu dài trong học tập, lao động,
trải nghiệm, bản thân các em phải ln tích cực khám phá, muốn phát hiện cái mới,
giải quyết mâu thuẫn xung đột trong nhận thức, học tập và thực tiễn liên quan tới
cuộc sống của HS. Điều đó diễn ra dưới sự hướng dẫn điều khiển thường xuyên của
GV. Vậy nên, việc phát triển năng lực cho HS trong dạy học bộ môn Lịch sử ở
trường THPT có vai trị đặc biệt quan trọng.
2.1.3. Quan niệm về vận dụng PPDH lịch sử nhằm phát triển năng lực HS
Từ việc phân tích bản chất các khái niệm “PPDH”, “PPDHLS”, “Năng lực” và
“Phát triển năng lực HS trong môn LS”, chúng tôi cho rằng, “Vận dụng PPDHL
nhằm phát triển năng lực HS” là quá trình GV lựa chọn, sử dụng và phối hợp linh

hoạt các PPDH để hướng dẫn HS chiếm lĩnh kiến thức, phát triển kĩ năng, bồi dưỡng
thái độ. Qua đó, phát triển năng lực cho HS và thực hiện được mục tiêu dạy học. Việc
vận dụng các PPDH nhằm phát triển năng lực HS trong môn LS ở trường THPTđược
biểu hiện qua những đặc trưng cơ bản sau:
Thứ nhất: bản chất của PPDH nhằm phát triển năng lực HS là dạy và học chú
trọng rèn luyện phương pháp tự học, tự nghiên cứu cho HS.

9


Thứ hai: về thực chất, PPDH nhằm phát triển năng lực HS chính là PPDH tích
cực dựa trên tính tích cực, chủ động, độc lập và sáng tạo của HS trong quá trình nhận
thức.
Thứ ba: Việc vận dụng PPDH nhằm phát triển năng lực HS trong DHLS phải
gắn liền với đa dạng hóa các hình thức tổ chức dạy học.
Thứ tư: Để phát triển năng lực HS, trong quá trình DHLS ở trường THPT, GV
cần chọn lựa và sử dụng một cách linh hoạt các PPDH phù hợp với nội dung bài học,
khả năng nhận thức của HS cũng như điều kiện vật chất cho phép của địa phương.
Thứ năm: Trong quá trình DH, cần sử dụng linh hoạt, đa dạng và hiệu quả các
phương tiện và thiết bị dạy học theo đặc trưng của bộ môn, đảm bảo tăng cường
nguyên tắc trực quan trong học tập.
Thứ sáu: Cùng với việc đổi mới PPDH, GV cần chú trọng đổi mới kiểm tra,
đánh giá kết quả học tập HS theo định hướng phát triển năng lực.
2.1.4. Cơ sở của việc vận dụng PPDHLS nhằm phát triển NL học sinh ở
trường THPT
- Mục tiêu giáo dục và đào tạo
- Yêu cầu của đổi mới giáo dục phổ thông
- Nhiệm vụ của bộ mơn Lịch sử
- Đặc điểm của q trình dạy học LS
- Ưu điểm và hạn chế của hệ thống PPDHLS hiện hành

2.1.5. Phân loại PPDH lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh
Căn cứ vào các năng lực bộ mơn được quy định trong Chương trình giáo dục phổ
thơng môn LS (2018), trên cơ sở tiếp thu và vận dụng linh hoạt hệ thống PPDH hiện hành,
chúng tôi đề xuất các PPDHLS nhằm phát triển năng lực học sinh như sau:
Nhóm PPDH phát triển năng lực tìm hiểu LS: PP khai thác, sử dụng tài
liệu tham khảo; PP sử dụng SGK; PP Web Quest; PP khai thác, sử dụng đồ dùng trực
quan; PP sử dụng lời nói (thơng báo, miêu tả, tường thuật, lược thuật, nêu đặc điểm,
kể chuyện); PP tự học, PP học theo nhóm, ứng dụng cơng nghệ thơng tin …
Nhóm PPDH phát triển năng lực nhận thức và tư duy LS: PPDH nêu và giải
quyết vấn đề; PPDH tích hợp; PP dùng lời (giải thích, tranh luận, trao đổi đàm thoại,
đóng vai); PPDH nghiên cứu trường hợp; PPDH theo dự án, PPDH hợp đồng; PP tự
học, tự nghiên cứu, PP học tập theo nhóm, PP sử dụng câu hỏi, bài tập…
Nhóm PPDH phát triển năng lực vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học: PP học
tập qua trải nghiệm, PPDH theo dự án, PPDH tích hợp, PP làm các bài tập nghiên
cứu khoa học, PP tìm hiểu và đánh giá thực tiễn, PP tự học, tự nghiên cứu, PP sử
dụng kiến thức LS địa phương, PP học tập theo nhóm …

