Nhà mồ Katu - Truyền thống và hiện đại

1
NH MÄƯ KATU: TRUƯN THÄÚNG & HIÃÛN ÂẢI
Qua kho sạt tải thän Cha ke
(Thỉåüng Long, Nam Âäng, Thỉìa Thiãn Hú)
- Tráưn Âỉïc Sạng
1. Dáùn
D khäng hãư tiãúp nháûn tỉ tỉåíng "sinh k - tỉí qui" ca vàn hoạ Hoa - Viãût
nhỉng "ngäi lng ca ngỉåìi gi", "thãú giåïi ca täø tiãn" váùn hiãûn hỉỵu mäüt cạch màûc
nhiãn trong tám thỉïc nhiãưu täüc ngỉåìi åí Trỉåìng Sån - Táy Ngun. Cại chãút vỉìa
mang cháút ly biãût nhỉng âäưng thåìi, cng chênh l sỉû qưn tủ våïi mäüt "cüc säúng"
khạc våïi nhỉỵng ngỉåìi thán u â tỉìng cọ nhiãưu mäúi quan hãû tçnh cm v huút
thäúng âäúi våïi mäùi ngỉåìi. Tuy váûy, nghi lãù chia tay cüc "chuøn cỉ" giỉỵa hai thãú
giåïi bãn ny v bãn kia cüc säúng váùn tảo thnh dáúu áún quan trng, nãúu khäng
mún nọi l quan trng nháút trong phong tủc ca ngỉåìi Katu. Cại cn lải sau lãù b
m chênh l ngäi nh mäư, cho nãn, kiãún trục ny âäưng thåìi hm chỉïa nhiãưu nghéa:
lm bàòng lng ngỉåìi chãút âãø häưn ma khäng cn lỉu luún tråí vãư khúy âäüng cüc
säúng bãn ny, vỉìa by t lng thỉång tiãúc v trán trng nhỉỵng gç m ngỉåìi ra âi â
âãø lải trong k ỉïc láùn thỉûc tãú. Thãø hiãûn âiãưu áúy chênh l nhỉỵng gç m ngỉåìi säúng â
tảo ra trãn ngäi nh mäư: cäng phu, áúm ạp v c ngän ngỉỵ áøn dủ ca mçnh âäúi våïi
ngỉåìi chãút qua cáúu trục v trang trê nghãû thût.
Häưi âáưu thãú k XX, khi miãu t ngäi nh mäư ca ngỉåìi Katu, Le Pichon viãút:
"Nhỉỵng tạc pháøm chênh ca ngỉåìi Katu l nh mäư v quan ti, chụng âỉåüc trang
hong bàòng nhỉỵng hçnh v v nhỉỵng âiãu khàõc cạch âiãûu cỉûc k âa dảng; mäùi tạc
pháøm cọ tênh riãng ca nọ, v kiãøu máùu khäng bao giåì trng håüp..., nghãû thût Katu
chè xút xỉï tỉì mäüt nãưn vàn minh tỉång âäúi tiãún bäü m nhỉỵng gç cn lải s biãún máút"
(Le Pichon, 1938: 372).
Trong cạc chuún kho sạt vãư váún âãư ny trãn âëa bn Nam Âäng, chụng täi
nháûn tháúy, khu nh mäư ca ngỉåìi Katu åí thän Cha ke (x Thỉåüng Long) cọ nhỉỵng
âàûc âiãøm näøi träüi hån so våïi åí thän A prung, thän Tavac, (Thỉåüng Long), Thỉåüng
Qung, Hỉång Hỉỵu..., båíi ngoi cạc âiãøm chung thỉåìng gàûp, åí âáy cn cọ nhiãưu
chi tiãút khạc lả åí cạc tỉåüng ngỉåìi, hoa vàn... cng nhỉ cọ nhiãưu sỉû thay âäøi vãư cháút

