Biểu tượng trang trí tại các quốc tự ở huế

1


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC HUẾ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC



LUẬN VĂN THẠC SĨ

CHUYÊN NGÀNH: DÂN TỘC HỌC

MÃ SỐ: 60.22.70




ĐỀ TÀI:
BIỂU TƯỢNG TRANG TRÍ
TẠI CÁC QUỐC TỰ Ở HUẾ




TÁC GIẢ: ĐẶNG VINH DỰ

NGƯỜI HƯỚNG DẪN: PGS.TS. NGUYỄN VĂN MẠNH

HỘI ĐỒNG BẢO VỆ: TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ

NĂM BẢO VỆ: 2010






ĐẶNG VINH DỰ © Copyright 2010
2


Tính cấp thiết của ñề tài
Phật giáo là tôn giáo thế giới có nhiều ảnh hưởng ñến ñời sống văn hoá các
dân tộc ở phương Đông trong ñó có Việt Nam. Nghiên cứu về Phật giáo vì vậy
ñóng vai trò quan trọng không chỉ làm sáng tỏ nhiều vấn ñề về lịch sử hình thành,
triết lý sâu xa của ñạo Phật mà còn hiểu biết sâu sắc hơn về văn hoá các dân tộc
trong khu vực. Việc nghiên cứu ñạo Phật có thể thông qua kinh, tạng, luật, luận
hay các loại hình nhạc lễ, văn học, kiến trúc, ... Và cũng có thể thông qua việc
khảo sát, truy tìm nguồn gốc, ý nghĩa của các hoa văn trang trí, các biểu tượng
ñược sử dụng trên các công trình kiến trúc như chùa, tháp hay cách thức thiết trí
thờ tự ở các ñiện, ñường.
Hệ thống biểu tượng trang trí chùa Huế mang trên mình ý nghĩa thuần thành
của Phật giáo, lý giải và làm phong phú hơn cho tôn giáo ñầy triết lý về thế giới
và nhân sinh này. Nhưng biểu tượng trang trí chùa Huế cũng chịu sự chi phối, ảnh
hưởng phong cách, nhân sinh quan của văn hóa Việt Nam nói chung và văn hóa
Huế nói riêng. Bên cạnh ñó, nghiên cứu biểu tượng tại các quốc tự - những ngôi
chùa do nhà Nguyễn xây dựng và quản lý - sẽ giúp ta có cái nhìn rõ hơn về sự chi
phối của ý thức hệ phong kiến ñến Phật giáo. Tìm hiểu biểu tượng trang trí qua
các ngôi chùa là một cách tiếp cận khác khi nghiên cứu về ñạo Phật nói chung và
Phật giáo Huế nói riêng. Vì vậy, chúng tôi chọn vấn ñề “Biểu tượng trang trí tại

các quốc tự ở Huế” làm ñề tài luận văn tốt nghiệp Cao học Lịch sử chuyên ngành
Dân tộc học của mình với mong muốn góp phần làm sáng tỏ triết lý, ñặc trưng
Phật giáo Huế qua cách tiếp cận các biểu tượng trang trí.
Lịch sử nghiên cứu vấn ñề
Văn hóa Phật giáo là lĩnh vực cần ñược giải mã dưới nhiều góc ñộ khác
nhau nhằm ñạt ñược những giá trị khoa học cũng như bảo tồn phát huy các giá trị
văn hóa này trong tương lai. Chính vì vậy, từ trước ñến nay ñã có rất nhiều tác giả
nghiên cứu về Phật giáo ở nhiều lĩnh vực khác nhau như: nghệ thuật, lịch sử Phật
giáo, kinh, luật, luận, ñời sống tăng sĩ, hệ phái,… Trong tổng thể các công trình
nghiên cứu trên, có thể ñiểm qua các công trình với những kết quả khác nhau như:
- Lý Kim Hoa với “Châu bản triều Nguyễn – Tư liệu Phật giáo qua các
triều ñại nhà Nguyễn 143 năm từ Gia Long 1802 ñến Bảo Đại 1945” ñã sưu tầm
và biên dịch những chiếu, chỉ dụ của vua các ñời nhà Nguyễn về xây cất, bổ
nhiệm, trai ñàn... ở các quốc tự. Đây là tư liệu quý khi nghiên cứu về Phật giáo nói
chung và chùa Huế nói riêng. Tuy nhiên, khía cạnh mỹ thuật, kiến trúc, biểu
tượng trang trí ít ñược ñề cập ñến.
- Trong bộ “Đại Nam nhất thống chí” quyển 1 của Quốc sử Quán triều
Nguyễn ở phần Kinh sư khi nhắc ñến chùa quán từ trang 95 ñến trang 100 cũng
chỉ sơ lược về quá trình hình thành và ra ñời của các quốc tự, không nhắc ñến vấn
ñề trang trí nghệ thuật hay biểu tượng Phật giáo ở các công trình này. “Thần kinh
3


