Đặc điểm truyện thiếu nhi của nguyễn quang thiều

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

DƯƠNG THỊ HIỀN KHANH

ĐẶC ĐIỂM TRUYỆN THIẾU NHI CỦA
NGUYỄN QUANG THIỀU
Ngành: Văn học Việt Nam
Mã số : 822.0121

LUẬN VĂN THẠC SĨ
NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN THỊ THANH NGÂN

Thái Nguyên, tháng 11 năm 2020


i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đề tài luận văn “Đặc điểm truyện thiếu nhi của Nguyễn
Quang Thiều” là công trình nghiên cứu của cá nhân tơi dưới sự hướng dẫn khoa học
của TS. Nguyễn Thị Thanh Ngân và những kết quả nghiên cứu trong luận văn này là
hoàn toàn trung thực.
Tháng 11 Năm 2020
Tác giả luận văn

Dương Thị Hiền Khanh

ii

LỜI CẢM ƠN

Trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hồn thành luận văn này, tơi đã nhận
được sự động viên, giúp đỡ, hướng dẫn tận tình và quý báu của các thầy cơ, gia đình,
đồng nghiệp và bạn bè. Với lịng kính trọng và biết ơn sâu sắc, tơi xin được bày tỏ lịng
cảm ơn chân thành tới:
TS. Nguyễn Thị Thanh Ngân, Cô đã luôn hướng dẫn tôi chu đáo, tận tình trong
suốt quá trình thực hiện và hồn thành luận văn của tơi. Và hơn hết, trong q trình học
tập và làm việc tơi đã được học ở cô tinh thần nghiên cứu khoa học cẩn thận, nghiêm
túc, tỉ mỉ và một thái độ làm việc hết mình. Xin được gửi đến cơ sự biết ơn và lịng kính
trọng chân thành nhất.
Các thầy cơ ở khoa Báo chí – Truyền thơng và Văn học, Trường Đại Khoa Học
trong suốt 02 năm tôi theo học đã mang đến cho tôi rất nhiều kiến thức quý báu và truyền
cho tơi sự tâm huyết, u nghề để tơi có động lực và niềm tin theo đuổi lĩnh vực mà mình
đã chọn.
Gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã ln tin tưởng và động viên ủng hộ, sát cánh
bên tôi trong suốt thời gian học tập, làm luận văn.

Thái Nguyên, tháng 11 năm 2020

Dương Thị Hiền Khanh


iii

MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................................. i

LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................................... ii
MỤC LỤC...........................................................................................................................iii
MỞ ĐẦU .............................................................................................................................. 1
1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................................. 1
2. Lịch sử vấn đề .................................................................................................................. 2
2.1. Về truyện viết cho thiếu nhi ......................................................................................... 2
2.2. Về văn xuôi của Nguyễn Quang Thiều ........................................................................ 4
3. Đối tượng và mục đích nghiên cứu ............................................................................... 10
3.1. Đối tượng .................................................................................................................... 10
3.2. Mục đích nghiên cứu .................................................................................................. 10
4. Phạm vi nghiên cứu ....................................................................................................... 10
5. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu ......................................................................... 10
5.1. Nhiệm vụ nghiên cứu.................................................................................................. 11
5.2. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................................ 11
6. Cấu trúc của luận văn..................................................................................................... 11
7. Những đóng góp của luận văn ....................................................................................... 12
CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG..................................................................... 12
1.1. Khái lược về truyện viết cho thiếu nhi ....................................................................... 12
1.1.1. Sự hình thành và vận động của truyện viết cho thiếu nhi ở Việt Nam .................. 13
1.1.2. Đặc trưng cơ bản của truyện viết cho thiếu nhi ...................................................... 16
1.2. Hành trình sáng tác của nhà văn Nguyễn Quang Thiều ............................................ 20
1.2.1. Sơ lược về tác giả và sự nghiệp sáng tác của nhà văn Nguyễn Quang Thiều ............ 20
1.2.2. Truyện viết cho thiếu nhi của Nguyễn Quang Thiều ...................................... 25
CHƯƠNG 2: CỐT TRUYỆN VÀ NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN VIẾT CHO THIẾU
NHI CỦA NGUYỄN QUANG THIỀU............................................................................ 30
2.1. Cốt truyện trong truyện viết cho thiếu nhi của Nguyễn Quang Thiều ............. 30
2.1.1. Khái lược về cốt truyện ........................................................................................ 30


iv

2.1.2. Sự kế thừa của cốt truyện dân gian .................................................................... 32
2.1.3. Dấu ấn cốt truyện hiện đại................................................................................... 40
2.2. Nhân vật trong truyện viết cho thiếu nhi của Nguyễn Quang Thiều ................ 49
2.2.1. Khái lược về nhân vật .......................................................................................... 49
2.2.2. Thế giới nhân vật trong truyện viết cho thiếu nhi của Nguyễn Quang Thiều. ...... 50
CHƯƠNG 3: NGÔN NGỮ VÀ NGƯỜI KỂ CHUYỆN TRONG TRUYỆN VIẾT CHO
THIẾU NHI CỦA NGUYỄN QUANG THIỀU .............................................................. 60
3.1. Ngôn ngữ trần thuật trong truyện viết cho thiếu nhi của Nguyễn Quang Thiều
............................................................................................................................................ 60
3.1.1. Khái lược về ngôn ngữ trần thuật ....................................................................... 60
3.1.2. Ngôn ngữ trần thuật giàu tính tạo hình .............................................................. 61
3.1.3. Ngơn ngữ trần thuật giàu chất thơ ...................................................................... 66
3.2. Người kể chuyện ...................................................................................................... 72
3.2.1. Khái lược về người kể chuyện ............................................................................ 72
3.2.2. Người kể chuyện với ngôi kể linh hoạt ............................................................. 73
3.2.3. Người kể chuyện với điểm nhìn trần thuật đa chiều. ...................................... 83
KẾT LUẬN ....................................................................................................................... 91
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................... 93


1

MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
1.1. Văn học thiếu nhi từ lâu đã trở thành “một bộ phận có vị trí đặc biệt quan
trọng trong mỗi nền văn học dân tộc”. Nó là hành trang quan trọng cho trẻ em trong
quá trình hình thành và phát triển nhân cách. Bởi lẽ, tâm hồn của trẻ giống như một
trang giấy trắng. Và những câu chuyện viết cho thiếu nhi cứ nhẹ nhàng thấm vào tâm
hồn các em những bài học làm người quý giá. Vì vậy, văn học thiếu nhi có vai trị bồi

dưỡng tâm hồn và giáo dục tồn diện nhân cách trẻ em cả về đạo đức, trí tuệ và tình
cảm thẩm mĩ. Văn học thiếu nhi đã tồn tại như một dòng chảy khỏe khoắn và bền bỉ
trong nền văn học nghệ thuật nước nhà xưa và nay. Mạch nguồn đó có lúc thăng lúc
trầm, đơi khi âm thầm, lặng lẽ, có lúc lại mạnh mẽ, ồ ạt luôn biến đổi và giao thoa
không ngừng nhưng chưa bao giờ có dấu hiệu dừng lại. Tuy nhiên, chúng ta cũng
phải thừa nhận trong hoàn cảnh lịch sử hiện nay, trẻ em đang bị tác động bởi những
thú vui văn hóa mới. Bên cạnh đó là sự cạnh tranh với những tác phẩm văn học thiếu
nhi nước ngoài. Điều này đã ảnh hưởng không nhỏ đến sự phát triển của văn học thiếu
nhi trong nước. Với vai trò và hiện trạng đó, văn học thiếu nhi đã nhận được sự quan
tâm đặc biệt và đã trở thành một mảnh đất màu mỡ, một miền đất hấp dẫn, thu hút
nhiều các tác giả và các nhà nghiên cứu.
1.2. Nguyễn Quang Thiều là một trong những gương mặt văn chương nổi bật
trong nền văn học Việt Nam đương đại. Với một hành trình sáng tạo khơng mệt mỏi,
một ý thức cách tân mạnh mẽ, ông đã làm nên một diện mạo văn chương đủ đầy với
những đóng góp trên nhiều thể loại: Thơ, trường ca, tiểu thuyết, truyện ngắn, truyện
thiếu nhi, dịch thuật, tiểu luận và tản văn. Hiện nay, ông đã xuất bản 10 tập thơ, 22
tác phẩm văn xuôi, 3 tập sách dịch. Ở thể loại nào ông cũng để lại ấn tượng tốt đẹp,
đặc biệt là thơ và truyện ngắn. Trong đó, truyện viết cho thiếu nhi của Nguyễn Quang
Thiều vô cùng độc đáo mang một phong cách riêng.
1.3. Cho đến nay, truyện viết cho thiếu nhi của Nguyễn Quang Thiều vẫn là một
đề tài còn bỏ ngỏ, chỉ có một vài bài phỏng vấn, lời nhận xét khái quát của một số
nhà văn, bạn đọc. Trên thực tế, chưa có một cơng trình nghiên cứu cơng phu về lĩnh