10


Ba nhóm PPDH trên có mối quan hệ biện chứng với nhau, gắn bó chặt chẽ,
thống nhất và cùng hỗ trợ nhau để đạt được mục tiêu chung là phát triển NL và phẩm
chất người học. Trong quá trình DHLS ở trường THPT, GV cần sử dụng linh hoạt, đa
dạng để đem lại hiệu quả giáo dục cao nhất.
2.1.6. Vai trò, ý nghĩa của việc vận dụng phương pháp dạy học lịch sử nhằm
phát triển năng lực học sinh
2.1.6.1. Vai trò
Mục tiêu giáo dục hiện nay ở Việt Nam đang chuyển biến mạnh mẽ từ dạy học
tiếp cận nội dung (theo chuẩn đầu vào) sang dạy học phát triển năng lực và phẩm chất
người học (theo chuẩn đầu ra). Theo đó, cần đổi mới đồng bộ các khâu của quá trình

dạy học, từ mục tiêu mơn học, nội dung, hình thức, phương pháp, phương tiện, cách
thức tổ chức DH, kiểm tra, đánh giá. Trong đó, đổi mới PPDH theo định hướng phát
triển năng lực là khâu quan trọng mang tính quyết định chất lượng giáo dục. Vì vậy,
việc vận dụng các PPDH nhằm phát triển năng lực HS trong quá trình DHLS ở trường
phổ thơng là một giải pháp hữu hiệu để đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp đổi mới giáo
dục đào tạo nước nhà.
2.1.6.2. Ý nghĩa
Việc vận dụng PPDH nhằm phát triển năng lực cho học sinh trong mơn LS có ý
nghĩa trên cả ba mặt: kiến thức, năng lực, phẩm chất
2.7.1. Các năng lực cần phát triển cho học sinh trong dạy học lịch sử ở
trường trung học phổ thơng
2.1.7.1 Các năng lực chung cần hình thành và phát triển trong q trình DHLS
Mỗi mơn học trong nhà trường phổ thơng đều phải có trách nhiệm góp phần
phát triển hệ thống năng lực chung, cốt lõi cho HS, tùy thuộc vào đặc trưng nội dung
và thế mạnh của bộ mơn. Mơn LS cũng góp phần hình thành và phát triển cho HS các
năng lực chung như: Năng lực tự chủ và tự học, Năng lực giải quyết vấn đề và sáng
tạo, Năng lực giao tiếp và hợp tác, NL sử dụng CNTT và truyền thông (ICT), Năng
lực tính tốn…
2.1.7.2.Các năng lực riêng của bộ mơn Lịch sử cần phát triển cho HS
Một trong những mục tiêu quan trọng nhất của q trình dạy học mơn Lịch sử
ở trường THPT hiện nay là hình thành và phát triển cho HS một hệ thống các năng
lực chuyên biệt của bộ mơn LS. Trong Chương trình Giáo dục phổ thơng mơn Lịch
sử năm 2018 đã xác định ba nhóm năng lực chuyên biệt cần hình thành và phát triển
cho HS trong mơn LS là: Năng lực tìm hiểu lịch sử, Năng lực nhận thức và tư duy
lịch sử, Năng lực vận dụng kiến thức đã học.

11


2.2. Cơ sở thực tiễn

Từ năm 2015, 2016, chúng tôi đã tiến hành điều tra trực tiếp bằng phiếu hỏi
đối với giáo viên và học sinh thuộc các trường THPT ở cả ba miền Bắc – Trung –
Nam của đất nước (tập trung ở Nam Định, Hải Dương, Quảng Ninh, Thành phố Hà
Nội, Thanh Hóa, Hà Tĩnh, Sóc Trăng, Cà Mau). Nội dung điều tra tập trung vào: Tìm
hiểu nhận thức của giáo viên về dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh,
thực trạng việc vận dụng các phương pháp trong dạy học lịch sử nhằm phát triển năng
lực học sinh; thực trạng nhận thức và mức độ hứng thú của học sinh trong học tập
môn lịch sử theo hướng phát triển năng lực, những khó khăn mà HS gặp phải khi
tham gia các giờ học lịch sử nhằm hình thành và phát triển năng lực.
Kết quả nghiên cứu về thực trạng dạy vận dụng phương pháp dạy học nhằm
phát triển năng lực học sinh ở trường THPT cho thấy cịn nhiều hạn chế. Ngun
nhân của tình trạng này chủ yếu là do giáo viên lúng túng trong khâu sử dụng, thiết
kế các hoạt động giảng dạy, đặc biệt là cách thức vận dụng hiệu quả các phương pháp
vào từng nội dung cụ thể. Vì vậy, trang bị những hiểu biết, các bước sử dụng phương
pháp dạy học học theo hướng phát triển năng lực học sinh cho giáo viên trong các
nhà trường THPT là cần thiết.

