Lược khảo về cổng ngõ một số ngôi nhà cổ ở huế

1

LC KHO V CNG NGế
MT S NGễI NH C HU


Trn Thanh Hong
Phõn vin Vn húa Ngh thut Vit Nam ti Hu


1. Li m
Trong tổng thể văn hoá Huế, có thể coi nhà vờn là những tuyệt tác của
kiến trúc sinh hoạt và nghệ thuật tạo cảnh, là kết quả của sự tổng hợp về trí
tuệ, sức lực, khả năng kiến trúc, điều kiện xã hội của con ngời trong một
giai đoạn nhất định. Nhà vờn nh là một trong những sản phẩm văn hoá
đặc trng cho vùng Huế, là niềm tự hào cho mảnh đất đế đô một thời hng
thịnh. Trong toàn bộ những bộ phận cấu thành một khuôn viên nhà vờn
thờng thấy ở Huế, cổng ngõ - công trình tuy quy mô khiêm tốn, nhng
đóng vai trò không kém phần quan trọng. Cổng ngõ đã thể hiện phần nào
danh tính, vị trí xã hội của nhân trong xã hội đơng thời. Tuy vậy, từ trớc
đến nay, cổng ngõ là một trong những tiểu kiến trúc ít đợc chú ý, đầu t
nghiên cứu. Trong khi đó, qua thời gian tồn tại, trớc sự xâm thực của tự
nhiên và chiến tranh, các công trình nay đang đứng trớc nguy cơ biến mất.
2. Cỏc loi hỡnh kin trỳc cng ngừ
Chính do sự hình thành, phát triển gắn bó với một thời điểm cụ thể,
trong một giai đoạn lịch sử nhất định, cho nên trong từng thời kỳ, kiến trúc
cổng ngõ và bình phong cũng có những đặc điểm khác nhau, mang đặc
trng của thời đại. Xét về tổng thể, các công trình kiến trúc cổng ngõ của
các ngôi nhà xa ở Huế chủ yếu là dạng cổng vòm, trong đó phổ biến nhất
là phía dới đợc trổ một lối đi - dạng cổng vòm đơn thuần, hay ba lối đi -
dạng cổng tam quan. Dù là dạng thức nào chúng đều có đặc điểm chung về

kỹ thuật, vật liệu xây dựng. Mặc dù vậy, giữa các dạng thức này cũng có
những điểm khác nhau cơ bản, dễ nhận biết.
2.1. Dng cng vũm
Trớc hết, xét về quy mô, mỗi kiểu thức đại diện cho một thời kỳ lịch
sử với những quan niệm về văn hoá, thẩm mỹ cũng nh những thiết chế
khác nhau của mỗi thời. Dạng cổng vòm đơn thuần là kiểu thức phổ biến
trong các công trình thời chúa Nguyễn và giai đoạn đầu của vua Nguyễn.
2
Đồng thời, dạng thức này cũng là quy phạm cho các công trình ở vào đầu
thế kỷ XX, khi những ảnh hởng của kiến trúc phơng Tây lan toả mạnh.
Tiêu biểu cho dạng cổng này là các tiền môn của các phủ Khoái Châu Quận
công, Cẩm Xuyên Vơng, Sum Viên, Lạc Tịnh Viên, An Hiên Viên... Trong
đó công trình ra đời tơng đối sớm và đặc trng là cổng ngõ của phủ Phớc
Long Công.










Phủ Phớc Long Công đợc xây dựng vào năm 1804. Cổng ra vào của
phủ là dạng cổng vòm ngoảnh mặt ra sông Nh ý. Cổng có kết cấu chắc
chắn, trang trí đơn giản, ít cầu kỳ. Cổng cao 4m, rộng 3,5m, lòng cổng sâu
2,5m, xây bằng gạch, vôi vữa, nền cổng đợc lát đá Thanh. Phía dới cổng
trổ một lối đi có chiều cao 2m, rộng 1,6m đợc đóng kín bằng hai cánh cửa
gỗ. Phía trên cổng là mảng kiến trúc lợn sóng có dáng hình nh một chiếc