2

vực này. Vì thế, khám phá Đặc điểm truyện viết cho thiếu nhi của Nguyễn Quang
Thiều là một việc làm cần thiết. Đề tài nằm trong số những đề tài có tính cấp thiết
hiện nay.
2. Lịch sử vấn đề

2.1. Về truyện viết cho thiếu nhi
Văn học thiếu nhi ngay từ khi ra đời đã có ý nghĩa đặc biệt đối với đời sống văn
hóa tinh thần của trẻ thơ nói riêng và trẻ nhỏ nói chung. Với vai trị quan trọng trong
việc hoàn thiện nhân cách cho trẻ thơ, văn học thiếu nhi ngày càng khẳng định được
vị thế của mình trong dịng chảy của văn học Việt Nam. Vì thế, các nhà nghiên cứu
đã tìm đến Văn học thiếu nhi như một mảnh đất màu mỡ cho các đề tài khoa học của
mình.
Chúng tơi xin điểm lại một số cơng trình tiêu biểu:
Nguyễn Thị Hà với đề tài “Đặc điểm sáng tác cho thiếu nhi của Xuân
Quỳnh”(2014) đã cung cấp cái nhìn khá đầy đủ về mảng sáng tác cho thiếu nhi của
Xuân Quỳnh trên cả lĩnh vực thơ ca và truyện ngắn. Qua đó, luận văn cũng góp
phần khẳng định những đóng góp của Xuân Quỳnh trong văn học thiếu nhi Việt Nam.
Luận văn đã chỉ rõ trong mảng thơ viết cho thiếu nhi, Xuân Quỳnh - một người mẹ
yêu con mang đến những vần thơ ngọt ngào, trong trẻo thẫm đẫm tình mẫu tử. Mỗi
một bài thơ là một lần giúp trẻ tự khám phá thế giới mn màu. Bên cạnh đó, truyện
viết cho thiếu nhi của Xuân Quỳnh cũng góp một tiếng nói nhẹ nhàng nhưng thấm
thía tình u thương cho tâm hồn các bạn nhỏ. Những câu chuyện ngắn gọn, xinh
xắn gói gọn trong ba đề tài: những truyện đượm màu cổ tích, những truyện đồng
thoại sinh động và những truyện về tình cảm gia đình - xã hội đầy xúc động, Xuân
Quỳnh đã đem đến một thế giới mới để tâm hồn các em thỏa sức vẫy vùng và tự
rút ra những bài học làm người sâu sắc.
Bùi Thị Hường với Luận văn “Thế giới tuổi thơ trong sáng tác của Nguyễn
Ngọc Tư”(2017) đã đóng góp chung vào cái nhìn tồn cảnh về phong cách sáng tác
và những chủ đề chính trong sáng tác của Nguyễn Ngọc Tư. Luận văn cung cấp thêm
một kiểu tuyến nhân vật cụ thể trong các sáng tác của Nguyễn Ngọc Tư, đó là thế


3

giới tuổi thơ, hình ảnh trẻ thơ trong truyện ngắn của chị. Luận văn cũng khẳng định

các tác phẩm của Nguyễn Ngọc Tư đã tạo nên một sức hút lớn. Bởi trong sáng tác
của chị, người ta bắt gặp ở đó cảnh sắc đậm chất đất và người Nam Bộ: những cánh
đồng ngút ngát, bất tận được phù sa bồi tụ, con người Nam Bộ dù thô nháp nhưng
thẳng thắn, chân thành, phóng khống, nhưng cũng đầy mặn mịi sâu sắc.
Phạm Thị Luyến với Luận văn “Thế giới loài vật trong truyện viết cho thiếu
nhi của Vũ Hùng”(2018) đã chỉ ra được những nét đặc sắc về nội dung và nghệ thuật
trong những sáng tác cho thiếu nhi của tác giả với đề tài viết về loài vật. Những
phong tục, tập quán, nếp sinh hoạt của người dân tộc thiểu số trên dẻo cao được nhà
văn Vũ Hùng miêu tả vừa sinh động vừa thân thiện để khéo léo gửi gắm những bài
học về đạo đức, lối sống cho các em. Tác giả luận văn cũng đã phát hiện sức hấp
dẫn của Nguyễn Hùng nằm trong lối viết mộc mạc, gần gũi, ngơn ngữ dí dỏm ngắn
gọn của “người nơng thôn”. Cách xây dựng không gian và thời gian nghệ thuật là một
trong những điểm nhấn của các truyện viết cho thiếu nhi. Đó là cảnh thiên nhiên vừa
hùng vĩ vừa lãng mạn, nên thơ hòa trong thời gian tâm lí của nhân vật tạo nên một sức
hấp dẫn thú vị. Nghệ thuật xây dựng nhân vật độc đáo từ cách đặt tên đến việc khắc
họa ngoại hình nhân vật đã tạo nên những trang văn sống động. Mỗi trang văn của Vũ
Hùng đều hiện lên những bài học sâu sắc về cuộc sống.
Luận văn “Nghệ thuật tự sự trong truyện ngắn viết cho thiếu nhi của Nguyễn
Kiên” của Nguyễn Thị Thanh Thơ (2018) đã phát hiện Nguyễn Kiên có đóng góp
trong việc xây dựng cho truyện viết cho thiếu truyện nhi với các đề tài quen thuộc và
gần gũi nhưng luôn hướng trẻ đến những giá trị đạo đức tốt đẹp bằng con đường nhẹ
nhàng, tự nhiên nhất. Với tài sử dụng nghệ thuật tự sự độc đáo, hấp dẫn Nguyễn Kiên
đã mang lại dấu ấn riêng cho mình trong mỗi tác phẩm. Mỗi truyện ngắn viết cho
thiếu nhi của ông như một bài học về đạo làm người nhẹ nhàng thấm thía vào tâm
hồn các em. Luận văn cũng đã phát hiện và khẳng định đóng góp của Nguyễn Kiên
trong nghệ thuật xây dựng cốt truyện vận dụng mơ típ của truyện dân gian, nhân vật
dân gian cũng như xây dựng hệ thống điểm nhìn và ngơn ngữ trần thuật một cách linh
hoạt. Tất cả, góp phần đưa nghệ thuật tự sự trong truyện viết cho thiếu nhi hoàn thiện
và phát triển hơn.

