(Sáng kiến kinh nghiệm) một số kinh nghiệm vận dụng sơ đồ tư duy để dạy học văn miêu tả lớp 5

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO THANH HỐ

PHỊNG GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO LANG CHÁNH

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM

MỘT SỐ GIẢI PHÁP VẬN DỤNG SƠ ĐỒ TƯ DUY
ĐỂ DẠY HỌC VĂN MIÊU TẢ LỚP 5 Ở TRƯỜNG TIỂU
HỌC GIAO THIỆN I, HUYỆN LANG CHÁNH

Người thực hiện: Trương Thị Hân
Chức vụ: Giáo viên
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Đơn vị công tác: Trường Tiểu học Giao Thiện I
SKKN
thuộc
lĩnhViệt
vựcLớp
(phân
môn):
làm văn
1- Sách giáo khoa, sách
giáo viên
Tiếng
4, Lớp
5 hiệnTập
hành.
2- Tài liệu bồi dưỡng thường xuyên.
3- Học tốt Tiếng Việt 5 (Tập 1, Tập 2)- Tác giả: Phạm Thị Hồng Hoa.
4- Tài liệu dạy học theo chương trình SEQAP:Các kĩ thuật dạy học ở Tiểu học
6- Dạy học lấy học sinh làm trung tâm.

THANH HOÁ, NĂM 2016


MỤC LỤC
I. Mở đầu
1. Lí do chọn đề tài
2. Mục đích nghiên cứu
3. Đối tượng nghiên cứu
4. Phương pháp nghiên cứu
II. Nội dung sáng kiến
1. Cơ sở lí luận
2.Thực trạng
3. Các giải pháp
III. Kết luận - Kiến nghị
1. Kết luận
2. Kiến nghị

Trang
2
2
3
3
3
4
5
16
16

1

I. MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài.
Tiếng Việt là một mơn học đóng vai trị đặc biệt quan trọng ở bậc Tiểu học,
là phương tiện chủ yếu để học sinh tiếp thu các môn học khác. Môn Tiếng việt ở
Tiểu học có nhiệm vụ hình thành năng lực ngơn ngữ cho học sinh thể hiện ở bốn
kỹ năng: Nghe, nói, đọc, viết.
Việc bồi dưỡng kỹ năng làm bài Tập làm văn nói chung và kiểu bài văn miêu
tả nói riêng cho học sinh Tiểu học trong các nhà trường đang là mối quan tâm
của nhiều giáo viên. Bởi phân môn Tập làm văn là phân môn thực hành tổng
hợp, được vận dụng các tri thức, kỹ năng của nhiều phân mơn khác. Phân mơn
Tập làm văn có vị trí hết sức quan trọng trong chương trình Tiểu học. Thơng qua
phân môn Tập làm văn nhằm rèn luyện cho học sinh các kỹ năng: Nói, viết,
nghe, đọc để phục vụ cho việc học tập và giao tiếp: nói, viết đúng từ ngữ, đủ các
bộ phận của câu, đủ ý, rõ ràng, mạch lạc nội dung diễn đạt. Cũng từ đó trau dồi
thái độ ứng xử có văn hố, tinh thần trách nhiệm trong cơng việc. Bồi dưỡng
tình cảm lành mạnh, tình yêu tiếng Việt, tình yêu quê hương, đất nước, góp phần
đặc biệt quan trọng trong việc hồn thiện và nâng cao các kỹ năng sử dụng tiếng
Việt cho học sinh Tiểu học.
Qua thực tế 12 năm giảng dạy lớp 5 tại Trường Tiểu học Giao Thiện I,
huyện Lang Chánh, tôi nhận thấy học sinh không mấy hứng thú khi học phân
mơn Tập làm văn, rất ít học sinh học tốt phân môn này. Vậy làm thế nào để học
sinh hứng thú khi học phân môn Tập làm văn và nâng cao chất lượng học tập
làm văn nhất là văn miêu tả cho học sinh lớp 4 và lớp 5? Sau năm năm được
tham gia chương trình SEQAP, bản thân tôi được tiếp thu, thực hành và trao đổi,
rút kinh nghiệm với đồng nghiệp về các kĩ thuật dạy học tích cực và tơi đã vận
dụng các kĩ thuật này vào các tiết học rất hiệu quả, nhất là sử dụng kĩ thuật “sơ
đồ tư duy” trong dạy học văn miêu tả ở lớp 5.
Sơ đồ tư duy là một công cụ tổ chức tư duy. Đây là cách dễ

nhất để chuyển tải thông tin vào bộ não rồi đưa thơng tin ra
ngồi bộ não. Nó là một phương tiện ghi chép đầy sáng tạo và
rất hiệu quả nhằm “sắp xếp” ý nghĩ.
Với học sinh lớp 5 trường Tiểu học Giao Thiện 1, đa số các em là học sinh
người dân tộc Thái nên việc giao tiếp bằng Tiếng Việt của học sinh còn rất nhiều
hạn chế, vốn Tiếng Việt của các em còn rất nghèo đặc biệt là việc nói đúng câu,
diễn đạt đúng ý, vì thế việc rèn kĩ năng làm văn miêu tả cho học sinh là cần thiết.
Vì việc, giúp học sinh làm được một bài văn miêu tả sẽ góp phần nâng cao năng
2