liãûu, kiãún trục... tỉì sỉû âäøi måïi ca chênh h trong cüc säúng hiãûn âải.
Âãø cọ mäüt gọc nhçn củ thãø trãn âëa âiãøm nghiãn cỉïu, bàòng phỉång phạp
quan sạt trỉûc tiãúp, phng váún häưi cäú, cng nhỉỵng tỉ liãûu cọ liãn quan, chụng täi
2
mún âi sáu tçm hiãøu váún âãư ny xoay quanh nhỉỵng hoa vàn, biãøu tỉåüng; tỉì hçnh
dạng cho âãún nghéa tỉì trong x häüi cäø truưn, nhỉỵng biãøu hiãûn phai nhảt häm
nay.
2. Vi nẹt vãư âiãøm kho sạt
L mäüt trong tạm thän ca x Thỉåüng Long
1
, Cha ke âỉåüc thnh láûp vo
nhỉỵng nàm 1920, tải x A Vỉång (Táy Giang, Qung Nam) v chè måïi âënh cỉ tải
âáy tỉì nàm 1973. Ban âáưu, åí Cha ke cọ hai dng h chênh l T rỉång v Pbling.
Ngỉåìi dán säúng ch úu bàòng kinh tãú nỉång ráùy v mäüt pháưn dỉûa vo âiãưu kiãûn tỉû
nhiãn, våïi phỉång thỉïc khai thạc tỉåïc âoảt. Hån nỉỵa, âëa bn cỉ trụ ca h väún
räüng ri, cọ nhiãưu âiãưu kiãûn thûn låüi cho viãûc cỉ trụ v canh tạc. Hiãûn nay, c
thän cọ 369 ngỉåìi, våïi 60 häü, bao gäưm thnh viãn ca ba dng h chênh (Tarỉång,
Pbling v Rapạt), 1 Gỉål... Ngoi úu täú näng nghiãûp truưn thäúng, kinh tãú sn
xút måïi âang tỉìng bỉåïc xám nháûp v phạt huy tạc dủng, cng nhiãưu dỉû ạn âáưu tỉ
trong v ngoi nỉåïc. Nhåì âọ, âåìi säúng ngỉåìi dán dáưn dáưn âỉåüc ci thiãûn, hãû thäúng
giao thäng âỉåüc bã täng hoạ, gáưn 100% cạc häü trong thän sỉí dủng âiãûn thàõp sạng,
cọ nỉåïc sinh hoảt tải nh; säú xe gàõn mạy, nh kiãn cäú... ngy cng tàng.
Lng cọ khu nghéa âëa nàòm gáưn ranh giåïi våïi cạc thän A xàng v A chiãúu. Trỉåïc
nhỉỵng nàm 2000, cọ khong 7 ngäi nh mäư lm bàòng gäù, trang trê ráút cäng phu v cho
âãún nàm 2005, chụng täi quan sạt tháúy cọ 9 ngäi nh mäư vỉìa lm lải vỉìa xáy måïi bàòng
bã täng, våïi läúi triãún trục hon ton khạc biãût.

1
Thỉåüng Long l mäüt trong 11 x thë tráún ca huûn Nam Âäng, nàòm cạch thë tráún Khe Tre 12 km vãư
phêa táy nam. Ton x cọ diãûn têch hån 5.155km
2
, dán säú hån 2.058 ngỉåìi, våïi tạm thän ch úu
l ngỉåìi Katu (Câäng, A xàng, A prung, Ta vac, Kache, A dai, Áng gäng, A chiãúu) v thän 9
ca ngỉåìi Kinh (UBND x Thỉåüng Long, 2003).

Nh mäư Katu åí Thỉåüng Long (Nam Âäng
Nh mäư Katu åí Thỉåüng Long (Nam Âäng Nh mäư Katu åí Thỉåüng Long (Nam Âäng
Nh mäư Katu åí Thỉåüng Long (Nam Âäng —
——
— Thỉìa Thiãn Hú)
Thỉìa Thiãn Hú) Thỉìa Thiãn Hú)
Thỉìa Thiãn Hú)