khánh đá lớn, mặt ngoài có gắn mặt nạ rồng - kiểu thức hổ phù - đợc đắp
nổi kết hợp với trang trí gắn mảnh sành sứ. Mặt trong cũng đợc trang trí hổ
phù nhng đợc trình bày bằng phơng pháp vẽ màu trên nền vôi vữa. Phần
dới cổng là những dải hoa văn ô hộc hình vuông, hình chữ nhật nằm
ngang. Hoạ tiết trang trí trong ô hộc chủ yếu là mai, lan, cúc, trúc biểu trng
cho tứ thời, và một số loại hoa quả khác nh lê, đào, phật thủ, lựu... Bờ nóc,
bờ quyết của tiền môn có dạng hơi cong hình thuyền, sát mí mái đợc trang
trí hoa văn lan đằng xen kẻ với hồi văn chữ công chạy thành dải bao quanh
bốn mặt cổng. Trên mặt cổng vòm xuất hiện hai con dơi đeo bám đầu hớng
xuống đất dang cánh ôm lấy vòm cổng.
Cổng vòm đơn thuần ra đời và phát triển qua một thời gian dài, tồn tại
song song với dạng cổng tam quan. Khác với những cổng ngõ của các phủ
đệ, dạng cổng này cũng tồn tại phổ biến trong kiến trúc dân gian. Tiêu biểu
cho thành phần này là công trình ở Lạc Tịnh Viên. Lạc Tịnh Viên đợc
Nguyễn Phúc Hồng Khẳng bắt đầu xây dựng từ năm 1879. Lạc Tịnh Viên
ban đầu đợc xây dựng với một ý đồ khác hẳn với những phủ đệ quý tộc
Cổng phủ Phớc Long công
Cổng phủ Phớc Long công Cổng phủ Phớc Long công
Cổng phủ Phớc Long công (
((
(ảnh: Thanh Hoàng
ảnh: Thanh Hoàngảnh: Thanh Hoàng
ảnh: Thanh Hoàng)
))
)


3
khác, cho nên ở đây, những công trình kiến trúc khác đều mang những nét
dân dã đặc trng, hài hoà với thiên nhiên. Từ ngoài nhìn vào tiền môn Lạc

Tịnh Viên là một công trình nhỏ nhắn, thanh thoát, nh tô điểm cho ngôi
vờn thêm vẻ hài hoà với phong cảnh thiên nhiên.
Cổng vờn Lạc Tịnh Viên có kích thớc nhỏ, chỉ cao 3,4m, rộng 9m,
lòng cổng sâu 2,4m. Cổng có hình dạng nh một ngôi nhà rờng nhỏ, phía
dới trổ một cổng vòm đợc đóng kín bởi hai cánh cửa bằng gỗ, hai cánh
đợc chia thành bốn ô, phía trên trổ hoa văn hình lới theo motif ô hộc hình
thoi, mỗi cánh có kích thớc 1,2m x 2m. Cổng có mái che lợp ngói âm dơng
chia thành hai chái. Trong kết cấu của cổng có sử dụng nhiều vật liệu gỗ, đặc
biệt ở đây đã sử dụng kỹ thuật dựng vì kèo để đỡ mái. Để gia cố, các nghệ
nhân xa đã sử dụng kỹ thật xây tờng chịu lực bằng cách trổ bốn ô cửa vòm
đối xứng nhau tạo thành các lan can trổ ra phía trớc và sau.
Để trang trí, ở đây ít lạm dụng các motif cũng nh kỹ thuật truyền
thống. Hoa văn trên cổng tơng đối đơn giản, chủ yếu là motif hoa văn hình
học cũng nh các loại dây leo mang tính cách điệu cao. Phía ngoài cổng có
gắn tấm biển lớn khắc ba chữ Hán tô son Lạc Tịnh Viên. Mặt trớc của
cổng ngõ trang trí hoa văn dây leo uốn khúc zíc zắc theo lối hồi văn. Cùng
với la thành hai bên, tiền môn của Lạc Tịnh Viên trở thành một tổng thể kiến
trúc, tạo thành dáng vòng cung hớng ra ngoài, xen kẽ với những hoa văn trổ
lộng chạy thành dải. Với kết cấu đơn giản, đặc điểm kiến trúc có nhiều nét
khác biệt, công trình này là một bộ phận của kiến trúc tạo cảnh.