lực cảm thụ văn học cho các em, giúp các em phát triển, tích luỹ vốn từ ngữ, giàu
hình ảnh từ đó các em khám phá được cái hay, cái đẹp của sự vật và sự phong phú
của cuộc sống qua việc tìm hiểu, quan sát các sự vật thân thuộc, gần gũi với các
em. Rèn luyện các thao tác tư duy, phát triển ngôn ngữ phổ thông, bồi dưỡng tình
u cái đẹp, cái thiện, lẽ phải và sự cơng bằng trong xã hội; tình u và thói quen
giữ gìn sự trong sáng, giàu đẹp của Tiếng Việt, góp phần hình thành nhân cách
con người Việt Nam hiện đại, có tri thức, thấm nhuần truyền thống tốt đẹp của
dân tộc, ưa chuộng lối sống lành mạnh, ham thích việc làm và biết rèn luyện khả
năng thích ứng với cuộc sống xã hội sau này.
Với những lý do trên, tôi đã chọn và viết đề tài : “Một số giải pháp vận
dụng sơ đồ tư duy để dạy học văn miêu tả lớp 5 ỏ trường Tiểu học Giao
Thiện 1, huyện Lang Chánh, tỉnh Thanh Hóa" nhằm giúp học sinh có hứng
thú khi học tập phân môn Tập làm văn đặc biệt là kiểu bài văn miêu tả, góp phần
nâng cao chất lượng dạy học môn Tiếng Việt ở bậc Tiểu học.
2. Mục đích nghiên cứu:
Giúp nâng cao chất lượng dạy học phân mơn Tập làm văn lớp 5. Tiếp
theo đó, mục đích quan trọng hơn là góp phần nâng cao chất lượng dạy học
mơn Tiếng Việt nói chung ở bậc Tiểu học.
Giúp học sinh hứng thú học tập, tiếp thu bài học một cách nhẹ nhàng,

khắc sâu kiến thức về phân môn Tập làm văn. Giúp học sinh làm được một bài
văn rõ bố cục, đủ ý, sinh động.
3. Đối tượng nghiên cứu:
Nghiên cứu và áp dụng cho học sinh lớp 5A, trường Tiểu học Giao Thiện
I, huyện Lang Chánh năm học 2015 – 2016 và rút kinh nghiệm áp dụng cho các
năm học tiếp theo.
4. Phương pháp nghiên cứu:
Phương pháp quan sát.
Phương pháp hỏi đáp.
Phương pháp phân tích, tổng hợp.
II. NỘI DUNG SÁNG KIẾN
1. Cơ sở lí luận
Phân mơn Tập làm văn ở Tiểu học là một phân môn mang tính tổng hợp và
sáng tạo cao. Tổng hợp các kiến thức, kĩ năng từ các phân môn: Tập đọc, Kể
chuyện, Chính tả, Luyện từ và câu,... để viết nên một bài Tập làm văn cụ thể.
3


Để giúp học sinh làm bài văn miêu tả hay và súc tích, ngồi cách dùng từ
ngữ miêu tả, học sinh cần phải nắm vững cấu trúc, bố cục của bài văn; nếu như
không nắm vững cấu trúc, bố cục của bài văn, học sinh sẽ không triển khai được
đủ ý, dẫn đến chất lượng học tập không cao. Cho nên, thầy và trị phải tương tác
và học tập tích cực, nghiêm túc, hiệu quả, mới mong nâng cao một cách bền
vững chất lượng môn Tiếng Việt ở lớp cuối cấp Tiểu học.
Sử dụng kĩ thuật sơ đồ tư duy trong dạy học mang lại hiệu
quả cao, phát triển tư duy logic, kỹ năng phân tích, tổng hợp,
giúp học sinh dễ hiểu bài, nhớ lâu, phù hợp với tâm sinh lý học
sinh và ghi nhớ bài học dưới dạng sơ đồ hóa kiến thức. Mặt
khác, trong dạy học phân mơn tập làm văn nó cịn có ưu thế
trong tập hợp, tổ chức và triển khai ý tưởng nên bản thân tôi

nhận thấy "Sơ đồ tư duy" như một phương tiện để hướng dẫn
HS nắm rõ bố cục bài văn, lập được dàn ý cho một bài văn miêu
tả. Quá trình thực nghiệm được tiến hành nhằm rèn luyện cho
HS lớp 5 có kĩ năng làm bài văn rõ bố cục, đủ ý nhờ "Sơ đồ tư
duy".
2. Thực trạng học sinh:
Năm học 2015 - 2016, tôi được nhà trường phân công chủ nhiệm và giảng
dạy lớp 5A với 18 học sinh. Hầu hết các em còn rất hạn chế khi làm bài Tập làm
văn. Sau khi nghiên cứu sách giáo khoa Tiếng Việt 4, tôi nhận thấy học sinh lớp
4 đã được học văn miêu tả về đồ vật, cây cối, con vật. Nhưng khi nhận lớp, tôi
thấy đa số học sinh rất lúng túng khi làm bài văn miêu tả, bố cục chưa thể hiện
rõ ràng, mắc nhiều lỗi khi dùng từ,.... Với thực trạng trên, ngay từ đầu năm học,
tôi đã tiến hành điều tra khảo sát 18 học sinh lớp 5A, trường Tiểu học Giao
Thiện I phân môn Tập làm văn . Kết quả như sau:
Nội dung đánh giá
Bài viết đúng thể loại,
bố cục rõ ràng, diễn đạt
mạch lạc, ngơn ngữ giàu
hình ảnh, biết sử dụng
các hình ảnh so sánh,
nhân hóa khi miêu tả,
chữ viết và trình bày đẹp.