12


CHƯƠNG 3
SỬ DỤNG PHỐI HỢP CÁC PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ
NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH Ở TRƯỜNG THPT
3.1. Vị trí, mục tiêu, nội dung cơ bản của chương trình lịch sử cấp trung học
phổ thơng
3.1.1. Vị trí
Chương trình lịch sử THPT hiện hành tiếp nối chương trình lịch sử THCS,
được biên soạn theo nguyên tắc “đồng tâm kết hợp với đường thẳng”, trong đó
“đồng tâm” là chủ yếu. Theo đó, kiến thức lịch sử đã học ở cấp THCS sẽ được học
tiếp tục ở cấp THPT, nhưng ở mức độ khái quát cao hơn và bổ sung một số nội dung

mới.
Trong chương trình và SGK lịch sử THPT hiện hành, nội dung kiến thức lịch
sử thế giới được dạy học song song với kiến thức lịch sử Việt Nam. Kiến thức bộ
môn Lịch sử ở trường THPT phản ánh quá trình phát triển hợp quy luật của lịch sử
nhân loại và dân tộc từ xưa đến nay. Trong đó, tập trung vào hệ thống kiến thức cơ
bản, cốt lõi nhất, phản ánh những thành tựu tiêu biểu của khoa học Lịch sử. Vì vậy,
khóa trình lịch sử ở chương trình THPT có vị trí đặc biệt, không chỉ trang bị cho HS
những kiến thức cối lõi của bộ môn, rèn luyện kỹ năng cần thiết trong học tập, mà
cịn góp phần quan trọng vào việc giáo dục đạo đức, tư tưởng, tình cảm HS, qua đó,
phát triển năng lực và phẩm chất người học.
3.1.2. Mục tiêu
- Về kiến thức: Giúp HS có những hiểu biết sâu sắc, có hệ thống về q trình
phát triển của lịch sử nhân loại và lịch sử dân tộc từ xưa đến nay.
- Về kỹ năng: Thông qua việc chiếm lĩnh kiến thức lịch sử thế giới và lịch sử
Việt Nam từ nguồn gốc đến nay, góp phần rèn luyện cho HS các kỹ năng cơ bản của
bộ môn
- Về thái độ: Thông qua việc chiếm lĩnh nội dung kiến thức phần lịch sử, bồi
dưỡng cho HS lòng yêu quê hương, đất nước, lòng tự hào, khâm phục và biết ơn
những người có đóng góp to lớn cho nhân loại và dân tộc trên các lĩnh vực; có ý thức
quyết tâm vươn lên trong học tập, lao động và cuộc sống....
- Định hướng phát triển năng lực, phẩm chất
Từ mục tiêu kiến thức, kĩ năng, thái độ thơng qua chương trình lịch sử cấp
THPT góp phần hình thành và phát triển cho HS năng lực chung (tự chủ, tự học; giải
quyết vấn đề và sáng tạo; giao tiếp và hợp tác), cũng như năng lực riêng của bộ môn
Lịch sử (NL tìm hiểu lịch sử; NL nhận thức lịch sử và tư duy lịch sử; NL vận dụng
kiến thức, kĩ năng đã học).
3.1.3. Nội dung cơ bản của chương trình lịch sử cấp trung học phổ thông
13