Nhị thập cảnh” là tập thơ của vua Thiệu Trị nói về hai mươi cảnh ñẹp ở Kinh ñô
nhà Nguyễn trong ñó có những cảnh ñẹp liên quan ñến các quốc tự Thiên Mụ,
Thánh Duyên, Giác Hoàng, Linh Hựu. Tuy chỉ là một tập văn thơ nhưng cũng là
tư liệu quý trong việc khảo cứu về các quốc tự tất nhiên nó chỉ có tác dụng ñịnh
tính trong lĩnh vực biểu tượng trang trí mà thôi.
- Loạt bài nghiên cứu trên tạp chí B.A.V.H (Bullentin des Amis du Vieux
Hué) là những tư liệu ñáng chú ý hơn cả của những tác giả người Pháp, các quan

triều Nguyễn viết về ñạo Phật và các công trình liên quan ñến tôn giáo này trên
mảnh ñất Đế ñô. Bác sĩ Asallet và Nguyễn Đình Hoè trong loạt bài “Liệt kê các
chùa và các nơi thờ tự ở Huế” (trang 108 ñến 113; 198 ñến 201; 349 ñến 351) ở
tập I năm 1914 ñã tỉ mẫn chỉ ra những công trình thờ tự trên mảnh ñất Kinh ñô
nhưng tiếc ñó chỉ là những nét ñiểm xuyết về các ngôi chùa, nơi thờ tự chứ chưa
ñi sâu vào chi tiết các công trình. “Chùa Thiên Mẫu” (lịch sử - từ trang 149 ñến
166) (miêu tả - từ trang 228 - 257), (các bia - từ trang 417 ñến 439) trong tập II
năm 1915 ñược A. Bonhomme nhắc ñến rất cụ thể về lịch sử hình thành, vị trí của
từng công trình kiến trúc, từng văn bia có ở ñây. Tác giả cũng ñã miêu tả biểu
tượng của Phật giáo, nhắc ñến ý nghĩa và lai lịch của các chi tiết kiến trúc ấy. Đây
là nguồn tư liệu quý ñể những công trình nghiên cứu về chùa Thiên Mụ sau này
kế thừa và ñối sánh. Tuy vậy, A. Bonhomme cũng chỉ nhắc ñến một cách ngẫu
hứng, chưa tạo thành một hệ thống hoàn chỉnh ñể người ñọc, nghiên cứu nhận ra
nét tiêu biểu của biểu tượng trang trí tại chùa Thiên Mụ. Đây cũng chỉ là tư liệu
riêng biệt về ngôi chùa này, chưa bao quát hết các quốc tự nói riêng và xa hơn là
chùa Huế, biểu tượng trang trí trên các công trình Phật giáo của vùng ñất này nói
chung.
Cũng như A. Bonhomme, Nguyễn Đình Hoè trong bài nói về “chùa Diệu
Đế” ñăng trên tạp chí này tập III năm 1916 (từ trang 400 ñến trang 405) ñã miêu
tả chi tiết các công trình ñược xây dựng trong khuôn viên chùa. Nhưng cũng như
các tác giả khác, khía cạnh nghệ thuật và biểu tượng trang trí chưa ñược chú ý
ñến, chỉ thoáng qua.
Đáng chú ý nhất khi nói về biểu tượng trang trí Huế nói chung và biểu tượng
trên các công trình kiến trúc nói riêng phải nhắc ñến Leopold Cadière, tổng biên
tập của tạp chí B.A.V.H. Ông là người ñầu tiên và là người quan tâm nhất ñến văn
hóa nghệ thuật Cố ñô Huế. Công trình nghiên cứu tiêu biểu của ông khái quát mỹ
thuật ở Huế và những kiểu thức trang trí Huế ñược ñăng trong tập VI quyển A
năm 1919 (B.A.V.H) dành trọn 345 trang công phu lý giải, khắc hoạ về các biểu
tượng từ hoa văn, con vật, cây lá... cung cấp cho giới nghiên cứu những tư liệu
quý về biểu tượng, mỹ thuật vùng ñất Kinh kỳ xưa. Đây là công trình ñầu tiên