Bài viết đúng thể loại,
bố cục, thể hiện rõ nội
dung miêu tả, tả được
những đặc điểm nổi bật,
diễn đạt tương đối mạch
lạc.

Bài văn chưa thể hiện rõ
bố cục 3 phần, mắc nhiều
lỗi dùng từ, câu, không
biết xắp xếp ý, bài văn
chủ yếu là liệt kê.

Số lượng

Tỷ lệ

Số lượng

Tỷ lệ

Số lượng

Tỷ lệ

3

16,7%

8

44,4%

7

38,9%
4

*Các hạn chế của học sinh là:
Bố cục của bài văn chưa thể hiện rõ ràng.
Học sinh chưa xác định được trọng tâm đề bài cần miêu tả.
Các em chưa biết cách dùng từ, dùng các biện pháp nghệ thuật khi miêu tả.
* Nhưng một lỗi rất quan trọng là học sinh không nắm được bố cục của bài
văn miêu tả, khi làm bài văn viết các em chưa viết đúng theo cấu tạo của một
bài văn miêu tả, các em thường chỉ viết một đoạn văn và rất nhiều học sinh mắc
lỗi này, một số em thường viết lan man, khơng trọng tâm. Thực trạng học sinh
cịn nhiều hạn chế như vậy đã làm cho tiết Tập làm văn trở thành một gánh
nặng, một thách thức đối với giáo viên tiểu học.
Ngun nhân của thực trạng
Theo tơi có bốn ngun nhân chính như sau:
1. Học sinh khơng nắm vững cấu tạo của bài văn miêu tả.
2. Khi làm văn, học sinh chưa xác định được yêu cầu trọng tâm của đề bài.
3. Học sinh không được quan sát trực tiếp đối tượng miêu tả.
4. Khi quan sát thì các em không được hướng dẫn về kĩ năng quan sát: quan
sát những gì, quan sát từ đâu ? Làm thế nào phát hiện được nét tiêu biểu của
đối tượng cần miêu tả.
3. Các giải pháp.
Từ thực trạng và nguyên nhân trên, tôi mạnh dạn đưa ra một số giải pháp sau :
3.1. Giáo viên phải nắm vững nội dung, chương trình và phương pháp
dạy Tập làm văn:
Giáo viên tổ chức dạy như thế nào để học sinh viết được những bài văn
miêu tả rõ bố cục, đúng yêu cầu của đề bài. Điều cơ bản là người dạy phải nắm
vững nội dung chương trình, đồng thời biết chọn và vận dụng phương pháp phù
hợp để dẫn dắt học sinh nắm được kiến thức. Biết được học sinh cần gì, chưa
biết những gì để xác định đúng mục tiêu bài dạy, xác lập được mối quan hệ giữa
kiến thức bài dạy với kiến thức cũ và kiến thức sẽ cung cấp tiếp theo. Cụ thể:

* Nội dung chương trình Tập làm văn lớp 5: Cả năm học có 62 tiết,
trong đó Tập làm văn miêu tả 33 tiết (chiếm hơn 50% số tiết) với mục tiêu là
5


trang bị kiến thức và rèn luyện kĩ năng làm văn, góp phần cùng với các mơn học
khác làm giàu vốn sống, rèn luyện tư duy, bồi dưỡng tâm hồn, cảm xúc thẩm mĩ,
hình thành nhân cách cho học sinh.
3.2. Giúp học sinh hiểu rõ thể loại văn miêu tả:
* Văn miêu tả?
Để hiểu về văn miêu tả, trước hết tơi hướng dẫn học sinh tìm hiểu rõ thế nào
là văn miêu tả ? Miêu tả là vẽ ra các sự vật, sự việc, hiện tượng, con người bằng
ngôn ngữ một cách sinh động, cụ thể giúp người đọc cảm tưởng như đang xem
tận mắt, bắt tận tay. Tuy nhiên, hình ảnh, đối tượng do văn miêu tả tạo nên
khơng phải là bức ảnh chụp lại, sao chép lại một cách vụng về mà nó là sự kết
tinh của những nhận xét tinh tế, những rung động sâu sắc mà người viết đã thu
lượm được khi quan sát cuộc sống. Văn miêu tả mang tính thơng báo thẩm mĩ,
chứa đựng tình cảm của người viết; văn miêu tả có tính rung động, tính hình
tượng. Mỗi bài văn miêu tả của học sinh phải là kết quả của sự sáng tạo, nó
được coi như là một sáng tác có giá trị nghệ thuật. Vì vậy, nó phải tn theo
những quy định để làm ra một tác phẩm nghệ thuật.
3.3. Sử dụng sơ đồ tư duy trong từng kiểu bài:
3.3.1. Kiểu bài tả cảnh
Ví dụ 1: Giúp học sinh nhận biết cấu tạo của bài văn miêu
tả và bước đầu làm quen với "Sơ đồ tư duy".
Bài minh họa. Cấu tạo của bài văn tả cảnh (Tiếng Việt 5,
tập 1, trang 12)
Mục tiêu: Học sinh hiểu được dàn ý của bài văn tả cảnh gồm 3
phần:
Mở bài (Giới thiệu bao quát cảnh sẽ tả.)