4

Tác giả Vũ Thị Trâm trong Luận văn “Đặc điểm truyện về loài vật của Nguyễn
Nhật Ánh”(2017) đã chỉ rõ nghệ thuật miêu tả ngoại hình và tính cách độc đáo lồng
ghép trong cách đặt tên trong truyện viết về loài vật của Nguyễn Nhật Ánh đã khiến
chân dung nhân vật hiện lên rõ nét. Sự hấp dẫn của truyện có được cịn nhờ sự đan
xen giữa ngơn ngữ người kể chuyện và ngơn ngữ nhân vật khiến điểm nhìn được thay
đổi linh hoạt. Kết hợp với đó là giọng điệu vừa hài hước triết lý nhẹ nhàng tạo nên
sức cuốn hút cho câu chuyện khiến mỗi câu chuyện hiện lên như một truyện cổ tích
hiện đại.
Tóm lại, cho đến nay, truyện viết cho thiếu nhi đã và đang trở thành đề tài hấp
dẫn cho những nhà nghiên cứu. Nhìn chung các đề tài đều tập trung làm rõ những đặc
điểm nổi bật, mới mẻ về các phương diện trong thế giới nội dung và thế giới nghệ
thuật của từng tác giả. Trên cơ sở học hỏi kinh nghiệm nghiên cứu của những người
đi trước, chúng tôi triển khai đề tài “Đặc điểm truyện viết cho thiếu nhi của Nguyễn
Quang Thiều”.
2.2. Về văn xuôi của Nguyễn Quang Thiều
Những tác phẩm văn xi nói chung và truyện ngắn nói riêng của Nguyễn
Quang Thiều từ khi ra đời đã tạo được nhiều sự quan tâm của bạn đọc cũng như
giới nghiên cứu, phê bình. Kể từ khi tập truyện “Người đàn bà tóc trắng” (do NXB
hội nhà văn in năm 1993) ra đời và gây được tiếng vang lớn thì truyện ngắn của ơng
được báo giới, các nhà nghiên cứu phê bình và cả những tầng lớp thế hệ độc giả càng
lưu tâm nhiều hơn. Những cơng trình nghiên cứu và những bài viết, nhận xét và đánh
giá đều mang tính khái quát, tổng hợp về những vấn đề thuộc về nội dung và nghệ
thuật của truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều. Từ đó, những đóng góp của Nguyễn
Quang Thiều được soi rọi khám phá ở nhiều góc độ.
Trong Những thành tựu của truyện ngắn sau 1975, tác giả Nguyễn Bích Thu đã
ghi nhận và trân trọng sự góp mặt của nhà văn Nguyễn Quang Thiều:“Nguyễn Quang
Thiều cùng với nhiều nhà văn khác như Tạ Duy Anh, Y Ban, Nguyễn Quang Thân,

Nguyễn Thị Thu Huệ… đã tạo nên một diện mạo mới cho truyện ngắn thời kì đổi
mới” [Dẫn theo 56, tr.5]. Điều đó cho thấy, Nguyễn Bích Thu đã khẳng định tác giả


5

của Mùa hoa cải bên sơng có đóng góp lớn cho sự cách tân văn học ở thể loại truyện
ngắn đương đại.
Tác giả Bùi Việt Thắng trong Bình luận truyện ngắn khi khám phá thế giới
nghệ thuật trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều đã viết:“Bút pháp truyện ngắn
Nguyễn Quang Thiều từ thơ mà ra...tinh tế, bay bổng, giàu chất liên
tưởng”[57,tr.306]. Ông cũng khẳng định: “Tuy vào nghề chưa lâu nhưng Nguyễn
Quang Thiều là cây bút có nghề. Anh có một lối văn tự nhiên, linh động nên người
đọc ít có cảm giác dùng kỹ xảo” [57,tr.310]. Đồng thời, Bùi Việt Thắng cũng đánh
giá cao Nguyễn Quang Thiều là một trong những nhà văn thuộc thế hệ thứ ba nối tiếp
dòng chảy liên tục của truyện ngắn: “Thế hệ thứ ba khá đồng đều, họ mang vào văn
chương và truyện ngắn một sắc thái mới mẻ - tính chất hiện đại trong lối viết bao
hàm trong đó nhiều yếu tố vừa hiện thực, vừa trữ tình và kịch” [57,tr.310]. Đặc biệt
tác giả Nguyễn Chí Hoan cũng đánh giá cao những nỗ lực trong sự cách tân nghệ
thuật của truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều. Trong lời giới thiệu cùng bạn đọc cuốn
Tuyển tập truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều - Người nhìn thấy trăng thật, Nguyễn
Chí Hoan viết:“Truyện của anh giàu chất thơ, hơi thở huyền tích, thấm đẫm nhân
văn, lại khơng lạm dụng kỹ thuật nên đi vào tâm hồn thật tự nhiên, thật đầy đặn”
[25,tr. 6].
Trong những năm gần đây, truyện ngắn của Nguyễn Quang Thiều được giới
nghiên cứu lựa chọn và trao gửi nhiều cơ hội trong các đề tài khoa học. Luận văn thạc
sĩ Truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều nhìn từ góc độ thể loại (Đại học Quốc gia Hà
Nội, Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Hà Nội, 2012) của tác giả Tăng
Thị Hoàn đã đóng góp thêm vào việc nghiên cứu đặc điểm về cốt truyện, ngôn ngữ,
giọng điệu, không gian và thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn của ông. Tác giả đã

đi sâu khẳng định mỗi truyện ngắn của Nguyễn Quang Thiều đều có những cốt truyện
rất đỗi đời thường, dường như khơng có những mâu thuẫn xung đột gay gắt. Tác giả
cũng đã đi sâu nghiên cứu làm nổi bật vẻ đẹp giàu chất thơ của ngơn ngữ, có sự đan
cài, hòa quyện giữa hư và thực. Sự kết hợp hài hoà giữa chất tự sự và chất thơ làm
giàu thêm giá trị thẩm mĩ của truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều.


6

Phạm Thị Thảo với đề tài Đặc điểm văn xuôi của Nguyễn Quang Thiều trong
truyện và ký (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, Học viện khoa học xã hội,
2017) đã nghiên cứu những đóng góp trong nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ, giọng điệu
cũng như nghệ thuật xây dựng nhân vật trong truyện ngắn của Nguyễn Quang Thiều.
Qua đó, tác giả luận văn đã khẳng định tài năng của một cây bút đầy biến hóa, đa
sắc, đa thanh trong việc chiêm nghiệm và phản ánh đời sống hiện đại muôn màu,
muôn vẻ. Tuy nhiên, ở một giới hạn nhất định, người nghiên cứu cũng chưa phản ánh
được một cách toàn diện những thành tựu của Nguyễn Quang Thiều về nội dung cũng
như nghệ thuật trên một bình diện rộng các tác phẩm truyện ngắn của ông.
Luận văn Thạc sĩ Truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều dưới góc nhìn trần thuật
của tác giả Nguyễn Thị Sen, (Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học
Quốc gia Hà Nội, 2017) đã tiến hành nghiên cứu về nghệ thuật trần thuật qua các
truyện ngắn của Nguyễn Quang Thiều ở những khía cạnh như: điểm nhìn trần thuật,
người kể chuyện, kết cấu tác phẩm, cách xây dựng nhân vật, ngôn ngữ và giọng điệu
trần thuật. Trên cơ sở khám phá về nghệ thuật trần thuật, tác giả luận văn đã cho thấy
được nội dung tư tưởng mà nhà văn muốn gửi gắm qua tác phẩm. Song, do tính giới
hạn của đề tài, những đóng góp của tác giả Nguyễn Thị Sen cũng dừng lại ở một
hạn định về góc nhìn trần thuật. Luận văn chưa mang tính đột phá khi nghiên cứu
về nghệ thuật truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều ở diện rộng cũng như bề sâu.
Tác giả Hoàng Thị Thái với đề tài Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Nguyễn
Quang Thiều (2019) là một lối đi có màu sắc riêng, mới mẻ về nghệ thuật truyện

ngắn của Nguyễn Quang Thiều. Luận văn làm nổi bật những nét riêng thế giới
nhân vật kì ảo, thời gian và khơng gian kì ảo trong truyện ngắn của Nguyễn Quang
Thiều. Tác giả chỉ rõ yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều là một
hình thức nghệ thuật, phục vụ đắc lực cho việc thể hiện chiều sâu thế giới quan,
nhân sinh quan của tác giả.
Tác giả Vũ Thị Thanh Huyền với cách nhìn tiếp cận những giá trị văn hóa trong
“Mùi của ký ức” và “Trong ngôi nhà của mẹ” đã giúp người đọc nhận ra những vẻ
đẹp tiềm ẩn trong những trang viết tài hoa của Nguyễn Quang Thiều về những giá trị
văn hóa của làng quê Bắc Bộ. Điều đó được thể hiện qua việc xây dựng khơng gian