hiện hành
3.2. Những yêu cầu cơ bản khi vận dụng phương pháp dạy học lịch sử
nhằm phát triển năng lực học sinh ở trường trung học phổ thông
Khi vận dụng các phương pháp dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học
sinh ở trường THPT, cần phải đảm bảo các yêu cầu sau:
3.2.1. Vận dụng phương pháp dạy học phù hợp với đặc trưng của bộ môn
3.2.2. Phương pháp dạy học phải kích thích được nhu cầu hứng thú học tập của
HS
3.2.3. Kết hợp nhuần nhuyễn các PPDH, trong đó có một PPDH chủ đạo
3.2.4. PPDH phải phát huy được tích cực, sáng tạo của học sinh trong nhận
thức
3.2.5. Tận dụng được ưu thế của công nghệ thông tin, kĩ thuật dạy học hiện đại
trong DH
3.2.6. GV phải giỏi về kiến thức chuyên môn, nghiệp vụ sư phạm và hiểu rõ
HS
3.3. Các PPDH Lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh ở trường trung
học phổ thơng
3.3.1. Nhóm PPDH nhằm phát triển năng lực tìm hiểu lịch sử
Mục đích của nhóm PPDH nhằm phát triển năng lực tìm hiểu lịch sử là giúp
HS nhận diện và khai thác các nguồn sử liệu để phục vụ học tập. Trước hết, HS phải
biết biết cách sưu tầm sử liệu từ nhiều nguồn khác nhau, biết chọn lọc tư liệu phù hợp
có giá trị. Tiếp đó, HS phải biết khai thác nguồn tư liệu hợp lí và hiệu quả trong q
trình học tập. Qua đó, tái hiện được bức tranh hiện thực của quá khứ, giúp HS “biết”
lịch sử diễn ra như thế nào một cách chính xác. Có rất nhiều PPDH có để phát triển
năng lực tìm hiểu lịch sử cho HS. Trong phạm vi nghiên cứu, chúng tôi lựa chọn
những phương pháp chủ đạo sau đây: Phương pháp sử dụng sử liệu viết, Phương
pháp sử dụng nguồn sử liệu trực quan, Phương pháp trình bày miệng.
3.3.2. Nhóm PPDH nhằm phát triển năng lực nhận thức và tư duy lịch sử
Để hình thành và phát triển năng lực nhận thức và tư duy lịch sử cho học sinh,
trong quá trình DHLS ở trường THPT, GV cần sử dụng linh hoạt các PPDH như:

PPDH nêu và giải quyết vấn đề, phương pháp tranh luận, trao đổi đàm thoại, đóng
vai, PPDH theo dự án, phương pháp tự học, phương pháp học tập theo nhóm, phương
pháp sử dụng câu hỏi, bài tập… Trong phạm vi nghiên cứu của luận án, chúng tơi tập
trung tìm hiểu một số PPDH có ưu thể để phát triển năng lực nhận tức và tư duy lịch
sử cho HS sau: Phương pháp dạy học nêu và giải quyết vấn đề, Tổ chức HS học tập
theo nhóm kết hợp với kĩ thuật dạy học tích cực, Phương pháp tranh luận, Phương
pháp đóng vai
14


3.3.3. Nhóm PPDH nhằm phát triển năng lực vận dụng kiến thức và kĩ năng
đã học
Để hình thành và phát triển năng lực vận dụng kiến thức và kĩ năng đã học cho
HS, trong quá trình DHLS ở trường THPT, GV cần chú ý sử dụng nhóm các PPDH
có ưu thế như: Phương pháp học tập qua trải nghiệm, PPDH theo dự án, PPDH tích
hợp, PP làm các bài tập nghiên cứu khoa học, phương pháp tìm hiểu và đánh giá thực
tiễn, phương pháp tự học, tự nghiên cứu, phương pháp sử dụng kiến thức lịch sử địa
phương… Trong phạm vi nghiên cứu của luận án, chúng tôi tập trung đi sâu tìm hiểu
một số phương pháp điển hình sau: Phương pháp dạy học theo dự án, Tăng cường tổ
chức hoạt động trải nghiệm trong DHLS, Hướng dẫn HS thực hành bộ môn LS,
Hướng dẫn HS kết nối quá khứ với hiện tại và tương lai.
Qua tiến hành những biện pháp vận dụng phương pháp dạy học lịch sử nhằm
phát triển năng lực học sinh, thực nghiệm sư phạm từng phần chương trình lớp 10
THPT, chúng tơi nhận thấy:
- Phương pháp dạy học lịch sử rất phong phú, đa dạng, mỗi phương pháp đều
có ưu điểm và nhược điểm riêng. Việc vận dụng phương pháp phụ thuộc vào nhiều
yếu tố như mục tiêu, nội dung, đối tượng, hình thức dạy học.
- Dạy học lịch sử theo định hướng phát triển năng lực học sinh giáo viên cần
căn cứ vào mục tiêu, nội dung, quá trình nhận thức lịch sử của học sinh để lựa chọn
những phương pháp có ưu thế hơn để hướng đến việc cung cấp kiến thức, hình thành