nh: Hong Bo
nh: Hong Bo nh: Hong Bo
nh: Hong Bo

3








3. óử taỡi trang trờ
uùng nhổ Le Pichon mióu taớ, ồớ õỏy, nhaỡ mọử cuớa ngổồỡi Katu õổồỹc õióu khừc
rỏỳt cọng phu, trón quan taỡi vaỡ caùc hóỷ thọỳng maùi, õọử thồỡ tổỷ... vồùi nhióửu õóử taỡi sọỳng
õọỹng, õỷc bióỷt laỡ nhổợng hỗnh õỏửu trỏu, gaỡ, chim, kyỡ õaỡ, caùc hoa vn hỗnh hoỹc (hỗnh
thoi/maợ naợo, hoa/laù õuỡng õỗnh, hỗnh rng cổa, cọỳi giaợ gaỷo, hỗnh aớnh con ngổồỡi...).
Theo quan nióỷm cuớa ngổồỡi Katu, trong õióu khừc, caùc con vỏỷt laỡm chuớ õóử thổồỡng
õổồỹc bọỳ trờ theo cỷp õọỳi xổùng trong khọng gian, hay tuỏn thuớ caùc yóỳu tọỳ õổỷc - caùi vaỡ
mọựi õóử taỡi mang nhổợng yù nghộa õỷc thuỡ. Tỏỳt caớ, taỷo nón mọỹt caớnh quan haỡi hoaỡ giổợa
thión nhión, con ngổồỡi, caùc mọỳi quan hóỷ xaợ họỹi (laùng gióửng, thọng gia...), thóứ hióỷn
ổồùc muọỳn vóử mọỹt vióựn caớnh giaỡu coù cuớa ngổồỡi chóỳt ồớ thóỳ giồùi bón kia, nồi maỡ nhổợng
trỏu, thuù rổỡng, gaỡ, caù, maợ naợo traỡn tróử, cuỡng nhióửu ngổồỡi vui sọỳng theo hoỹ...
3.1. ọỹng vỏỷt
Tồrờ (Trỏu): Trong xaợ họỹi cọứ truyóửn, trỏu coù thóứ õọứi ngang vồùi mọỹt ngổồỡi con
gaùi, laỡ mọỹt trong nhổợng thổồùc õo vóử giaù trở taỡi saớn cuớa caùc gia õỗnh, doỡng hoỹ, vaỡ caớ
cọỹng õọửng laỡng... Cuợng nhổ nhióửu tọỹc ngổồỡi khaùc
2
, ngổồỡi Katu coi trỏu laỡ con vỏỷt linh
thióng
3
vaỡ thổồỡng õổồỹc lỏỳy laỡm chuớ õóử trang trờ.

2
Caùc tọỹc ngổồỡi ồớ Tỏy Nguyón coi "hióỳn tóỳ con trỏu laỡ haỡnh vi cuùng tóỳ cao nhỏỳt... Trong nhióửu
truyóửn thuyóỳt, ta thỏỳy noù õổồỹc xem nhổ mọỹt con ngổồỡi; cho õóỳn tỏỷn ngaỡy nay noù vỏựn coù mọỹt
caùi tón giọỳng nhổ con ngổồỡi, vaỡ noù laỡ ngổồỡi baỷn lao õọỹng tọỳt nhỏỳt" (Dam Bo, 2003: 345).
Ngổồỡi Bana coi trỏu laỡ vỏỷt tọứ, nón hoỹ thổồỡng cổa rng õóứ giọỳng rng trỏu (Nguyóựn Quang Ló,
2004: 28). ngổồỡi Sró (Cồ ho) thổồỡng coù tuỷc rổớa chỏn trỏu, vaỡ hoỹ tin rũng linh họửn ngổồỡi
chóỳt seợ hoaù thaỡnh trỏu khi mồ thỏỳy trỏu chóỳt.
Ngổồỡi Mọng coi trỏu laỡ vỏỷt dỏựn õổồỡng, taỡi saớn cho ngổồỡi chóỳt. Ngổồỡi Thaùi sau mọỹt muỡa vuỷ thổồỡng
coù lóự goỹi họửn trỏu bồới trong tỏm thổùc, trỏu laỡ baỡ tọứ cuớa hoỹ.