7

nghệ thuật là không gian thiên nhiên và không gian cuộc sống con người mang đậm
màu sắc văn hóa của làng q Bắc Bộ. Khơng gian nghệ thuật hịa vào thời gian nghệ
thuật góp phần lớn trong việc thể hiện những thơng điệp văn hóa sâu sắc của nhà văn.
Ngơn ngữ khơng gọt giũa mà đời thường bình dị tạo nên những trang viết chân thực
gần gũi với một giọng điệu trữ tình đưa con người đến những hồi niệm trong tâm
tưởng. Tất cả hòa trong giọng điệu triết lý với những chiêm nghiệm sâu sắc của nhà
văn về cuộc sống chính là những đóng góp đáng kể của Luận văn cũng như của
Nguyễn Quang Thiều.
Cho đến nay, những bài viết đánh giá về truyện ngắn của Nguyễn Quang
Thiều ngày càng phong phú, đa dạng và xuất hiện thường xuyên trên các kênh thông
tin: Phương Mai với bài viết Đa tài và đa mang đã khẳng định bản lĩnh một người
nghệ sĩ đa tài trên văn đàn Văn học Việt Nam hiện đại. Lê Dục Tú có bài Đội ngũ
nhà văn Việt Nam viết truyện ngắn đương đại. Bài viết như một bản tổng kết về những
đóng góp của một số những gương mặt văn chương tiêu biểu trong dòng Văn học
đương đại. Bài viết Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều: Có một đứa trẻ vừa gọi mẹ vừa
lớn của Trần Hoàng Thiên Kim đã khám phá vẻ đẹp tâm hồn của Nguyễn Quang
Thiều: “Mỗi lần gặp Nguyễn Quang Thiều điều khiến cho mọi trái tim đều tan chảy,

đó là tình yêu ông dành cho mẹ...là một giá trị vĩnh cửu trong văn chương Nguyễn
Quang Thiều” [78]. Bên cạnh đó, cịn là rất nhiều các bài viết khác tập trung thể hiện
vẻ đẹp tâm hồn, tài năng và phẩm giá văn chương của Nguyễn Quang Thiều như:
Trần Thị Hường, Nguyễn Quang Thiều: Kẻ đa tài lại là sự nhìn nhận Nguyễn Quang
Thiều ở một phương diện khác “Niềm say mê của Nguyễn Quang Thiều khơng chỉ là
thơ, văn, báo chí…hắn cịn cố gắng trong một hoạt động mất rất nhiều công sức: xúc
tiến quảng bá văn học ra nước ngoài” [89]. Như Bình trong bài viết Ngọn lửa Nguyễn
Quang Thiều cũng dành cho ông những lời tôn vinh đầy trân trọng xứng đáng với
một tài thơ - một tài văn thế kỉ:“Một giọng nói riêng, một cá tính riêng trong một
hình hài cũng rất riêng khơng thể nhịa lẫn vào bất cứ ai… Chính xác thì Nguyễn
Quang Thiều là lửa. Một bể lửa, cháy bền bỉ đốt lên những ngọn lửa u thương, lịng
trắc ẩn của chính anh với cuộc đời” [75 ].


8

Có thể thấy, đối với văn xi của Nguyễn Quang Thiều đã có nhiều những
cơng trình nghiên cứu, những bài viết, những ý kiến đánh giá đã khai thác khá sâu
sắc về phong cách của nhà văn. Tuy nhiên, các bài viết về truyện cho thiếu nhi cịn
ít, chủ yếu là những bài viết được in trên báo. Tiêu biểu như:
Dạ Vũ trong bài viết Bí mật hồ cá thần: Thần thoại tuổi thơ có nhận định khái
quát về những đóng góp của Nguyễn Quang Thiều trong thơ và trong truyện thiếu
nhi: “Nguyễn Quang Thiều là nhà thơ được coi là tiên phong trong lĩnh vực đổi mới
thơ hiện đại. Sáng tác của ơng ln là một tiếng nói độc đáo, khác lạ và giàu cá tính.
Cái cá tính mạnh mẽ cũng thể hiện trong các tác phẩm văn xuôi của Nguyễn Quang
Thiều. Dù đó là những sáng tác cho thiếu nhi, ngịi bút của ơng vẫn tỏ rõ được sức
nặng của sự tìm tịi và khao khát mới mẻ”[90]. Lời nhận định đã nhận thấy bao niềm
trăn trở trong hành trình sáng tạo nghệ thuật của một cây bút giàu trách nhiệm với lớp
trẻ, với cuộc đời và với nghiệp văn chương. Tác giả bài viết bằng sự yêu mến của mình
với Bí mật hồ cá thần đã nhận thấy ngôn ngữ thể hiện vô cùng linh hoạt luôn thể hiện

được chiều sâu nội tâm nhân vật của Nguyễn Quang Thiều“Bằng ngơn ngữ đậm chất
trữ tình, gợi cảm, Bí mật hồ cá thần gói ghém rất nhiều những cung bậc cảm xúc, tạo
nên một không gian vừa lãng đãng với gió mát trăng thanh, vừa huyền bí với những
âm điệu buồn vương như tiếng thở dài của người lớn, lại vừa có chút rộn ràng, bộc
trực của trẻ nhỏ” [90]. Bén duyên với văn của Nguyễn Quang Thiều từ tác phẩm
“Mùi của kí ức”, tác giả Chơn Linh sau một quá trình chiêm nghiệm đã nhận thấy cái
hồn trong ngơn ngữ giàu chất thơ và tính tạo hình của Nguyễn Quang Thiều: “Văn
của chú Thiều rất thơ, rất giàu tính hình tượng và mỹ cảm” [79 ].
Tác giả Chơn Linh trong bài Đọc văn Nguyễn Quang Thiều với cảm nhận tinh
tế của mình đã phát hiện được thần thái riêng trong văn phong của Nguyễn Quang
Thiều qua những truyện viết cho thiếu nhi “Nếu có bạn trẻ nào hỏi tơi nên tìm đọc
sách gì để trau dồi tiếng Việt và văn phong của mình, tơi sẽ khơng ngại ngần giới
thiệu bạn nên tìm đọc sách của Nguyễn Quang Thiều”[79 ]. Cùng quan điểm trên,
tác giả Nguyễn Thành Vinh có nhận xét: “Nếu một ngày bạn muốn tìm lại những điều
xưa cũ của một thời quá vãng, hay muốn tìm sự bình yên trong tâm hồn qua câu chữ,
xin hãy tìm đọc văn của Nguyễn Quang Thiều” [ 80 ].


9

Nguyễn Quang Thiều trong quá trình sáng tạo nghệ thuật, ông đã dành nhiều
quan tâm đến vùng thẩm mĩ khơi nguồn cảm hứng nghệ thuật của mình: “Tất cả
những câu chuyện viết cho thiếu nhi là những hồi tưởng của tôi về những năm tháng
ấu thơ. Trong những năm tháng ấu thơ ấy, tơi đã nghe, đã nhìn đâu đấy trong làng
tôi những câu chuyện quyến rũ về người sống và người đã chết…Tất cả những điều
ấy làm cho làng tơi mãi mãi thiêng liêng và huyền bí. Làng tơi đã trở thành nơi trú
ngụ của tâm hồn tôi, nơi tơi có thể qn đi mọi buồn đau, mọi bất trắc và mọi cám
dỗ ma quỷ. Tơi chỉ có thể sa ngã lúc nào đấy khi rời bàn chân mình khỏi mảnh đất
làng. Cịn khi tơi vùi hai bàn chân trần vào đất đai của làng mình, tơi có thể tự tin
nói rằng: Tơi là một cậu bé trong sáng và đầy những giấc mơ lấp lánh” [64]. Với