Thân bài (Tả từng phần của cảnh hoặc sự thay đổi của cảnh
theo thời gian),
Kết bài (Nêu nhận xét hoặc cảm nghĩ của người viết.)
Cách tiến hành: Dùng "Sơ đồ tư duy" khái quát kiến thức về
cấu tạo bài văn tả cảnh.
Bước 1: Hình thành kiến thức
Giáo viên cho học sinh phân tích hai ngữ liệu mẫu:
Hoạt động nhóm đơi: Bài “Hồng hơn trên sơng Hương”
(Theo Hồng Phủ Ngọc Tường) để rút ra được cấu tạo 3 phần
của bài văn tả cảnh, chức năng của từng phần và trình tự miêu
6


tả cảnh theo thời gian;
Hoạt động cá nhân: Đọc lại bài Tập đọc “Quang cảnh
làng mạc ngày mùa” (Theo Tô Hoài) củng cố cấu tạo 3 phần của
bài văn tả cảnh, chức năng của từng phần và trình tự miêu tả
theo không gian.
Bước 2: Giáo viên hướng dẫn học sinh rút ra được cấu
trúc của bài văn tả cảnh và thể hiện kiến thức bằng "Sơ đồ tư
duy".
+ Chuẩn bị
 Dụng cụ: giấy troky, bút màu.
+ Thảo luận nhóm:
Học sinh tiến hành làm việc theo 3 nhóm :
Học sinh lập "Sơ đồ tư duy" với câu hỏi gợi ý của giáo:
 Bài văn tả cảnh được cấu tạo bởi những phần nào? (Bậc
1)
 Trong từng phần, các em nên trình bày những nội dung
gì? (Bậc 2)

 Trong từng nội dung, các em có thể triển khai ý chi tiết
nào? (Học sinh căn cứ vào hai ngữ liệu mẫu đã tiếp xúc để triển
khai bậc này) (Bậc 3)
 Giáo lưu ý các em về màu sắc, tính phân bậc của sơ đồ,
dùng mũi tên chỉ sự gắn kết ý này với ý kia, hoặc đánh số thứ
tự, vẽ các đường bao quát gom ý.
Đại diện của 3 nhóm học sinh lên thuyết minh về "Sơ đồ tư
duy" mà nhóm mình đã thiết lập.
Học sinh nhận xét, thảo luận, chỉnh sửa để hoàn thiện "Sơ
đồ tư duy" về cấu tạo bài văn tả cảnh. Giáo viên quan sát, gợi
ý, hướng dẫn học sinh hoàn chỉnh "Sơ đồ tư duy" .
Giáo viên tổng hợp ý từ "Sơ đồ tư duy" của các nhóm để
hoàn thiện sơ đồ mà giáo viên đã chuẩn bị cơ bản trên màn
hình trình chiếu cho cả lớp.
Mời học sinh lên chỉ sơ đồ tư duy trình bày một lần nữa về
cấu tạo của bài văn tả cảnh.

Giới thiệu
baoquát
cảnh sẽ tả

Mở bà theo
kiểu trực
tiếp

7


Mở bài

Mở bài theo
kiểu gián tiếp

Cấu tạo của

Tả từng phần của
cảnh
Thân bài

bài văn tả
Tả sự thay đổi của
cảnh theo thời gian

cảnh
Kết bài

Kết bài theo
kiểu mở rộng

Nêu nhận xét hoặc
cảm
nghĩ của người viết
Kết bài theo
kiểu khơng mở
rộng

Ví dụ 2: Ứng dụng"Sơ đồ tư duy" để phân tích cấu tạo của
một bài văn miêu tả cụ thể.
Bài minh họa. Luyện tập tả cảnh (Tiếng Việt 5, tập 1, trang 14)
Mục tiêu: Học sinh biết vận dụng "Sơ đồ tư duy" để phân tích

cấu tạo một bài văn tả cảnh cụ thể.
Cách tiến hành:
Bước 1: Củng cố lại cấu tạo bài văn tả cảnh (hoạt động cá
nhân)
 Dựa vào "Sơ đồ tư duy" đã thành lập, giáo viên mời HS nhắc
lại cấu tạo bài văn tả cảnh.
 Học sinh đọc lại ngữ liệu: “Quang cảnh làng mạc ngày mùa”
(Tơ
Hồi).
Bước 2: Giáo viên hướng dẫn học sinh minh họa cấu tạo bài
văn “Quang cảnh làng mạc ngày mùa” bằng "Sơ đồ tư duy"
Chuẩn bị
Dụng cụ: giấy trắng troky, bút màu, tranh ảnh.
Phương hướng: Xác định chủ đề chính của sơ đồ là “Quang cảnh
8


làng mạc ngày mùa” HS tiến hành theo nhóm 4. Học sinh lập
"Sơ đồ tư duy" theo gợi ý của giáo viên:
 Tác giả miêu tả cảnh làng mạc ngày mùa theo trình tự nào?
(Định hướng HS phân bố các nhánh chính).
 Tác giả chọn miêu tả những phần nào của cảnh? (Bậc 1).
 Trong từng phần của cảnh, tác giả đã chọn lọc những cảnh,
những vật nào để tả? Tác giả dùng các giác quan nào để quan
sát từng cảnh vật đó? (Bậc 2).
 Tác giả miêu tả những cảnh, những vật thông qua các từ ngữ
nào? (Bậc 3).
Đại diện của 4 nhóm học sinh lên thuyết minh về "Sơ đồ tư
duy" mà nhóm mình đã thiết lập.
Học sinh nhận xét, thảo luận, chỉnh sửa để hoàn thiện "Sơ đồ

tư duy" về cấu tạo bài văn tả cảnh. Giáo viên là người cố vấn
giúp học sinh hoàn chỉnh "Sơ đồ tư duy" .
Giáo viên tổng kết ý của các nhóm, gợi ý mở rộng thêm và
hồn thiện "Sơ đồ tư duy" (Giáo viên đã chuẩn bị cơ bản trên
màn hình trình chiếu) (Hình 5), mời học sinh lên trình bày một
lần nữa về cấu tạo của bài văn tả cảnh.