Bọỹ maùi nhaỡ mọử truyóửn thọỳng
Bọỹ maùi nhaỡ mọử truyóửn thọỳngBọỹ maùi nhaỡ mọử truyóửn thọỳng
Bọỹ maùi nhaỡ mọử truyóửn thọỳng

(thọn hrọọửng
(thọn hrọọửng (thọn hrọọửng
(thọn hrọọửng


Taỡ Lu
Taỡ Lu Taỡ Lu
Taỡ Lu

ọng Giang)
ọng Giang) ọng Giang)
ọng Giang)

Anh: Hoaỡng Baớo
Anh: Hoaỡng Baớo Anh: Hoaỡng Baớo
Anh: Hoaỡng Baớo


Trang trờ trón
Trang trờ trón Trang trờ trón
Trang trờ trón achua
achuaachua
achua nhaỡ mọử (thọn hrọọửng
nhaỡ mọử (thọn hrọọửng nhaỡ mọử (thọn hrọọửng
nhaỡ mọử (thọn hrọọửng



Taỡ
Taỡ Taỡ
Taỡ
Lu
Lu Lu
Lu

ọng Giang)
ọng Giang) ọng Giang)
ọng Giang)

Anh: Hoaỡng Baớo
Anh: Hoaỡng Baớo Anh: Hoaỡng Baớo
Anh: Hoaỡng Baớo


4
Trong tờn ngổồợng Katu, "...Trỏu laỡ con vỏỷt thióng, mua cuớa ngổồỡi An Nam,
khọng thuọỹc mọỹt caù nhỏn naỡo caớ, nhổng noù thuọỹc vóử caùc tọứ tión. Mua cuớa ngổồỡi An
Nam, tổỡ õoù trỏu khọng õổồỹc baùn õi nồi khaùc. Nhổng trỏu mua laỷi õổồỹc maùu ngổồỡi,
sổỷ hióỳn tóỳ cuớa trỏu mang tờnh caùch tọn giaùo... " (Le Pichon, 1938: 394), nón trong
caùc nghi lóự, trỏu luọn laỡ vỏỷt hióỳn sinh lồùn nhỏỳt, laỡ õóử taỡi trang trờ nọứi bỏỷt ồớ nhióửu
phổồng tióỷn cổ truù, tọn giaùo... nhổ Gổồl (nhaỡ laỡng), Xung (cọứng laỡng) vaỡ õỷc bióỷt laỡ
õung ping (nhaỡ mọử).
Trong hóỷ thọỳng trang trờ ồớ nhaỡ mọử, Acoỹ tồrờ (hỗnh õỏửu trỏu) - kóứ caớ sổỡng trỏu
caùch õióỷu - luọn coù mỷt ồớ nhióửu vở trờ khaùc nhau, tổỡ õỏửu noùc cho õóỳn quan taỡi.
Nghóỷ nhỏn Katu rỏỳt taỡi tỗnh trong caùch taớ thổỷc, hỗnh tổồỹng Acoỹ tồrờ coù daùng veớ
thoaới maùi, nhổ mọỹt caùi chóỳt tọỳt trong quan nióỷm cuớa hoỹ. hai õỏửu quan taỡi cuớa
ngổồỡi õaỡn ọng laỡ hỗnh tổồỹng õỏửu con trỏu õổỷc ngỏứng cao; trong khi õọỳi vồùi phuỷ nổợ,
tổồng ổùng laỡ õỏửu con trỏu caùi, coù daùng hồi cuùi, cọứ nhoớ, thon daỡi. hai õỏửu noùc (A
chua), hai bón vỗ keỡo cuớa maùi cuợng xuỏỳt hióỷn nhổợng hỗnh õỏửu trỏu tổồng tổỷ. Coù thóứ
thỏỳy, Acoỹ tồrờ xuỏỳt hióỷn ồớ nhaỡ mọử vồùi tỏửn sọỳ cao nhỏỳt so vồùi caùc õóử taỡi trang trờ
khaùc, nhổ ồớ hóỷ thọỳng maùi nhaỡ mọử cuớa doỡng hoỹ Bling coù tồùi 6 Acoỹ tồrờ, chổa kóứ õóỳn
sọỳ lổồỹng quan taỡi nũm ồớ bón trong.