nghiên cứu về mỹ thuật ở Huế, làm cơ sở cho những nhà nghiên cứu mỹ thuật học
c
ủa Pháp và Việt Nam sau này tham khảo và phát triển. Với phương pháp nghiên
4


cứu khoa học tổng hợp, so sánh quy nạp, với kiến thức uyên bác của một học giả
phương Tây, với góc nhìn xuất phát từ mỹ thuật Hy Lạp, La Mã, Phục Hưng - Cổ
ñiển ở Châu Âu cũng như những ý niệm tư tưởng tượng trưng biểu tượng trong
Nho, Lão, Phật của phương Đông trong nền mỹ thuật Trung Hoa, Nhật Bản. Đây
là tư liệu quý tuy vậy cách nhìn của tác giả chỉ dừng lại ở nhãn quan của người
phương Tây nghiên cứu mỹ thuật và văn hoá phương Đông, có nhiều lý giải còn
thiếu chính xác.
- Phật giáo Huế ñược quan tâm nhiều trong giai ñoạn những năm cuối thế
kỷ XX ñầu thế kỷ XXI. Đã có nhiều công trình nghiên cứu nghiêm túc và chất
lượng ra ñời góp những góc nhìn ña dạng về giáo lý, văn hoá, kiến trúc, mỹ
thuật,... Phật giáo nơi ñây. Công trình “Danh lam xứ Huế” của Trần Đại Vinh,
Nguyễn Hữu Thông, Lê Văn Sách ñã giới thiệu khá chi tiết và cụ thể về 28 ngôi
chùa nổi bật của xứ Huế. Nhưng quốc tự Giác Hoàng, Linh Hựu lại không thấy
nhắc ñến và trên hết là biểu tượng trang trí ở các ngôi tự này cũng không ñược ñề
cập, lý giải... Năm 2000 nhà xuất bản Thuận Hóa ấn hành cuốn “Những ngôi chùa
Huế” của tác giả Hà Xuân Liêm. Tác giả ñã khảo cứu và cung cấp cho người ñọc
cũng như giới nghiên cứu về tiến trình phát triển của Phật giáo xứ Huế và lai lịch
của từng ngôi chùa trên mảnh ñất này. Tuy nhiên về mặt mỹ thuật, biểu tượng
trang trí lại không ñược nghiên cứu sâu. Năm 2007, tác giả Hà Xuân Liêm một lần
nữa nhắc ñến Phật giáo xứ Huế, chùa tháp xứ sở này ở công trình “Những chùa
tháp Phật giáo ở Huế” do nhà xuất bản Văn hóa Thông tin ấn hành. Tác phẩm này
giúp cho giới nghiên cứu có thêm một cái nhìn về chùa tháp Phật giáo ở Huế.
Nhưng nhìn chung ñây cũng là công trình bổ sung và hiệu ñính tác phẩm của năm
2000. Cụ thể hơn và chuyên sâu hơn về các công trình chùa tháp, cuốn “ Lịch sử

Phật Giáo xứ Huế” của tác giả Thích Hải Ấn và Hà Xuân Liêm xuất bản năm
2001 cung cấp những tư liệu quý về kiến trúc của các ngôi chùa, hệ thống tháp
mộ, lai lịch và hành trạng của các vị tổ sáng lập chùa.
- Bên cạnh ñó, trên các trang Web, tạp chí chuyên ngành lịch sử, văn hoá,
mỹ thuật, kiến trúc, Phật giáo,... bàn nhiều về các biểu tượng của Nho giáo, Phật
giáo, Lão giáo. Bàn về các biểu tượng Phật giáo có: “Đức Phật tượng trưng bằng
nhiều cách khác nhau” của Gilles Béguin và “Về một bức tượng Phật ñản sinh
ñộc ñáo” của Nguyễn Thanh Chương ñăng trên Tạp chí Văn hoá Phật giáo Việt
Nam, Ấn phẩm mùa hạ 2010 – PL 2554; “Lịch sử chữ thập ngoặc” của Phạm Việt
Hưng trên vietsciences.org; “Tìm hiểu về bánh xe Pháp luân” của Cư sĩ Minh
Tâm trên Báo Nguồn Đạo năm 2007... Đề tài về các linh vật như rồng, lân, long
mã,... nhận ñược nhiều tranh luận hơn cả. Nguyễn Ngọc Thơ với bài viết “Về vấn
ñề nguyên mẫu của rồng Trung Hoa” ñăng trên Tập san Khoa học xã hội & Nhân
văn, số tháng 23 năm 2004, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại
h
ọc Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh; “Long mã Huế” của Trần Đức Anh Sơn
5