ông, vùng đất địa linh làng Chùa - nơi gắn bó máu thịt, với những đặc điểm riêng về
thiên nhiên, văn hóa, xã hội, gia đình là nơi chắp cánh cho những câu chuyện viết cho
thiếu nhi. Điều này đã giúp tác giả chuyển tải các giá trị nội dung và thể hiện hơi thở
riêng trong nghệ thuật viết truyện cho thiếu nhi của mình. Hơn nữa, Nguyễn Quang
Thiều ln ý thức về vai trị của khơng gian sống trong sự hình thành và phát triển
nhân cách của trẻ nhỏ “Có hai không gian vô cùng quan trọng. Thứ nhất là không
gian người - những người sống cùng trẻ, thứ hai chính là thiên nhiên. Nếu chúng ta
đánh mất cả hai không gian này, ta sẽ mất hồn tồn đứa trẻ đó. Theo tơi, văn học
thiếu nhi là thành trì đầu tiên đủ sức mạnh để bảo vệ một đứa trẻ” [76].
Qua việc khảo sát những bài viết, cơng trình nghiên cứu hiện có, chúng tơi nhận
thấy, các yếu tố của thế giới nghệ thuật trong truyện viết cho thiếu nhi của Nguyễn
Quang Thiều như nhân vật, ngôn ngữ, giọng điệu, người kể chuyện… đã được các
tác giả quan tâm, lưu ý. Tuy nhiên, những ý kiến đó mới được đề cập một cách tản
mạn, rải rác và chưa thật chuyên sâu, các ý kiến mới chỉ dừng lại ở giới hạn các bài
báo giới thiệu điểm qua về nội dung và nghệ thuật. Trong khi đó, theo chúng tơi,
nếu nghiên cứu một cách có hệ thống và chuyên sâu về nghệ thuật trong truyện
viết cho thiếu nhi của Nguyễn Quang Thiều, ta sẽ nhận ra một thế giới nghệ thuật
với những đặc trưng riêng mang cá tính và phong cách của nhà văn để có cơ sở
đánh giá về văn chương của Nguyễn Quang Thiều một cách toàn diện và sâu sắc hơn.
Đến thời điểm hiện tại, chúng tôi nhận thấy chưa có cơng trình nghiên cứu nào tìm hiểu


10

một cách đầy đủ, sâu sắc, có hệ thống về đặc điểm nghệ thuật trong truyện viết cho
thiếu nhi của Nguyễn Quang Thiều theo hướng nghiên cứu thi pháp học. Vì thế, chúng
tơi đã lựa chọn đề tài này. Chúng tơi hi vọng, luận văn của chúng tơi sẽ góp một tiếng
nói riêng vào việc khẳng định đóng góp, phong cách và vị trí riêng của Nguyễn Quang
Thiều trong nền văn học Việt Nam đương đại ở mảng sáng tác dành cho thiếu nhi.
3. Đối tượng và mục đích nghiên cứu

3.1. Đối tượng
Đối tượng mà đề tài quan tâm tìm hiểu là những đặc điểm nghệ thuật đặc sắc
trong truyện viết cho thiếu nhi của Nguyễn Quang Thiều.
3.2. Mục đích nghiên cứu
Đề tài tập trung tìm hiểu đặc điểm truyện viết cho thiếu nhi của Nguyễn Quang
Thiều. Từ đó góp phần làm sáng tỏ những đóng góp độc đáo của Nguyễn Quang
Thiều về đề tài viết cho thiếu nhi, đồng thời khẳng định sáng tạo nghệ thuật, phong
cách và vị trí của Nguyễn Quang Thiều trong nền văn học thiếu nhi Việt Nam hiện
đại.
4. Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi nghiên cứu của đề tài là những đặc điểm về cốt truyện, nhân vật, ngôn
ngữ, người kể chuyện trong các sáng tác cho thiếu nhi của Nguyễn Quang Thiều, bao
gồm:
Tập truyện ngắn:
- Ngọn núi bà già mù (2002)
- Chuyện của anh em nhà Mem và Kya (2020)
Truyện vừa:
- Bí mật hồ cá thần (1998)
- Con quỷ gỗ (2000)
5. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu


11

5.1. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Tìm hiểu, tập hợp, khai thác các vấn đề lý luận của đề tài.
- Phân tích các đặc điểm truyện viết cho thiếu nhi của Nguyễn Quang Thiều
thông qua hệ thống quan điểm sáng tác của nhà văn về đối tượng độc giả, nội dung
tác phẩm, mục đích sáng tác…
- Phân tích các phương thức xây dựng nhân vật, ngôn ngữ và người kể chuyện

trong truyện viết cho thiếu nhi của Nguyễn Quang Thiều.
- Khẳng định giá trị của tác phẩm và tài năng của Nguyễn Quang Thiều.
5.2. Phương pháp nghiên cứu
Để thực hiện đề tài này, chúng tôi sử dụng một số phương pháp nghiên cứu cơ
bản sau:
5.2.1. Phương pháp so sánh, đối chiếu: Đặt đối tượng nghiên cứu trong mối
tương quan so sánh với các tác giả, tác phẩm khác cùng thể loại, cùng đề tài để
thấy sự giống nhau và khác nhau trong phong cách nghệ thuật của các nhà văn, qua
đó chỉ ra những đặc trưng riêng, độc đáo của nghệ thuật truyện viết cho thiếu nhi của
Nguyễn Quang Thiều.
5.2.2. Tiếp cận thi pháp học: Cùng với các phương pháp nghiên cứu trên, chúng
tôi sẽ vận dụng lý thuyết thi pháp học để nhận diện và khám phá đặc điểm nghệ thuật
trong truyện viết cho thiếu nhi của Nguyễn Quang Thiều.
6. Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, nội dung chính của luận văn được triển khai
trong 3 chương:
Chương 1: Một số vấn đề chung
Chương 2: Cốt truyện và nhân vật trong truyện viết cho thiếu nhi của Nguyễn
Quang Thiều
Chương 3: Ngôn ngữ và người kể chuyện trong truyện viết cho thiếu nhi của
Nguyễn Quang Thiều


12

7. Những đóng góp của luận văn
Trên cơ sở kế thừa những thành tựu trước đây, luận văn tiếp cận một cách
chuyên sâu các sáng tác cho thiếu nhi của Nguyễn Quang Thiều. Qua đó chúng tơi cố
gắng cung cấp một cái nhìn hệ thống và tồn diện về những đặc sắc trong nghệ thuật
viết truyện cho thiếu nhi của Nguyễn Quang Thiều.

Bên cạnh đó luận văn có thể là tài liệu tham khảo thiết thực phục vụ việc giảng
dạy, nghiên cứu, học tập của sinh viên ngành Ngữ văn tại các trường cao đẳng, đại
học.

CHƯƠNG 1
MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG
1.1. Khái lược về truyện viết cho thiếu nhi


13

1.1.1. Sự hình thành và vận động của truyện viết cho thiếu nhi ở Việt Nam
Trong dòng chảy chung, bộ phận văn học thiếu nhi luôn đồng hành cùng với
văn học dân tộc. Sự góp mặt của văn học thiếu nhi đã làm đầy đặn và trọn vẹn gương
mặt của văn học dân tộc. Văn học viết cho thiếu nhi là mảnh đất tiềm năng để các tác
giả thử sức, thử bút. Trong văn học dân gian, văn học thiếu nhi gắn liền với những
bài vè, đồng dao, truyện cổ tích, ngụ ngơn. Trong thời kì Trung đại, văn học thiếu
nhi được quan tâm nhờ lấy việc hun đúc trí khí, bồi dưỡng đạo lý làm trọng. Văn học
hiện đại từ đầu thế kỉ XX, mảng sáng tác cho thiếu nhi có sự khởi sắc và có nhiều
thành tựu với những tác phẩm của Phạm Hồng Thái, Phan Bội Châu, Tản Đà. Đặc
biệt, từ giai đoạn 1930 – 1945, với sự đóng góp tích cực của Nguyễn Hồi, Tơ Hồi
và nhóm Tự lực văn đồn…, bộ phận văn học viết cho thiếu nhi được định hình rõ
nét hơn trên văn đàn với cả địa vị, giá trị nghệ thuật và nội dung. Song, ở thời kì này,
sáng tác cho thiếu nhi vẫn chưa phong phú, đề tài nội dung còn nghèo nàn, nghệ thuật
chưa thực sự được quan tâm.
Sau Cách mạng tháng Tám, theo chủ trương của Đảng, truyện viết cho thiếu
nhi được chú trọng thành một hoạt động của sáng tạo nghệ thuật. Do vậy văn học
thiếu nhi có những khởi sắc nhất định, phát triển toàn diện và phong phú hơn. Tơ
Hồi và Hồ Trúc được giao trọng trách đảm nhiệm bộ phận văn học chuyên viết
cho thiếu nhi.