Trón maùi nhaỡ mọử, hỗnh tổồỹng Acoỹ tồrờ õổồỹc khừc theo tổỡng cỷp, õỏửu hổồùng ra
bọỳn phờa, thóứ hióỷn khaùt voỹng vổồn xa vaỡ tổ duy lổồợng hồỹp. Qua õoù, chuùng ta coù thóứ
nhỏỷn ra õổồỹc sổỷ giaỡu coù cuớa doỡng hoỹ trong xaợ họỹi Katu cọứ truyóửn, bồới luỏỷt tuỷc quy

Ngổồỡi Toraja coi trỏu laỡ anh cuớa ngổồỡi vaỡ luùa, hoỹ tin rũng khi trỏu bở gióỳt laỡ con ngổồỡi chóỳt hún
(Taỷ ổùc, 1999: 236). Ngổồỡi Kinh coi con trỏu "laỡ õỏửu cồ nghióỷp" vaỡ laỡ con vỏỷt khoeớ maỷnh.
3
Trong caùc nghi lóự hióỳn sinh, trỏu laỡ con vỏỷt lồùn nhỏỳt, quờ giaù nhỏỳt vaỡ thióng lióng nhỏỳt, sau õoù
mồùi õóỳn dó, rọửi caùc con vỏỷt hióỳn sinh khaùc...

Quan taỡi hỗnh trỏu
Quan taỡi hỗnh trỏuQuan taỡi hỗnh trỏu
Quan taỡi hỗnh trỏu

(thọn Chake
(thọn Chake (thọn Chake
(thọn Chake

Thổồỹng
Thổồỹng Thổồỹng
Thổồỹng
Long
Long Long
Long

Nam ọng
Nam ọng Nam ọng
Nam ọng

Thổỡa Thión Huóỳ
Thổỡa Thión Huóỳ Thổỡa Thión Huóỳ
Thổỡa Thión Huóỳ







Anh: Hoaỡng Baớo
Anh: Hoaỡng Baớo Anh: Hoaỡng Baớo
Anh: Hoaỡng Baớo
ióu khừc õỏửu trỏu ồớ nhaỡ mọử (thọn hrọọửng
ióu khừc õỏửu trỏu ồớ nhaỡ mọử (thọn hrọọửng ióu khừc õỏửu trỏu ồớ nhaỡ mọử (thọn hrọọửng
ióu khừc õỏửu trỏu ồớ nhaỡ mọử (thọn hrọọửng