kĩ năng, cảm xúc thái độ, qua đó phát triển năng lực học sinh bao gồm cả năng lực
chung và năng lực đặc thù của bộ mơn.
- Ba nhóm phương pháp dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh gắn
với quá trình nhận thức của HS đi từ trực quan đến tư duy bậc cao và vận dụng thực
tiễn, nghĩa là từ mức độ “biết’ đến “hiểu” đến “luận giải và vận dụng”. Vì vậy các
nhóm phương pháp đó có quan hệ chặt chẽ với nhau, lồng ghép, bổ sung cho nhau để
đạt được mục tiêu của giờ học.
- Trong dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh, người giáo viên giữ
vai trò xây dựng kế hoạch, thiết kế, tổ chức các hoạt động, định hướng q trình nhận
thức của HS. Cịn HS tiếp nhận, phát triển kiến thức kĩ năng, thái độ thông qua quá
trình học tập, đề cao sự tự giác, tự học và khả năng vận dụng vào thực tiễn.

15


Chương 4
THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM
Trong giới hạn phạm vi nghiên cứu của đề tài, ở chương 4, chúng tôi tiến hành
thực nghiệm sư phạm từng phần và toàn phần các PPDH nhằm phát triển năng lực
cho học sinh trong dạy học chương trình mơn Lịch sử lớp 10 ở một số trường THPT
thuộc các tỉnh, thành phố khu vực miền Bắc. Đồng thời, tiến hành phân tích kết quả
thực nghiệm, làm cơ sở để rút ra kết luận khoa học và khuyến nghị cần thiết cho luận
án.
4.1. Mục đích, đối tượng, địa bàn và giáo viên thực nghiệm sư phạm

4.1.1. Mục đích thực nghiệm
Mục đích của việc thực nghiệm sư phạm từng phần và tồn phần nhằm kiểm
định tính hiệu quả và tính khả thi của các PPDH nhằm phát triển năng lực HS trong
DHLS ở trường THPT. Qua đó, khẳng định giả thuyết khoa học của đề tài và tính
đúng đắn kết quả nghiên cứu của tác giả Luận án.

4.1.2. Đối tượng, địa bàn, thời gian thực hiện
Đối tượng TN: Chúng tôi phối hợp với các trường THPT thuộc một số tỉnh
trên cả nước, nhưng chủ yếu tập trung ở khu vực miền Bắc. Việc tiến hành TNSP trên
diện khá rộng bao gồm các trường công lập, bán công và tư thục của khu vực thành
phố, nông thôn và miền núi. Các lớp được lựa chọn để TN cũng như làm ĐC phải
tương đương nhau về số lượng, trình độ và năng lực nhận thức của HS. Riêng đối với
thực nghiệm sư phạm toàn phần là HS của 16 lớp 10 (8 lớp TN, 8 lớp ĐC) ở 4 trường
THPT. Căn cứ vào đối tượng HS, kết hợp với trao đổi với GV dạy TN và ĐC, chúng
tôi lựa chọn cặp lớp TN và ĐC có năng lực nhận thức tương đương, không quá chênh
lệch về học lực và nề nếp học tập.
Địa bàn thực nghiệm: Với mong muốn thể nghiệm giả thuyết khoa học ở địa
bàn có đặc điểm kinh tế xã hội, trình độ học lực và hạnh kiểm của HS khác nhau từ
đồng bằng đô thị, nông thôn đến các vùng núi, vùng ven biển. Đối với TNSP tồn
phần chúng tơi tiến hành TNSP ở 4 trường THPT ở 4 tỉnh, thành như sau:
- Hà Nội: Trường THCS&THPT Nguyễn Tất Thành (kí hiệu: I)
- Nam Định: Trường THPT Nguyễn Khuyến (kí hiệu: II)
- Hải Dương: Trường THPT Trần Phú (kí hiệu: III)
- Quảng Ninh: THPT Nguyễn Bình (kí hiệu: IV)
Chúng tơi chọn 3 tỉnh và thành phố đại diện cho các khu vực thành phố, nông
thôn, miền biển; trong đó có trường cơng lập, trường ngồi cơng lập, trường cơng tự
chủ về tài chính để tiến hành thực nghiệm nhằm bảo đảm tính tồn diện và hiệu quả.
Phạm vi nội dung thực nghiệm toàn phần thuộc Chương trình, SGK mơn Lịch
sử lớp 10 (hiện hành). Đối với TNSP tồn phần, chúng tơi thực hiện cụ thể ở các nội
16


dung dưới đây:
Bảng 4.2. Danh sách các nội dung TNSP tồn phần
STT

Tên bài/Chủ đề
Học kì
1
Bài 11. Tây Âu thời hậu kì trung đại
HK 1
2
Chủ đề: Hành trình qua miền văn hóa
HK 2
( thuộc một phần các bài 20, 24, 25)
Thời gian tổ chức TN: từ tháng 8 /2018 đến tháng 6/2020 trong 2 năm học
2018 - 2019 và 2019 - 2020.