Thời kì kháng chiến chống Pháp 1946 - 1954, do hoàn cảnh đất nước thời chiến
nên văn học thiếu nhi dày công trong việc hun đúc tinh thần yêu nước, căm thù giặc,
lan tỏa và thức tỉnh những tấm gương các em nhỏ anh dũng, kiên cường. Nội dung
của các tác phẩm viết cho thiếu nhi đều tập trung xây dựng những em bé liên lạc
mưu trí, dũng cảm. Các em đã trở thành những tấm gương yêu nước, góp công sức
không nhỏ cho cuộc trường trinh kháng chiến của Đất nước. Thời kì này, tiêu biểu
là nhà thơ Tố Hữu với bài thơ Lượm; Nguyễn Huy Tưởng thành công với: Tìm mẹ,
Chiến sĩ calơ, Hà Học Hợi học sinh gương mẫu, Hai bàn tay chiến sĩ, Điện Biên của
chúng em.


14

Văn học thiếu nhi thời kì kháng chiến chống Mĩ 1954 - 1975 vẫn tiếp tục mạch
nguồn cảm xúc của văn học thời đại, tập trung thể hiện hình tượng những người anh
hùng nhỏ tuổi, kiên cường của một dân tộc, một thời đại “Ra ngõ gặp anh hùng”.
Đội ngũ sáng tác truyện cho thiếu nhi có tăng lên đáng kể, số lượng và chất lượng
không ngừng được cải thiện. Tiêu biểu: Tơ Hồi viết Vừ A Dính, Bắc Thơn viết Hai
làng Tà Pình và Động Hía, Đồn Giỏi viết Đất rừng Phương Nam, Võ Quảng
viết Cái Thăng, Xuân Sách viết Đội du kích thiếu niên Đình Bảng, Bùi Hiển có Bên
đồn địch… Ở miền Bắc, giai đoạn này, các tác giả tập trung vào đề tài ngợi ca những
tấm gương nhỏ tuổi sáng tạo, yêu lao động. Văn học thiếu nhi thời kì này hoạt động
khá sơi nổi. Nhiều tác giả và tác phẩm tạo nên những tiếng vang lớn trong dòng Văn
học đương đại như: Lê Khắc Hoan có đóng góp với Mái trường thân yêu. Bùi Minh
Quốc có Bé Ly; Hải Hồ viết Chú bé sợ tốn. Đặc biệt tác giả Nguyễn Huy Tưởng với
Lá cờ thêu sáu chữ vàng và Kể chuyện Quang Trung.
Trong công cuộc khôi phục, xây dựng và phát triển đất nước, nội dung các
tác phẩm viết cho thiếu nhi nêu cao tinh thần vượt khó, sáng tạo v à nghị lực phi
thường của tuổi thơ, ngợi ca sự giàu đẹp của đất nước, phản ánh đời sống tâm hồn
tuổi mới lớn. Đặc biệt có sự ra đời của truyện khoa học viễn tưởng. Một trong những

thành công của văn học viết cho thiếu nhi thời kì này là sự góp mặt của một số
thể loại văn học mới bên cạnh thơ ca và truyện đó là ký, tự truyện… Nhìn chung,
văn học viết cho thiếu nhi thời kì này là một mùa nở rộ về đội ngũ sáng tác, đề tài, số
lượng và chất lượng. Tất cả đã ghi dấu sự trưởng thành, lớn mạnh của văn học dành
cho thiếu nhi. Tiêu biểu có các tên tuổi sau: t h ơ c ó c á c g i ả Tố Hữu, Phạm Hổ,
Võ Quảng, Xuân Tửu, Trần Hoạt… Ở dạng hồi ký, c ó Phùng Thế Tài… Truyện
có các giả Viết Linh, Thế Dũng, Hồng Bình Trọng…Giải thưởng riêng cho sáng
tác viết cho thiếu nhi Vì tương lai ra đời đã thúc đẩy mảng văn học viết cho thiếu
nhi phát triển thêm một bước mới. Nhiều tác phẩm xuất sắc ra đời như: Tu hú gọi
mùa của Trần Cơng Nghệ, Thánh Gióng và bé Nê của Lưu Trọng Văn. Tác giả
Nguyễn Quang Thiều có những tác phẩm tiêu biểu: Rùa trắng, Bơng hoa nước,
Người cha… Hòa vào dòng chảy trên, văn học thiếu nhi đương đại không thể không
nhắc đến các tác giả tài năng đã dùng tất cả tâm và tài của mình trong sự sáng tạo


15

nghệ để tạo ra sự mới mẻ cho tác phẩm. Từ đó, góp phần làm nên sự phong phú cho
nền văn học này. Người đọc khơng khó để nhận diện đâu là truyện của đâu là truyện
của Nguyễn Kiên, Nguyễn Nhật Ánh, Nguyễn Ngọc Thuần, Quế Hương. Và đễàng
nhận ra đâu là truyện của Võ Quảng, Phạm Hổ, Trần Đăng Khoa, Nguyễn Hồng
Sơn, Cao Xn Sơn… Chính vì vậy, dù sáng tác dành cho thiếu nhi có khai thác
những vùng thẩm mỹ từ quen thuộc đến mới mẻ thì mỗi tác phẩm đều có sức hấp dẫn
riêng. Nhìn chung, cho đến nay, văn học viết cho thiếu nhi ngày càng được quan
tâm phát triển và thực sự trở thành một dịng chảy khơng thể thiếu trong tiến trình
vận động của nền Văn học dân tộc.
Tóm lại, bằng niềm đam mê sáng tạo, tình yêu và trách nhiệm dành cho trẻ
nhỏ, những tác giả viết cho thiếu nhi và viết vì thiếu nhi đã có những thành tựu đáng
kể. Họ đã góp phần khơng nhỏ trong việc ni dưỡng tâm hồn trẻ thơ, đánh thức
trong các em những giá trị thiêng liêng, cao đẹp trong cuộc sống. Nhiều tác phẩm

thực sự có giá trị lớn cả về nghệ thuật và nội dung đã có sức sống bền bỉ với thời
gian, được các em tìm đọc và yêu mến qua nhiều thế hệ. Điều mà chúng ta không
phủ nhận là nhiều đầu sách hay, phù hợp với lứa tuổi, tâm sinh lý của trẻ nhỏ được
các em đón đọc rất nhiệt thành.
Bên cạnh đó, bộ phận văn học viết dành cho thiếu nhi ở Việt Nam vẫn tồn
tại một số hạn chế. Các tác giả chuyên sâu về mảng sáng tác này chưa nhiều và hiếm
người dám theo đuổi đề tài này lâu dài. Hơn nữa, tính cạnh tranh của các tác phẩm
viết cho thiếu nhi.trong nước chưa cao vẫn nặng nề tính giáo huấn, ít sự ngộ nghĩnh,
hình ảnh minh họa đơn điệu. Bên cạnh đó, truyện viết cho thiếu nhi của nước ngồi
được thiết kế khá đẹp mắt, lại vơ cùng hài hước, mới mẻ nên đã chiếm lĩnh thị trường
đọc của các em nhỏ. Và như hiện nay, một vài tác giả hiện tại viết cho thiếu nhi chưa
thể đáp ứng được nhu cầu thực tế của bạn đọc trẻ tuổi.
Song, không thể phủ nhận văn học viết cho thiếu nhi đang ngày càng nỗ lực
hồn thiện mình, ngày một thay da đổi thịt và chứng minh được vị trí của mình trên
văn đàn. Các tác giả chun tâm sáng tác ngày càng hay hơn, sâu sắc hơn, thỏa mãn
được nhu cầu đọc của các em hơn.