Mở
bài

Giới
thiệu làng
mạc ngày
mùa

Quang cảnh
làng mạc
ngày mùa

Kết
bài

Nêu nhận
xét về
ngày mùa
Quả xoan vàng lịm

Màu trời
Màu nắng

Quan
g
cảnh
chun
g

Rơm, thóc vàng giịn

Thân
bài

Trong
vườn
Chuối chín vàng

Lá mít, lá đu đủ vàng ối
Bụi mía vàng xọng

Trong
sân
Cây lụi, cây ớt chín đỏ

9


Gà, chó vàng mượt

Ví dụ 3: Ứng dụng "Sơ đồ tư duy" để lập dàn ý cho bài văn
miêu tả cụ thể
Bài minh họa. Luyện tập tả cảnh (Tiếng Việt 5, tập 1, trang

21).
Mục tiêu: Học sinh thành thạo kĩ năng dùng "Sơ đồ tư duy" để
lập dàn ý cho đề bài: “Lập dàn ý bài văn tả cảnh một buổi sáng
( hoặc trưa, chiều) trong vườn cây (hay trong công viên, trên
đường phố, trên cánh đồng, nương rẫy)”.
* Do đối tượng học sinh lớp tôi 100% là học sinh dân tộc thiểu
số, nên tôi đã chọ đề bài như sau: Lập dàn ý bài văn tả cảnh
một buổi sáng trên nương rẫy.
Cách tiến hành:
Bước 1: Củng cố lại cấu tạo bài văn tả cảnh (hoạt động cá
nhân).
 Dựa vào "Sơ đồ tư duy" đã thành lập, giáo viên mời học
sinh nhắc lại cấu tạo bài văn tả cảnh.
 Học sinh đọc và phân tích đề bài. Trả lời các câu hỏi tìm
hiểu đề bài:
+ Đề bài yêu cầu làm gì?
+ Lập dàn ý bài văn thuộc thể loại nào? Đối tượng
miêu tả là gì?
Bước 2:
Cho học sinh quan sát một số hình ảnh về nương rẫy, định
hướng quan sát, hướng dẫn các em ghi lại những gì quan sát
được vào giấy nháp.

10


11


Bước 3:

Chuẩn bị
Dụng cụ: giấy troky, bút màu (Học sinh chuẩn bị trước tuỳ
thuộc vào cảnh mà các em định tả).
Phương hướng: Xác định chủ đề chính của sơ đồ có thể là
“Buổi sáng trên nương rẫy”,
Học sinh tiến hành theo nhóm 4
Nhóm học sinh lập "Sơ đồ tư duy" theo gợi ý của giáo viên:
 Các em định miêu tả cảnh gì và trong thời điểm nào? (Xác
lập từ, ngữ khố)
 Các em chọn cách miêu tả theo trình tự thời gian hay tả
từng phần của cảnh? (Bậc 1 - Bố trí ý chính)
 Em dùng những giác quan nào để quan sát cảnh? Em chọn
lọc những hình ảnh, chi tiết nào để đưa vào bài? (Bậc 2)
 Mỗi hình ảnh, chi tiết các em quan sát có thể được miêu tả
bằng những từ ngữ nào? (Bậc 3)
 Những hình ảnh, chi tiết của cảnh gợi cho em những liên
tưởng, tưởng tượng gì? (Bậc 4)
Đại diện của các nhóm học sinh lên thuyết minh về "Sơ đồ
tư duy" mà nhóm mình đã thiết lập.
Học sinh nhận xét, thảo luận, chỉnh sửa để hoàn thiện "Sơ
đồ tư duy" về cấu tạo bài văn tả cảnh. Giáo viên là người cố
vấn giúp học sinh hoàn chỉnh "Sơ đồ tư duy" .
Trong quá trình học sinh báo cáo, giáo viên gợi ý mở rộng
thêm về ý tưởng, từ ngữ diễn đạt. Hoàn thiện "Sơ đồ tư duy"
mà học sinh đã chuẩn bị cơ bản, bổ sung ý kiến của học sinh
vào sơ đồ trình chiếu.

12

Sáng
thứ.......
cảm
xúc
Yêu
quý

Giới thiệu
về nương
rẫy

Tình cảm
với
nương
rẫy

Mở
bài

BUỔI SÁNG

Bay lượn

Kết
bài

TRÊN
NƯƠNG RẪY

Đậu

những
vạt
nương
trải dài

nhiều
màu sắc
Thâ
n bài

Chim, ong,
bướm

Một số hoạt
động, tính chất

Có
nhiều
loại cây

Tả
bao
qt

những quả đồi
như cái bát
úp...