trên trang web covathue.com; “Hình tượng Rồng trong văn hoá Trung Quốc và
trong Chu Dịch” của Lê Anh Minh trên www.vanhoahoc.edu.vn; Bùi Thị Thanh
Mai với “Một số cách nhìn nhận về rồng ở Ấn Độ và Đông Nam Á” ñăng trên Tạp
chí Nghiên cứu Đông Nam Á số tháng 9 năm 2007... Và những bài viết khác nhắc
ñến các biểu tượng ñược phối thờ trong chùa như: “Nói về Thập Điện Diêm
Vương rằm tháng Bảy” của Huỳnh Thanh Bình trên trang Web của Báo Giác Ngộ;
“Hình tượng hồ lô trong văn hóa Trung Hoa” của Nguyễn Ngọc Thơ ñăng trên
Tạp chí Khoa học xã hội & Nhân văn, số tháng 9 năm 2007, Trường Đại học
Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh.... Đó
là những nguyên liệu quan trọng giúp chúng tôi ñối chiếu, so sánh với những công
trình ñã ñược xuất bản trước ñây cũng như nắm bắt ñược sự thay ñổi diễn ra trong

nhận thức về biểu tượng cụ thể qua các thời kỳ khác nhau. Tuy nhiên, do chỉ là
những bài viết ñơn lẻ nên tính hệ thống, liên kết vấn ñề về biểu tượng nói chung
và biểu tượng trang trí tại các quốc tự nói riêng là không có.
- Cũng ñã có những luận văn, khoá luận ñề cập ñến biểu tượng trang trí,
thiết trí thờ tự chùa Huế. Năm 1999, Lê Văn Quý chọn ñề tài “Bước ñầu tìm hiểu
một số biểu tượng thường gặp trong văn hoá Phật giáo ở Huế” làm khoá văn tốt
nghiệp Cử nhân Lịch sử trường Đại học Khoa học Huế. Khoá luận bước ñầu lý
giải ý nghĩa của các biểu tượng ở chùa phân theo âm thanh, hình khối, ñồ vật, cây
con, màu sắc mà không sâu chuỗi vấn ñề, không giải quyết ñược tính logic của nội
dung, chọn biểu tượng theo lối tuỳ thích bên cạnh việc dẫn tư liệu không rõ
nguồn, chưa lý giải ñược nguồn gốc và ý nghĩa của biểu tượng. Phan Thị Thanh
Vân cụ thể hơn trong việc chọn “Tìm hiểu cấu trúc và trang trí của một số ngôi
quốc tự ở Huế” làm khoá luận Tốt nghiệp Cử nhân ngành Lịch sử năm 1999 khoa
Lịch sử trường Đại học Khoa học Huế. Tuy vậy, nội dung liên quan ñến biểu
tượng trang trí lại ñược ñề cập một cách ngắn gọn trong phần các chủ ñề trang trí
bên cạnh việc quan tâm ñến cách bài trí, chất liệu ñược sử dụng tại các quốc tự.
Gần hơn cả, tác giả Lê Thọ Quốc chọn ñề tài “Thiết trí hệ thống tượng thờ ở các
chùa Huế qua phong trào chấn hưng Phật giáo” làm Luận văn tốt nghiệp Thạc sĩ
Dân tộc học trường Đại học Khoa học Huế năm 2009 nhắc ñến các biểu tượng
trang trí ñặc biệt là tượng thờ thay ñổi theo thời gian với mốc là phong trào chấn
hưng Phật giáo mà không ñi sâu vào lý giải nội dung biểu tượng.
- Trong giai ñoạn cuối những năm 1990 và ñầu những năm 2000, các công
trình nghiên cứu về văn hóa, mỹ thuật, biểu tượng trong kiến trúc Phật giáo nói
chung và Phật giáo Huế nói riêng xuất hiện ngày càng nhiều. Một loạt các công
trình của các tác giả nước ngoài như Meher Mc.Arthur, Robert E. Fisher, Roy C.
Craven... viết về kiến trúc, mỹ thuật Phật giáo ở các nước Ấn Độ, Trung Quốc,
Tây Tạng... hay các công trình dịch của Nguyễn Tuệ Chân giải thích các thủ ấn,
bi
ểu tượng trong Phật giáo... các công trình của Nguyễn Bá Lăng, Hà Văn Tấn,