Taỡ Lu
Taỡ Lu Taỡ Lu
Taỡ Lu

ọng Giang
ọng Giang ọng Giang
ọng Giang

Quaớng Nam
Quaớng Nam Quaớng Nam
Quaớng Nam





A
A A
Anh: Hoaỡng Baớo
nh: Hoaỡng Baớonh: Hoaỡng Baớo
nh: Hoaỡng Baớo


5
õởnh: chố nhổợng gia õỗnh, doỡng hoỹ laỡm lóự tóng ping (boớ maớ) coù gióỳt trỏu thỗ mồùi
õổồỹc pheùp chaỷm khừc Acoỹ tồrờ trón quan taỡi, trón caùc cỏỳu kióỷn cuớa nhaỡ mọử.
Bón caỷnh õoù, trong õung ping Katu coỡn coù nhióửu hỗnh tổồỹng õọỹng vỏỷt khaùc nhổ
sồn dổồng, sao la, kyỡ õaỡ, ruỡa, gaỡ, chim... Trong suy nghộ cuớa ngổồỡi Katu, sổỷ am hióứu
tờnh caùch caùc loaỡi vỏỷt chờnh laỡ nguọửn saùng taỷo vaỡ traới nghióỷm trong cuọỹc sọỳng thổồỡng
ngaỡy, bồới tờnh caùch cuớa chuùng seợ taùc õọỹng tồùi cuọỹc sọỳng cuớa tổỡng caù nhỏn, doỡng hoỹ
cuợng nhổ toaỡn thóứ cọỹng õọửng laỡng.
Xung Xng, Xung Xoor (Sồn dổồng, sao la) laỡ nhổợng con vỏỷt hióửn laỡnh, taỷo
õổồỹc sổỷ yóu móỳn cuớa caùc vở thỏửn. Qua khaớo saùt, chuùng tọi nhỏỷn thỏỳy nhổợng hỗnh
tổồỹng naỡy õổồỹc chaỷm khừc trón mọỹt sọỳ quan taỡi cuớa doỡng hoỹ pbling, xuỏỳt phaùt tổỡ sồớ
thờch, gừn lióửn vồùi nghóử sn bừn cuớa ngổồỡi quaù cọỳ. Quan taỡi coù chaỷm khừc nhióửu
hỗnh thuù vỏỷt, cho chuùng ta bióỳt rũng, ngổồỡi quaù cọỳ tổỡng laỡ mọỹt tay sn cổỡ khọi.

Taỡ ry (Kyỡ õaỡ): ỏy laỡ hỗnh aớnh bióứu hióỷn cho mọỳi quan hóỷ ỏm - dổồng/giổợa
ngổồỡi sọỳng - ngổồỡi chóỳt, thổồỡng õổồỹc õỷt ồớ cọỹt nhaỡ, vồùi tổ thóỳ boỡ lón hay xuọỳng,
tổồng ổùng vồùi yù nghộa vóử hai thóỳ giồùi sọỳng (lón/dổồng) - chóỳt (xuọỳng/ỏm)
4
. Coù
nhióửu trổồỡng hồỹp, trón quan taỡi, ngổồỡi ta laỷi thóứ hióỷn hai con vỏỷt naỡy boỡ ngổồỹc
chióửu nhau, theo hổồùng õọng (hổồùng ngổồỡi sọỳng) - tỏy (hổồùng ngổồỡi chóỳt).
A coỹp (Ruỡa): Tuy laỡ loaỡi vỏỷt chỏỷm chaỷp, nhổng rỏỳt linh thióng vaỡ coù tuọứi thoỹ
rỏỳt cao, nón nhióửu tọỹc ngổồỡi lỏỳy ruỡa laỡm mọỹt daỷng bióứu tổồỹng, kióỳn truùc, thồỡ tổỷ, cổ

4
Theo lồỡi giaới thờch cuớa Pbling a Toanh (thọn Chake).

A pồù Abhui
A pồù AbhuiA pồù Abhui
A pồù Abhui vồùi nhióửu motif õióu khừc
vồùi nhióửu motif õióu khừc vồùi nhióửu motif õióu khừc
vồùi nhióửu motif õióu khừc

(thọn
(thọn (thọn
(thọn
Chake
Chake Chake

Chake

Thổồỹng Long
Thổồỹng Long Thổồỹng Long
Thổồỹng Long

Nam ọng
Nam ọng Nam ọng
Nam ọng

Thổỡa
Thổỡa Thổỡa
Thổỡa
Thión Huóỳ
Thión HuóỳThión Huóỳ
Thión Huóỳ







Anh: Hoaỡng Baớo
Anh: Hoaỡng Baớo Anh: Hoaỡng Baớo
Anh: Hoaỡng Baớo


Chi tióỳt trang trờ trón nhaỡ mọử (thọn hrọọửng
Chi tióỳt trang trờ trón nhaỡ mọử (thọn hrọọửng Chi tióỳt trang trờ trón nhaỡ mọử (thọn hrọọửng

Chi tióỳt trang trờ trón nhaỡ mọử (thọn hrọọửng


Taỡ Lu
Taỡ Lu Taỡ Lu
Taỡ Lu

ọng Giang
ọng Giang ọng Giang
ọng Giang

Quaớng Nam
Quaớng Nam Quaớng Nam
Quaớng Nam





Anh: Hoaỡng Baớo
Anh: Hoaỡng Baớo Anh: Hoaỡng Baớo
Anh: Hoaỡng Baớo