4.1.3. Nội dung và phương pháp thực nghiệm
Trong phạm vi nghiên cứu của luận án, chúng tôi lựa chọn TNSP từng phần
chúng tôi lựa chọn các nội dung đa dạng trong chương trình lớp lịch sử lớp 10 chọn
lọc các nội dung tiêu biểu về lịch sử thế giới cổ đại, trung đại, cận đại và phần lịch sử
Việt Nam tương ứng theo phân kì lịch sử.
Đối với TNSP tồn phần, chúng tôi lựa chọn 01 bài thuộc phần lịch sử thế giới
(Bài 11. Tây Âu hậu kì trung đại) và 01 chủ đề thuộc phần lịch sử Việt Nam trên cơ
sở thiết kế lại các nội dung (Hành trình qua miền văn hóa).
Các giờ TN được tiến hành cùng một khoảng thời gian với các lớp ĐC, GV
tiến hành dạy lớp ĐC trước khi dạy TN để các ý tưởng TN không ảnh hưởng đến giờ
các lớp ĐC. Giáo án TN thể hiện rõ các biện pháp vận dụng phương pháp dạy học
lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh đồng thời vẫn đảm bảo mục tiêu dạy học,
chương trình, SGK và chuẩn kiến thức, kĩ năng mơn Lịch sử lớp 10.
Trên cơ sở lí luận mà Luận án đã nêu, chúng tôi đã lựa chọn một số bài học có
nội dung kiến thức phù hợp để tiến hành TN sư phạm từng phần và toàn phần các
PPDH có ưu thế nhằm phát triển năng lực HS trong dạy học LS ở trường THPT. Để
có kết quả khách quan, chính xác, đối với các tiết dạy TN, chúng tôi đã cố gắng
chuẩn bị giáo án kĩ càng cũng như vận dụng linh hoạt các phương pháp dạy học khác

sao cho bài học đạt được kết quả tốt nhất.
4.2. Thực nghiệm sư phạm từng phần
Để kiểm nghiệm tính khả thi của các nhóm PPDH nhằm phát triển năng lực HS
trong mơn LS, trong q trình triển khai nội dung luận án, chúng tôi đã lựa chọn và
tiến hành thực nghiệm sư phạm từng phần một số PPDH tiêu biểu trong ba nhóm
PPDH đã nêu trong luận án. Việc phân tích số liệu thực nghiệm là cơ sở để chúng tôi
rút ra kết luận về khả năng áp dụng của đề tài trong thực tiễn dạy học LS ở trường
THPT.
4.3. Thực nghiệm sư phạm toàn phần

4.3.1. Kế hoạch dạy học thực nghiệm tồn phần
4.3.2. Tiến trình thực nghiệm
17


Sau khi thiết kế các kế hoạch dạy học thực nghiệm chu đáo, chúng tôi tiến
hành TNSP tại một số trường THPT theo kế hoạch đã định. Trên cơ sở tiến hành thực
nghiệm tồn phần, chúng tơi đối chiếu với tiến trình và PPDH của lớp đối chứng, từ
đó rút ra những điểm mới trong cách thức vận dụng PPDH nhằm phát triển năng lực
HS thơng qua tiến trình thực hiện hai tiết dạy thực nghiệm.

4.3.3. Tổng hợp và đánh giá kết quả thực nghiệm toàn phần
4.3.3.1. Tổng hợp kết quả thực nghiệm
Hình 4.2. Phân bố điểm kiểm tra của HS ở các nhóm bài thực nghiệm 1

Thực nghiệm

Đối chứng

Hình 4.3. Phân bố điểm kiểm tra của HS ở các nhóm bài thực nghiệm 2

Đối chứng
Thực nghiệm
Kết quả thống kê ở trên cho thấy:
+ Về các giá trị trung bình
Điểm trung bình của nhóm TN cao hơn nhóm ĐC ở cả hai bài tập. Điểm trung
bình của nhóm HS ĐC ở Bài TN 1, Bài TN 2 lần lượt là 5.93, 6.17; nhóm HS TN lần
lượt là 7.16, 6.88. Sai số trung bình của điểm trung bình của các nhóm ở cả hai bài
thực nghiệm thấp và tương đương (sai số trung bình khoảng 0.1).
+ Về mức độ phân tán của điểm kiểm tra: Độ lệch chuẩn, phương sai cho biết
mức độ phân tán của dữ liệu quanh giá trị trung bình. Nếu giá trị độ lệch chuẩn,
phương sai càng nhỏ thì chứng tỏ kết quả càng tập trung (Có sự phân tán nhỏ về điểm
18