Càng về sau, dạng cổng này có những bớc phát triển về nghệ thuật
trang trí cũng nh kỹ thuật và vật liệu trong xây dựng. Về vật liệu xây dựng
việc sử dụng xen kẻ giữa vôi vữa truyền thống đồng thời xi măng, gạch
nung đợc sử dụng ngày càng phổ biến. Trong nghệ thuật trang trí tính tả
chân đợc thể hiện rõ, các hoạ tiết kết hợp với nhau thành một bức tranh
liên hoàn.

Cổng Lạc tịnh viên
Cổng Lạc tịnh viên Cổng Lạc tịnh viên
Cổng Lạc tịnh viên [phía trong
phía trongphía trong
phía trong]



(
((
(ảnh: Thanh Hoàng
ảnh: Thanh Hoàngảnh: Thanh Hoàng
ảnh: Thanh Hoàng)
))
)


4
Cổng ngõ Sum Viên của cụ Nghè Đờng là một trong những công trình
tiêu biểu cho kiến trúc giai đoạn đầu thế kỷ XX. Cổng ngõ Sum Viên đợc
xây dựng vào năm 1921. Cổng quay mặt ra sông Hơng, rộng 3m, cao 4m,
lòng cổng sâu 2m, đợc xây bằng vôi vữa, xi măng, tờng quét vôi sắc hồng

nhạt. Hai bên cổng có hai đoạn la thành, có dáng hình cuốn th, mỗi bên dài
3m, nơi cao nhất là 1,8m, nơi thấp nhất là 1,5m, bề dày trung bình 0,45m,
ngoài cùng có trụ vuông cao 1,7m. Toàn bộ cổng đợc dựng trên một nền
móng cao 40cm. Chính giữa trổ một lối đi dạng cửa vòm, đợc đóng kín bởi
hai cánh cửa gỗ dạng thợng song hạ bản truyền thống. Nóc mái đợc trang
trí hình hổ phù lồng trong chữ á. Các đầu đao đợc trang trí hình rồng cách
điệu chạy theo hình kỷ hà. Mái cổng đợc lợp ngói trích thuỷ đắp bằng vôi,
rìa mái đợc gắn hoa văn kim tiền xen kẻ với hoa văn mặt gậy nh ý. Phía
dới, sát rìa mái có các dải hoa văn dây leo bao quanh bốn mặt cổng, hoạ tiết
trong dải trang trí này chủ yếu là motif cây quả nh mãng cầu, lựu, nho, phật
thủ... lồng trong những nút thắt dải lụa. Phía trên vòm cổng, cả mặt trớc và
mặt sau, ở các góc trụ đợc đắp nổi hai con dơi miệng ngậm dải đối xứng
nhau đầu quay xuống mặt cổng. Chính giữa cổng, ở mặt ngoài, bên dới mái
là tấm biển đề ba chữ Hán đợc khắc theo dạng chữ triện Sum Viên Môn.
Hai bên là hoa văn ô hộc trang trí bảo bình, nghiên bút đặt trên cao đê kỷ. Hai
bên cổng là các trụ đỡ, đầu trụ đợc trang trí các bức phù điêu đắp nổi hình
bát tiên sắp xếp theo từng cặp. Chân trụ cũng đợc đắp nổi các loại quả cây
theo thứ tự từ trái qua phải, từ trớc ra sau: mãng cầu, phật thủ, lựu, đào...