16

1.1.2. Đặc trưng cơ bản của truyện viết cho thiếu nhi
1.1.2.1. Đặc điểm cơ bản của tuổi thiếu nhi
Theo công ước quốc tế: Từ khi mới sinh đến 16 tuổi được coi là độ tuổi của trẻ
em. Theo tâm lý học từ 6 đến 16 tuổi là tuổi thiếu nhi, đây là giai đoạn hình thành và
phát triển nhân cách của con người. Cắp sách đến trường là sự kiện quan trọng trong
cuộc đời của lứa tuổi này. Trẻ phải thích nghi ngay với những phương thức, qui tắc,
qui chế nghiêm ngặt trong nhà trường. Đồng thời trẻ bắt đầu tiếp xúc với hệ thống
kiến thức bài bản, trừu tượng. Trẻ phải tự mình bộc lộ và xử lí với những tình huống
trong cuộc sống mà khơng có bố mẹ bên cạch. Đây cũng là lần đầu tiên trẻ được sống
trong mơi trường mới ngồi gia đình với các mối quan hệ thầy cơ, bạn bè. Trẻ có

nhiều thay đổi về tư duy: hiểu được một số nguyên lý như bảo tồn vật chất, bảo tồn
trọng lượng, hiểu được tính đảo ngược, phát triển, khái niệm thời gian, không gian,
cộng trừ, nhân chia. Trẻ có thêm tư duy trừu tượng và có khả năng khái qt hóa.
Ngồi ra trẻ có nhận thức về tính hợp tác và tự tin cá nhân, hiểu được giá trị của trung
thực, công bằng, hợp tác. Nhân cách được hình thành, thể hiện nếp sống, thói quen,
những hành vi có ý thức, tự khép mình vào qui tắc xã hội, hoặc theo những giá trị bản
thân đã chấp nhận. Khả năng thích nghi trong những hồn cảnh khác nhau với những
tính cách riêng, sở trường riêng.
Đặc biệt ở tuổi thiếu nhi trẻ có tính tự trọng cao, khá nhạy cảm và có khuynh
hướng tự lập không muốn bố mẹ can thiệp nhiều vào đời sống riêng tư. Do đó, nhân
cách được hình thành ở giai đoạn trước dễ bị phá vỡ để xây dựng một nhân cách mới,
trên cơ sở nhân cách cũ. Biểu hiện nhân cách mới được hình thành biểu hiện ở nếp
sống, thói quen về đạo đức. Tư duy của trẻ cũng đạt đến trình độ suy luận khá hợp lý.
Trẻ xây dựng cho mình những chuẩn mực, giá trị xã hội là cơ sở cho hành vi có ý
thức của mình. Vì những đặc trưng trên, nên những nhà giáo dục, trong đó có nhà văn
- những người dùng nghệ thuật văn chương để vừa dạy, vừa dỗ, vừa thuyết phục đóng
một vai trị vơ cùng quan trọng trong việc định hướng, hình thành và hồn thiện nhân
cách của các em.
1.1.2.2. Đặc trưng cơ bản của truyện viết cho thiếu nhi


17

Độc giả lứa tuổi thiếu nhi với những đặc trưng riêng về tâm sinh lý nên đã trở
thành một kiểu độc giả khó chiều. Điều đó vừa là một thử thách vừa là một điều kiện
để các tác giả khám phá bản lĩnh nghệ thuật của riêng mình. Các tác giả viết cho thiếu
nhi đều dựa vào những đặc điểm về tư duy, tình cảm của thiếu nhi để sáng tác. Do
vậy, văn học viết cho thiếu nhi có những đặc trưng, đặc thù riêng.
Văn học viết cho thiếu nhi đòi hỏi phải là những sáng tác phù hợp với tâm lí lứa
tuổi của trẻ em. Vì thế, mỗi sáng tác cần phải được nhìn qua lăng kính của đơi mắt

trẻ thơ. Người viết phải vừa hiểu vừa như sống cùng nhân vật và xuất phát từ cảm
xúc hồn nhiên, trong trẻo, tự nhiên “như trẻ thơ” để có những trang viết chân thực
nhất và hấp dẫn các em - từ cách nhìn, cách nghe, cách cảm, cách nghĩ, trí tưởng
tượng. Bất kì một tác phẩm văn học nào viết cho trẻ em phải được nhìn bằng con mắt
của trẻ thơ, phải được “trẻ con hóa”, phải thực sự hịa nhập với cuộc sống trẻ thơ,
sống hết mình với tuổi thơ mới có thể tạo ra được sự cộng hưởng với trẻ thơ mới có
thể mang lại cho tác phẩm sự thành công. Một tác phẩm viết cho thiếu nhi thực sự có
giá trị khi nội dung của nó chứa đựng sự hồn nhiên, vơ tư, trong sáng. Đó vừa là đặc
điểm về tâm hồn cũng là đặc điểm về tư duy của trẻ nhỏ. Người lớn muốn viết cho
chúng và muốn tác phẩm của mình thực sự sống cùng tuổi thơ của các em phải học
được sự hồn nhiên, ngây thơ ấy. Nếu như thơ, văn viết cho người lớn thường nhiều
triết lí, trừu tượng thì thơ, văn viết cho trẻ em phải đơn giản, nhẹ nhàng, ngắn gọn,
súc tích, trong sáng, dễ hiểu, vừa sức với khả năng tiếp nhận của trẻ nhỏ; vui nhộn,
vừa dễ đọc, dễ thuộc, dễ nhớ. Trẻ thơ vốn đã sẵn trong đầu trí tưởng tượng phong phú
nên khi gặp những yếu tố kì ảo, đẹp đẽ trong các tác phẩm văn học thì trí tưởng tượng
ở trẻ càng được thăng hoa, giúp các em phát triển trí tuệ và thưởng thức cái đẹp, tâm
hồn nhạy cảm, tinh tế hơn… Chất thơ hòa với trí tưởng tượng bay bổng của trẻ, giúp
trẻ em sau khi được nghe ông bà, cha mẹ kể chuyện, gấp sách lại vẫn thấy bao nhiêu
điều kì diệu, “bám chặt” lấy tâm hồn, tình cảm và chắp cánh cho những ước mơ, khát
vọng của tuổi thơ. Bên cạnh đó yếu tố hài hước, dí dỏm cũng là một trong yêu cầu
của nội dung tác phẩm dành cho trẻ em. Chính vì sự hồn nhiên, vui vẻ, vơ tư và trong
sáng trong bản chất của trẻ thơ nên mỗi một tác phẩm viết cho các em đều chứa đựng
những tiếng cười hóm hỉnh và tinh nghịch, hồn nhiên và trong sáng. Yếu tố đó giúp


18

một tác phẩm dễ dàng xóa bỏ khoảng cách, ranh giới giữa tác phẩm với độc giả. Cuộc
đối thoại giữa tác giả với các bạn nhỏ cũng gần gũi, hòa hợp hơn. Vì thế mà có thể
hấp dẫn và chinh phục các em. Đặc biệt sự ly kì, hấp dẫn với những yếu tố, tình tiết,