trung bình giữa các HS). Đặc điểm này ở tất cả các nội dung đều khơng có sự chênh
lệch q lớn giữa nhóm ĐC và TN. Độ lệch chuẩn ở cả nhóm ĐC, TN ở cả hai bài
thực nghiệm khoảng 1.3.
+ Về mức độ tập trung của điểm kiểm tra: Giá trị trung vị (điểm chia tập HS
thành hai nửa bằng nhau) và số trội (điểm HS đạt được nhiều nhất) là hai đại lượng
đặc trưng cho sự tập trung của điểm kiểm tra. Số trội ở hai bài thực nghiệm là tương
đương (Số trội của nhóm ĐC ở cả hai bài kiểm tra là 5; ở nhóm TN là 8 ở Bài 1, 7 ở
bài 2). Điểm trung vị giống nhau ở các nhóm ở các bài thực nghiệm (6 điểm ở nhóm
ĐC, 7 điểm ở nhóm TN)
+ Về giá trị nhỏ nhất, lớn nhất của điểm kiểm tra: Điểm đạt được thấp nhất
ở nhóm ĐC ở Bài TN 1 là 3 điểm, Bài TN 2 là 1 điểm; ở nhóm TN ở cả hai bài
kiểm tra là 10 điểm.
+ Về phân bố tần suất của hai nhóm ở các nội dung:
Biểu đồ phân bố tần suất cho thấy phân bố tần suất của nhóm ĐC và nhóm TN
khác nhau ở cả hai bài thực nghiệm. Đường cong chuẩn của nhóm ĐC có xu hướng

lệch trái nhiều hơn so với nhóm TN là lệch phải nhiều hơn.
Tóm lại, kết quả phân tích thống kê mơ tả về điểm kiểm tra học sinh ở các nhóm
thực nghiệm đạt được trong Bài TN 1, Bài TN 2 cho thấy mô tả ban đầu về kết quả kiểm
tra. Có thể thấy, điểm kiểm tra của nhóm HS thực nghiệm cao hơn nhóm HS đối chứng.
* Kiểm định sự sai khác về điểm trung bình cộng giữa điểm kiểm tra của nhóm
ĐC và TN ở Bài TN 1 và Bài TN 2.
Nhằm đánh giá sự khác biệt về điểm kiểm tra của nhóm HS TN, nhóm ĐC ở
Bài thực nghiệm 1 và Bài thực nghiệm 2, kiểm định Independent samples T - Test
được sử dụng. Giả thuyết đặt ra trong mỗi kiểm định là:
+ H0: Khơng có sự khác biệt về điểm trung bình đánh giá của HS nhóm TN và
nhóm ĐC ở Bài TN 1; Bài TN 2.
+ H1: Có sự khác biệt về điểm trung bình đánh giá của HS nhóm TN và nhóm
ĐC ở Bài TN 1; Bài TN 2.
Nếu hệ số sig ≤ 0,05 (với mức ý nghĩa 95%) thì bác bỏ giả thuyết H 0, chấp
nhận H1 và ngược lại.
Kết quả kiểm định sự khác biệt trung bình đánh giá của nhóm ĐC và nhóm TN
bằng kiểm định trung bình hai mẫu độc lập trong thực nghiệm.
4.3.3.2. Tổng hợp đánh giá ý kiến của giáo viên và hoc sinh
Sau mỗi tiết học, chúng tôi đều trao đổi và thảo luận những vấn đề liên quan và
nhận được nhiều ý kiến đánh giá, đóng góp của BGH, GV và HS ở các trường THPT.
Khái quát các ý kiến đó như sau:
- Lãnh đạo các trường THPT đều quan tâm, tạo điều kiện cho chúng tôi cũng
19


như các GV của trường sở tại thực hiện công tác TN. Theo họ, đây là cơ hội tốt cho
GV bộ mơn học hỏi kinh nghiệm, nâng cao trình độ chun mơn, nghiệp vụ. Một số
Hiệu trưởng, Phó hiệu trưởng cịn khuyến khích chúng tơi thực hiện thêm một số tiết
dạy giống như kiểu giờ TN.
- Các GV bộ môn làm cơng tác TN ln thể hiện sự nhiệt tình. Họ rất quan tâm