Tả chi

tiết
con người

trên
nương

lúa

Mùi hương

chín vàng

ngơ

cây gỗ

xanh mướt
hoa dại

mây, khói

Bụi

Hoa

cây cỏ

xanh

Mời học sinh lên trình bày một lần nữa về cấu tạo của bài

văn
tả
cảnh.
13


Hướng dẫn học sinh phân tích ngữ liệu và làm bài tập thực hành theo các
biện pháp sau:
 Giúp học sinh nắm vững yêu cầu bài tập.
 Tổ chức cho học sinh thực hiện bài tập.
3.3.2. Kiểu bài tả người:
Khi miêu tả người, yếu tố quan sát lại càng quan trọng. Nhìn chung, mọi
người đều có những đặc điểm giống nhau nhưng lại hoàn toàn khác nhau ở
những đặc điểm riêng, chỉ người đó mới có. Nhiệm vụ của giáo viên khi hướng
dẫn học sinh “ tả người” là giúp cho các em thấy rằng phải tả ngắn gọn mà chân
thực, sinh động về hình ảnh và hoạt động của người mình tả.
Ví dụ 1: Giúp học sinh nhận biết cấu tạo của bài văn tả
người
Bài minh họa. Cấu tạo của bài văn tả người (Tiếng Việt
5, tập 1, trang 119 - 120)
Mục tiêu: HS hiểu được dàn ý của bài văn tả người gồm 3 phần:
Mở bài (Giới thiệu người định tả.)
Thân bài (Tả ngoại hình; Tả tính tình, hoạt động),
Kết bài (Nêu cảm nghĩ về người được tả.)
Cách tiến hành: Dùng "Sơ đồ tư duy" khái quát kiến thức về
cấu tạo bài văn tả người.
Bước 1: Hình thành kiến thức
Giáo viên cho học sinh phân tích ngữ liệu mẫu:
Hoạt động nhóm đơi: Bài “Hạng A Cháng” (Theo Ma Văn Kháng)
để rút ra được cấu tạo 3 phần của bài văn tả người, chức năng

của từng phần và trình tự miêu tả người
Hoạt động cá nhân: Đọc bài văn “Hạng A Cháng” (Theo Ma Văn
Kháng) củng cố cấu tạo 3 phần của bài văn tả người, chức năng
của từng phần.
Bước 2: Giáo viên hướng dẫn học sinh rút ra được cấu trúc
của bài văn tả người và thể hiện kiến thức bằng "Sơ đồ tư duy"
Chuẩn bị
 Dụng cụ: giấy trắng troky, bút màu.
 Phương hướng: Xác định chủ đề chính của sơ đồ là “ Cấu tạo bài
văn tả người”.
Học sinh tiến hành làm việc theo 3 nhóm :
Học sinh lập "Sơ đồ tư duy" với câu hỏi gợi ý của giáo viên:
 Bài văn tả người được cấu tạo bởi những phần nào? (Bậc 1)
 Trong từng phần, các em nên trình bày những nội dung gì?
(Bậc 2)
 Trong từng nội dung, các em có thể triển khai ý chi tiết nào?
(Học sinh căn cứ vào ngữ liệu mẫu đã tiếp xúc để triển khai bậc
này) (Bậc 3)
14


 Học sinh lưu ý các em về màu sắc, tính phân bậc của sơ đồ,
dùng mũi tên chỉ sự gắn kết ý này với ý kia, hoặc đánh số thứ
tự, vẽ các đường bao quát gom ý.
Đại diện của 3 nhóm học viên lên thuyết minh về 3 "Sơ đồ tư
duy" mà nhóm mình đã thiết lập.
Học sinh nhận xét, thảo luận, chỉnh sửa để hoàn thiện "Sơ
đồ tư duy" về cấu tạo bài văn tả người. Giáo viên là người cố
vấn giúp học sinh hoàn chỉnh "Sơ đồ tư duy"
Giáo viên tổng hợp ý từ "Sơ đồ tư duy" của 3 nhóm để

hồn thiện sơ đồ mà giáo viên đã chuẩn bị cơ bản trên màn
hình trình chiếu cho cả lớp. Mời học lên trình bày một lần nữa về
cấu tạo của bài văn tả người.

Mở bài theo
kiểu trực tiếp
Giới thiệu người
định tả
Mở bài

Mở bài theo
kiểu gián tiếp

Tả ngoại hình
Cấu tạo của
bài văn tả
người

Thân bài
Tả tính tình, hoạt
động
Kết bài

Kết bài theo
kiểu mở rộng

Nêu cảm nghĩ về
người được tả

Kết bài theo kiểu

khơng mở rộng

Ví dụ 2: Ứng dụng "Sơ đồ tư duy" để lập dàn ý cho bài văn
miêu tả người cụ thể
Bài minh họa. Luyện tập tả người (Tiếng Việt 5, tập 1, trang
130).
Mục tiêu: Học sinh thành thạo kĩ năng dùng "Sơ đồ tư duy" để

15


lập dàn ý cho đề bài: Lập dàn ý bài văn tả một người mà thường
gặp .
Cách tiến hành:
Bước 1: Củng cố lại cấu tạo bài văn tả người (hoạt động cá
nhân).
 Dựa vào "Sơ đồ tư duy" đã thành lập, giáo viên mời học
sinh nhắc lại cấu tạo bài văn tả người;
 Học sinh đọc và phân tích đề bài. Trả lời các câu hỏi tìm
hiểu đề bài: Đề bài yêu cầu làm gì?
Lập dàn ý bài văn thuộc thể loại nào? Đối tượng miêu tả là
gì?
Bước 2:
Chuẩn bị: Dụng cụ: giấy troky, bút màu.
Phương hướng: Xác định chủ đề chính của sơ đồ có thể là
“tả một người mà em thường gặp"
Học sinh tiến hành theo nhóm 4
Nhóm học sinh lập "Sơ đồ tư duy" theo gợi ý của giáo viên:
 Các em định tả ai? (Xác lập từ, ngữ khoá)
 Các em chọn các ý phần? (Bậc 1 - Bố trí ý chính)