Mặt sau cổng, ở chính giữa là câu đề tự bằng chữ Hán, ghi năm xây

dựng công trình Bảo Đại bát niên, thập nhất nguyệt, thập lục nhật. Hai
mặt hai bên của cổng đợc trang trí những bức tranh phong cảnh mô tả chim
hạc trong các t thế: minh, phi, túc, thực. Tất cả các chi tết đợc bó gọn
trong ô hộc có kích thớc 0,4m x 1,2m. Có thể nói đây là một nét chấm phá

Cổng Sum viên
Cổng Sum viên Cổng Sum viên
Cổng Sum viên (
((
(ảnh: Thanh Hoà
ảnh: Thanh Hoàảnh: Thanh Hoà
ảnh: Thanh Hoàng
ngng
ng)
))
)


5
nh những bức tranh thuỷ mặc rất điêu luyện và có giá trị, thể hiện đợc nét
tài hoa của những ngời thợ thủ công xa.
Công trình kiến trúc cổng ngõ của ngôi nhà này không chỉ đặc sắc ở
phần cổng chính, mà la thành hai bên cũng thể hiện là một bức tranh nghệ
thuật tinh tế.
Bức tờng thành bên trái, nơi sát với cổng chính đợc đắp nổi nhành
mai cách điệu trong kiểu thức mai hoá long đang ẩn vờn thấp thoáng sau
bức phù điêu chữ Hỷ. Phía ngoài là bức tranh phong cảnh với hình tợng
liễu - mã. ở mảng trang trí nơi tiếp giáp giữa la thành và trụ ngoài đợc
phủ kín bằng hoa văn kỷ hà dạng hồi văn chữ Vạn. La thành bên phải cũng
đợc trang trí với những motif tơng tự, đăng đối với bên trái. Hai bức la

thành này nếu đợc ghép với nhau sẽ tạo thành một bức bình phong cuốn
th, ở chính giữa là hình tợng song hỷ với song long đang vờn múa. Bên
trái là motif liễu - mã, bên phải là tùng - lộc, đây là những kiểu thức
trang trí quen thuộc trong trang trí Huế. Góc tiếp giáp giữa cổng ngõ và la
thành là những dải mây đang uốn lợn theo hình kỷ hà dạng hồi văn.
Đây là dạng cổng vòm đặc trng của giai đoạn đầu thế kỷ XX, với việc
sử dụng nhiều vật liệu xây dựng mới nh gạch bản, xi măng. Các tiểu tiết
trang trí đã trở thành những mảng điêu khắc tạo nên sự duyên dáng và sinh
động hẵn ra cho công trình; chúng không chỉ hoà điệu, tôn tạo tổng thể của
kiến trúc, mà còn tồn tại riêng lẻ, độc lập nh những tác phẩm nghệ thuật
phối hợp. Ngoài phơng thức đắp nổi, với những hình khối và chi tiết nặng
phần tả chân, còn có những dạng phù điêu vôi, sử dụng thủ pháp linh hoạt
hơn trên chất liệu này bằng chiếc bay nghề thể hiện nhanh, không trau chuốt
hoặc tỉa tót sửa chữa, đó là những nét chấm phá nh những bức tranh thuỷ
mặc rất điêu luyện.
Ngoài ra, trong kiến trúc Huế, dạng cổng vòm đợc thiết kế theo kiểu
trùng lơng hay kiến trúc giả lâu (một tầng hai mái) cũng rất phổ biến. Tiêu
biểu cho dạng thức này đó là công trình ở phủ Cẩm Xuyên Vơng. Cổng
ngõ phủ Cẩm Xuyên Vơng nằm chếch về phía bên phải của phủ 15m, quay
mặt ra sông Bạch Yến, cổng có dạng giả lâu. Nền tầng dới cao 2,5m, rộng
2m, lòng cổng sâu 1,8m. Ngay chính giữa cổng đợc trổ một lối đi dạng cửa
vòm, phía trên sát mí cổng đợc trang trí hình tợng hai con dơi cách điệu
bằng hoa văn hình kỷ hà. Phần trên của cổng có chiều cao 1m, rộng 1,2m.
Tiếp giáp với cổng và la thành hai bên có cặp lân chầu nằm uốn khúc, trờn
mình quay đầu ra phía trớc. Thân của hai con lân đợc khảm bằng vỏ sò
đều đặn, chân và đuôi để mộc.