hình ảnh lạ lùng, khêu gợi tính hiếu kì của trẻ. Đây chính là một trong những yếu
tố của một câu chuyện hay, lôi cuốn các độc giả nhí. Sự ly kì chính là sự xung đột,
khi nhân vật chính phải vượt qua những trở ngại, thách thức của một vấn đề hay một
rắc rối để tiến tới thành công. Các em nhỏ vốn yêu mến những nàng tiên, ơng bụt,
những cơng chúa, hồng tử. Viết truyện cho các em, cuộc sống của nhân vật
thường gắn liền với phép nhiệm màu. Nghệ thuật li kì tạo nên từ sức mạnh siêu
nhiên bí ẩn. Vì vậy, xây dựng nhiều chi tiết hoang tưởng là thoả mãn trí tưởng
tượng, sở thích phiêu lưu của các độc giả nhỏ tuổi. Li kì hóa giúp các em nâng
cao nhận thức và cảm nhận giá trị cuộc sống vẹn toàn hơn. Với những đặc trưng riêng
về tâm lí lứa tuổi trẻ em, các tác giả văn học khi sáng tác đã chú ý điều tiết ngịi bút
của mình, đã sống cùng với những niềm vui, nỗi buồn của các em để có những trang
viết “thiếu nhi nhất”. Và qua đó, các tác giả cũng đã chứng minh được tài năng, tâm
huyết và tình yêu của mình dành cho con trẻ.
Tác phẩm văn học khơng thể thiếu nhân vật, đó là hình thức cơ bản để văn
học miêu tả thế giới một cách hình tượng. Trong truyện viết cho thiếu nhi nhân vật
được phân tuyến đa dạng phong phú: chính diện - phản diện; chính - phụ, nhân vật
đời thường. Đặc biệt là sự xuất hiện những nhân vật mang bóng dáng huyền thoại và
cả những con vật mang dáng dấp ngụ ngơn. Dù được xây dựng bằng phương thức
nào thì nhân vật cũng là phương tiện khái quát hiện thực: tính cách, hồn cảnh sống
của nhân vật đều phản ánh cuộc sống hiện thực. Qua đó, các tác giả khéo léo gieo
vào tâm hồn các em những bài học đạo đức, những lý tưởng sống cao đẹp, giúp các
em thưởng thức cái đẹp thiên nhiên và cuộc sống, cảm nhận giá trị nhân văn trong
sáng. Với cốt truyện bao gồm các chuỗi sự kiện hành động của nhân vật, nhiều tình
huống mà lứa tuổi thiếu nhi dễ gặp phải trong cuộc sống, trong học tập… đều được
các nhà văn đưa vào trang viết. Trong tác phẩm viết cho thiếu nhi, các tác giả cũng
vô cùng chú trọng đến việc xây dựng cốt truyện, coi đó là một trong những yếu tố
tạo sự hấp dẫn đối với thiếu nhi. Cốt truyện trong các sáng tác viết cho thiếu nhi với


19

gồm các loại: cốt truyện trữ tình, cốt truyện được kết cấu theo trình tự thời gian tuyến
tính, cốt truyện hài hước, cốt truyện được xây dựng theo mơtíp truyện dân gian. Qua
những cốt truyện, các em sẽ tự rút ra những bài học đạo đức nhẹ nhàng, như lòng
nhân ái bao dung, đức tính sẵn sàng chia sẻ khó khăn với mọi người. Đặc biệt tâm
hồn thiếu nhi vốn ngây thơ, trong sáng nên ngôn ngữ sử dụng phải thật tự nhiên và
gần gũi. Truyện viết cho thiếu nhi thường sử dụng khẩu ngữ. Mỗi một tác giả có một
ngơn ngữ riêng mang hơi thở vùng miền. Vì thế, càng đọc truyện, vốn tiếng Việt của
các em càng thêm giàu có. Đồng thời, ngơn ngữ truyện thiếu nhi cũng phát huy trí
tưởng tượng của các em, thế giới tâm hồn của các em sẽ trở nên phong phú muôn
màu. Ngôn ngữ đồng thoại cũng là một thế mạnh tạo nên sự hấp dẫn trong ngôn ngữ
truyện viết cho thiếu nhi. Mang đặc điểm nửa hư, nửa thực, rất gần gũi với thế giới
tâm hồn bao la rộng lớn của các em, dạng ngơn ngữ này dễ dàng hịa làm một với
tiếng nói tâm hồn trẻ nhỏ. Các em có thể đến với thiên nhiên, đến với loài vật, đến
với những vật vô tri, vô giác và lắng nghe được ngơn ngữ của chúng. Các em có thể
cảm nhận được cảm xúc, những giận hờn yêu ghét của chúng trước hiện thực cuộc
đời. Ngôn ngữ trong những tác phẩm dành cho thiếu nhi phải thật tự nhiên, hồn
nhiên như chính lứa tuổi các em. Bên cạnh đó người kể chuyện trong truyện viết
cho thiếu nhi vừa mang những đặc trưng chung vừa phải có những nét riêng để
phù hợp với tâm sinh lý của các em. Thông thường, trẻ nhỏ thích thể hiện và bộc
lộ bản thân mà khơng cần đến sự dẫn dắt hay định hướng của bất kì ai. Vì thế
người kể chuyện là người đứng bên ngồi để tái hiện khách quan thế giới của các
em cũng là một lợi thế trong nghệ thuật trần thuật. Đồng thời, người kể chuyện là
người trong cuộc lại tạo sự hấp dẫn bởi một khơng khí chân thực như chính câu
chuyện của các em. Vì thế, lựa chọn người kể chuyện trong truyện viết cho thiếu
nhi cũng là những lựa chọn cần cân nhắc cho mỗi tác giả.
Do những đặc trưng riêng về nội dung và nghệ thuật nên một vấn đề cấp bách
đối với các tác giả được đặt ra: “Về phía người sáng tác, cần thay đổi quan niệm về
văn học thiếu nhi, từ đó dành nhiều hơn sự chuyên tâm, chăm chút cho những trang
viết của mình. Nhà văn phải thật sự am tường về tâm sinh lý trẻ nhỏ, nhập vai trẻ

nhỏ, dõi theo những chuyển động tinh tế của các em trong sự tác động nhiều chiều


20

của đời sống đương đại” [34,tr.18]. Bởi, như nhận xét của Cooc - nhê - vich nhận
định trong Bàn về đặc thù của văn học nhi đồng : “Tính đặc thù của văn học thiếu
nhi là ở chỗ nó chiếu cố đến đặc điểm của độc giả thiếu nhi và chiếu cố đến tính đặc
thù và tâm lý nhi đồng” [73,tr.209]. Đáp ứng được điều đó văn học thiếu nhi chắc
chắn sẽ có những khởi sắc trong tương lai.
1.2. Hành trình sáng tác của nhà văn Nguyễn Quang Thiều

1.2.1. Sơ lược về tác giả và sự nghiệp sáng tác của nhà văn Nguyễn Quang Thiều
Tác giả Nguyễn Quang Thiều sinh ngày 13-2-1957 tại làng Chùa, xã Sơn Cơng,
huyện Ứng Hồ, tỉnh Hà Tây, nay thuộc Hà Nội, hiện sống tại quận Hà Đơng – Hà
Nội. Nơi đây có dịng sơng Đáy hiền hòa thơ mộng với những con người nồng hậu
đã nuôi dưỡng những năm tháng tuổi thơ của Nguyễn Quang Thiều. Đây cũng là nơi
gắn liền những huyền thoại, lễ nghi độc đáo, những hủ tục, lề thói của người dân quê.
Tất cả những điều đó đã trở thành mối lương duyên cho hồn văn, hồn thơ Nguyễn
Quang Thiều sau này. Những kí ức tuổi thơ cịn neo đậu trong tâm trí chính là nguồn
cảm hứng sáng tạo vơ tận; đã trở thành hơi thở, thành máu trong huyết quản và chảy
dài trên trang văn của ông. Và nơi đó, cũng chính là cõi đi - về của tâm hồn tác giả
sau bao bươn trải gian nan. Khi trao đổi với độc giả tại Nhà sách Ebook ông đã nói:
“Đi đâu cũng vậy thơi, tơi vẫn là “con chó nhỏ” cùa làng Chùa - Hà Tây, nơi chứng
kiến tất cả những vui buồn tuổi thơ tơi. Đi đâu thì tôi vẫn là người Việt, một người nhà
quê chân lấm tay bùn mà lên. Đến giờ, khi công việc bắt buộc tôi phải đi về Hà Nội
thường xuyên, nhưng chỗ ở tơi vẫn nhất định khơng chuyển lên phố vì nặng lịng với
thơn q. Bạn bè thân lâu lâu vẫn được mời đến nhà ăn xôi khúc tự tay tôi đi hái lá khúc
về, tự nhào bột, làm nhân... Những thứ ngon lành ấy, phố xá bán đầy nhưng chẳng tìm
đâu hương vị thứ thiệt” [88].

Là một cây bút “con nhà nòi” trong làng văn, Nguyễn Quang Thiều sinh ra và
lớn lên trong một gia đình viên chức giản dị và giàu tình cảm. Cha ơng là nhà thơ
Nguyễn Quang Thâu, dù không nổi tiếng nhưng ông luôn lấy tư tưởng nhân ái để
sống và để răn dạy các con của mình. Đặc biệt, trong ký ức của mình, tuổi thơ
Nguyễn Quang Thiều gắn liền với hình ảnh người bà nội bất động về thể xác nhưng