đến phương pháp dạy học theo hướng tích cực hóa HS. Họ sẵn sàng chia sẻ, học hỏi
kinh nghiệm và đóng góp ý kiến cho chúng tơi. Ý kiến của GV chủ yếu xoay quanh
những vấn đề sau:
Thứ nhất, vận dụng đa dạng các hình thức và PPDH theo hướng phát triển
năng lực là điều cần thiết, phù hợp với thực tiễn của các nhà trường hiện nay. Trong
khi các GV còn đang lúng túng với việc đổi mới PPDH theo định hướng mới, thì các
biện pháp mà chúng tôi đưa ra đã gợi ý cho họ cách dạy học theo hướng tích cực hóa
HS.
Thứ hai, các năng lực được hình thành qua DHLS ở trường phổ thơng là kết
quả của cả q trình dạy học, qua nhiều tiết học, qua nhiều hoạt động học tập. Đồng
thời, định hướng dạy học theo phát triển năng lực làm cho giờ học trở nên sinh động
hơn, thu hút được sự chú ý theo dõi của HS. Do quan niệm môn LS là môn “phụ”,
môn học thuộc nên việc học tập bộ môn đối với rất nhiều HS chỉ là đối phó. Các em
cố gắng học thuộc một bài nào đó để đến lớp giơ tay lên bảng xin kiểm tra bài cũ cho
đủ hệ số điểm. Khi có điểm rồi thì việc lên lớp, ghi chép chỉ cịn là đối phó. Các biện
pháp sử dụng hiệu quả PPDH theo hướng phát triển năng lực môn LS là cách để lơi
cuốn HS vào các hoạt động học tập và nó giúp cho các em học tập tốt hơn cũng như
yêu thích bộ mơn hơn.
Thứ ba, nhờ làm việc với chúng tôi, và nhờ các tiết dạy TN mà họ biết rõ hơn
về mặt lí luận của một số biện pháp, về ưu thế cũng như sự phù hợp của mỗi biện
pháp với từng loại kiến thức, với các giai đoạn nhận thức của HS. Ví dụ như, dạy về
diễn biến sự kiện thì sử dụng lược đồ, bản đồ, lập niên biểu bảng tổng hợp thì dùng
trong các bài ơn tập, tổng kết, dạy về nhân vật lịch sử thì sử dụng phương pháp trình
bày miệng, phương pháp nêu và giải quyết vấn đề, dạy về các thành tựu văn hóa có
thể sử dụng PPDH dự án, dạy học trải nghiệm.
Thứ tư, vận dụng các phương pháp, đặc biệt là nhóm phương pháp, kĩ thuật dạy
học hiện đại đơi khi còn làm mất thời gian, dễ gây ồn trong lớp. Nên khi vận dụng
cần có sự chuẩn bị kĩ càng và phải có những hiểu biết nhất định về chính phương
pháp đó và có sự kết hợp nhuần nhuyễn với các biện pháp sư phạm khác. Nhưng do
điều kiện, nhất là ở các trường vùng xa thì những hiểu biết này cịn nhiều hạn chế. Vì

vậy, họ mong muốn được trang bị thêm các nguồn tư liệu về lí thuyết cũng như bài
mẫu để họ dễ dàng khi vận dụng.
20


- Đối với HS, chúng tơi đã gần gũi trị chuyện, trao đổi để thăm dò ý kiến của
các em đối với mỗi hoạt động dạy học. Việc thăm dò ý kiến được tiến hành với cả HS
có khả năng học tập bộ mơn tốt, khá và trung bình. Với câu hỏi: Các em thích ngồi
nghe GV giảng bài rồi ghi chép hơn hay là thích được hoạt động nhiều để tự nắm bắt
kiến thức? Tất cả những HS được hỏi đều trả lời thích được tham gia vào các hoạt
động, giống như giờ giảng TN của chúng tôi. Các em không thấy mệt mỏi, căng
thẳng hay buồn ngủ nữa. Một HS của trường THPT Trần Phú tỉnh Hải Dương đã tâm
sự: “Em thấy học lịch sử hay nhưng em rất sợ phải học thuộc lòng. Nếu cứ học theo
kiểu này (TN) em có thể nhớ được bài ngay tại lớp, về nhà cũng không quên” Hay
một HS của trường THPT Nguyễn Khuyến (Nam Định): “Mặc dù về nhà phải chuẩn
bị bài nhiều hơn, vất vả hơn nhưng em vẫn thích vì nó giúp em hiểu bài hơn và quan
trọng là em thấy kiến thức lịch sử cũng rất hay”.

21