 Em dùng những giác quan nào để quan sát cảnh? Em chọn
lọc những chi tiết nào để đưa vào bài? (Bậc 2)
 Mỗi chi tiết các em quan sát có thể được miêu tả bằng
những từ ngữ nào?
(Bậc 3)
 Những chi tiết của cảnh gợi cho em những liên tưởng, tưởng
tượng gì?
(Bậc 4)
Đại diện của các nhóm học sinh lên thuyết minh về "Sơ đồ
tư duy" mà nhóm mình đã thiết lập.
Học sinh nhận xét, thảo luận, chỉnh sửa để hoàn thiện "Sơ
đồ tư duy" về cấu tạo bài văn tả người. Giáo viên là người cố
vấn giúp học sinh hoàn chỉnh "Sơ đồ tư duy" .
Trong quá trình học sinh báo cáo,giáo viên gợi ý mở rộng thêm
về ý tưởng, từ ngữ diễn đạt. Hoàn thiện "Sơ đồ tư duy" mà giáo
viên đã chuẩn bị cơ bản, bổ sung ý kiến của học sinh vào sơ
đồ trình chiếu

16


Giới thiệu người
hàng xóm

cao

hàng xóm lâu năm

thấp
giản dị

mới chuyển dến
tầm vóc

cầu kì

Mở bài

Ngoại hình của
người đó
Cấu tạo của
bài văn tả

Tính tình hoạt
động của người
đó

Kết bài

phúc hậu

mái tóc

Thân bài

cảnh

cách ăn
mặc
khn mặt

Nêu cảm nghĩ
của người viết

dài

...................
..

nhẹ nhàng

dậy sớm

yêu quý

kính trọng

Nêu nhận xét về
người hàng xóm

ân cần

là ngườichăm
chỉ
là người tốt

Mời học sinh lên trình bày một lần nữa về cấu tạo của bài văn
tả
người.
Hướng dẫn học sinh phân tích ngữ liệu và làm bài tập thực hành theo các

bước sau:
- Giúp học sinh nắm vững yêu cầu bài tập.
- Tổ chức cho học sinh thực hiện bài tập.
4. Hiệu quả của sáng kiến kinh nghiệm.
Qua một năm thực hiện các giải pháp nêu trên trong dạy văn miêu tả cho học
sinh lớp 5, tơi thấy học sinh rất hứng thú và u thích học phân môn Tập làm
văn. Các em đã biết viết đúng thể loại văn, bố cục rõ ràng, diễn đạt mạch lạc
những suy nghĩ, cảm xúc của mình một cách trôi chảy, biết chọn những chi tiết
độc đáo, nổi bật, viết câu văn giàu hình ảnh, biết sử dụng các hình ảnh nhân hố,
so sánh một cách thích hợp khi làm bài văn miêu tả. Cả lớp đều hứng thú học
tập, sử dụng thành thạo sơ đồ tư duy khi học, không sợ sệt khi đến tiết Tập làm
văn như đầu năm học nữa.
Kết quả đạt được cuối năm học 2015 - 2016 của 18 học sinh lớp 5A, trường
Tiểu học Giao Thiện I như sau:
17


Nội dung đánh giá
Bài viết đúng thể loại, bố
cục rõ ràng, diễn đạt
Bài viết đúng thể loại, bố Bài văn chưa thể hiện rõ
mạch lạc, ngôn ngữ giàu cục, thể hiện rõ nội dung bố cục 3 phần, mắc nhiều
hình ảnh, biết sử dụng
miêu tả, tả được những
lỗi dùng từ, câu, khơng
các hình ảnh so sánh,
đặc điểm nổi bật, diễn
biết xắp xếp ý, bài văn
nhân hóa khi miêu tả,
đạt tương đối mạch lạc

chủ yếu là liệt kê
chữ viết và trình bày đẹp
Số lượng

Tỷ lệ

Số lượng

Tỷ lệ

Số lượng

Tỷ lệ

8

44,4%

10

55,6%

0

0

Thông qua diễn biến chất lượng phân môn Tập làm văn sau khi áp dụng đề
tài này thật đáng phấn khởi, đây là kết quả của một q trình phấn đấu của cơ
giáo và học sinh lớp 5A trường Tiểu học Giao Thiện I, huyện Lang Chánh, tỉnh
Than Hóa. Chất lượng phân mơn Tập làm văn đi lên rõ rệt đã góp phần quan

trọng vào việc nâng cao chất lượng môn Tiếng Việt của lớp và của tổ chuyên
môn trong nhà trường.
Cụ thể điểm kiểm tra môn Tiếng Việt cuối học kỳ II như sau:
Điểm 9-10

Điểm 7-8

Điểm 5-6

Điểm dưới 5

Số
lượng

Tỷ lệ

Số
lượng

Tỷ lệ

Số
lượng

Tỷ lệ

Số
lượng

Tỷ lệ

4

22,2%

8

44,4%

6

33,4%

0

0

III. KẾT LUẬN- KIẾN NGHỊ
1. Kết luận:
Qua bốn năm học, từ năm học 2012 – 2013 đến năm học 2015 - 2016, đặc
biệt là trong năm học 2015 - 2016, tôi đã mạnh dạn áp dụng kĩ thuật " sơ đồ tư
duy" vào dạy Tập làm văn lớp 5, tôi ý thức được rằng: Để giúp học sinh lớp 5
làm được bài văn miêu tả sinh động, đúng kiểu bài, bố cục rõ ràng, diễn đạt
mạch lạc, biết dùng ngôn ngữ giàu hình ảnh, biết sử dụng các hình ảnh nhân
18


hóa, so sánh khi miêu tả địi hỏi giáo viên phải dành nhiều thời gian, công sức
nghiên cứu soạn giảng, có lịng nhiệt tình với học sinh và tâm huyết với nghề
nghiệp. Thầy cô giáo đã miệt mài, tận tuỵ thì việc mong muốn có nhiều học sinh

giỏi văn sẽ khơng cịn là khó. Sau thời gian đầu tư nghiên cứu và áp dụng những
giải pháp dạy học như trên, học sinh lớp tơi đã có chuyển biến rõ rệt về chất
lượng phân mơn Tập làm văn nói riêng và mơn Tiếng Việt nói chung.
Tập làm văn đúng là phân mơn có tính chất tổng hợp và sáng tạo cao. Cho
nên mỗi bài văn của từng học sinh là một tác phẩm văn học của các em, chúng
ta phải tôn trọng nó, giúp đỡ nó để mỗi ngày có được nhiều học sinh học tốt hơn
ở môn Tiếng Việt.
Đây là bước đầu thành công trong việc dạy Tập làm văn miêu tả cho học
sinh lớp 5, là nguồn động viên rất lớn cho tôi. Tôi sẽ đem kinh nghiệm này tiếp
tục áp dụng để giảng dạy phân môn Tập làm văn ở các năm học sau, với mong
muốn lớn nhất của tôi là giúp học sinh nâng cao chất lượng học tập phân mơn
Tập làm văn nói riêng và mơn Tiếng Việt cấp Tiểu học.
Tuy nhiên những giải pháp mà tôi đã nêu trên, tuỳ đối tượng học sinh cũng
cần có sự vận dụng một cách khéo léo, sáng tạo của giáo viên. Đồng thời tôi
cũng tin rằng nếu lâu nay ta làm chưa tốt thì bây giờ ta dốc hết tâm huyết vào,
tận tuỵ với học sinh, nghiêm túc thì chắc chắn sẽ gặt hái được thành cơng.
Rất mong nhận được sự đồng tình của các bạn đồng nghiệp.
2. Kiến nghị.
Để dạy học có hiệu quả phân mơn Tập làm văn ở Tiểu học (nhất là văn
miêu tả ở lớp 4, 5 ) tơi xin có một số đề nghị sau :
- Đối với Ban Giám Hiệu nhà trường : Cần khuyến khích giáo viên sử dụng
kỹ thuật “sơ đồ tư duy” trong dạy học văn miêu tả ở các lớp 4 và 5 trong trường,
nhằm rút kinh nghiệm chung đồng thời nâng cao chất lượng, hiệu quả giảng dạy
phân mơn Tập làm văn nói chung và kiểu bài văn miêu tả nói riêng.
- Đối với đồng nghiệp dạy lớp 4, 5 : Thầy, cô giáo cần phải đầu tư hơn nữa
về phương pháp và các giải pháp cụ thể cho mỗi giờ học phân môn Tập làm văn
(từng thể loại, từng kiểu bài cụ thể ) để từng bước giúp các em nắm vững kiến
thức, chủ động nói lên những suy nghĩ hồn nhiên của mình; nói đúng, nói hay,
làm giàu thêm vốn từ ngữ và giữ gìn sự trong sáng của Tiếng Việt.
Trên đây là một số giải pháp vận dụng kỹ thuật “Sơ đồ tư duy” để dạy học

văn miêu tả ở lớp 5 nhằm giúp các em học sinh có nhiều hứng thú và nâng cao
chất lượng học sinh khi học kiểu bài này. Rất mong các bạn đồng nghiệp cùng
19


tham khảo, góp ý bổ sung và khuyến khích để tôi cùng được trao đổi và học hỏi
nhằm nâng cao hơn nữa kiến thức và kỹ năng sư phạm của mình.
Tơi xin chân thành cảm ơn!

Thanh Hóa, ngày 15 tháng 5 năm 2016

XÁC NHẬN CỦA ĐƠN VỊ

Tôi xin cam đoan đây là sáng kiến
kinh nghiệm của tôi viết, không sao
chép nội dung của người khác.
NGƯỜI VIẾT

Trương Thị Hân

TÀI LIỆU THAM KHẢO
1- Sách giáo khoa, sách giáo viên Tiếng Việt lớp 4, lớp 5 hiện hành.
2- Tài liệu bồi dưỡng thường xuyên.
3- Học tốt Tiếng Việt 5 (Tập 1, Tập 2)- Tác giả: Phạm Thị Hồng Hoa.
4- Tài liệu dạy học theo chương trình SEQAP: Các kĩ thuật dạy học ở Tiểu học
6- Dạy học lấy học sinh làm trung tâm.

20

21