Sử dụng tư liệu để rèn luyện kỹ năng quan sát trong dạy học phần sinh vật và môi trường, sinh học 9

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC VINH
-----------------------

TRẦN THỊ PHÚC

SỬ DỤNG TƢ LIỆU ĐỂ RÈN LUYỆN
KỸ NĂNG QUAN SÁT TRONG DẠY HỌC
PHẦN SINH VẬT VÀ MÔI TRƢỜNG,
SINH HỌC 9

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
Cán bộ hướng dẫn khoa học:
PGS. TS. NGUYỄN ĐÌNH NHÂM

NGHỆ AN - 2018


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC VINH
-----------------------

TRẦN THỊ PHÚC

SỬ DỤNG TƢ LIỆU ĐỂ RÈN LUYỆN
KỸ NĂNG QUAN SÁT TRONG DẠY HỌC
PHẦN SINH VẬT VÀ MÔI TRƢỜNG,
SINH HỌC 9
Chuyên ngành: Lý luận và phƣơng pháp dạy học Sinh học
Mã số: 8.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
Cán bộ hướng dẫn khoa học:
PGS. TS. NGUYỄN ĐÌNH NHÂM

NGHỆ AN - 2018


i
LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của tôi dưới sự hướng dẫn
của PGS.TS. Nguyễn Đình Nhâm. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong
luận văn là trung thực, khách quan và chưa từng được cơng bố trong bất kỳ một
cơng trình nghiên cứu nào khác.
Nghệ An, tháng 08 năm 2018
Tác giả

Trần Thị Phúc


ii
LỜI CẢM ƠN
Để hồn thành luận văn này,tơi đã nhận được sự giúp đỡ rất nhiệt tình,
quý báu của tập thể và các cá nhân.
Với lịng kính trọng và biết ơn sâu sắc nhất, tôi xin gửi lời cảm ơn chân
thành đến PGS.TS Nguyễn Đình Nhâm, người đã tận tình giúp đỡ và hướng dẫn,
góp ý cho tơi trong suốt q trình tơi thực hiện đề tài.
Lời cảm ơn sâu sắc tôi xin gửi đến các thầy giáo, cô giáo Viện sư phạm tự
nhiên và phòng Đào tạo Sau đại học - Trường Đại học Vinh, các thầy cô giáo
tham gia giảng dạy các chuyên đề chuyên ngành Lí luận và phương pháp dạy
học môn Sinh học đã động viên, giúp đỡ và tạo điều kiện cho tơi hồn thành

luận văn.
Tôi xin cảm ơn Ban giám hiệu, các thầy giáo, cô giáo bộ môn Sinh học,
cùng các em học sinh của trường THCS Lê Hồng Phong, THCS Nguyễn Thiếp
và THCS Phan Huy Chú,trên địa bàn huyện Thạch Hà, tỉnh Hà Tĩnh đã nhiệt
tình giúp đỡ, hợp tác, hỗ trợ tơi trong suốt q trình nghiên cứu và thực nghiệm
sư phạm.
Tơi xin chân thành cảm ơn đến gia đình, bạn bè và những người thân đã
ln động viên, khuyến khích và giúp đỡ để tơi hồn thành luận văn này.
Nghệ An, tháng 08 năm 2018
Tác giả

Trần Thị Phúc


iii
MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i
LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................... ii
MỤC LỤC ........................................................................................................... iii
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT .................................................................. vii
DANH MỤC CÁC BẢNG ............................................................................... viii
DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ ............................................................................ ix
DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ ................................................................................. x
DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ........................................................................... xii
MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1
1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1
1.1. Từ yêu cầu đổi giáo dục hiện nay ............................................................... 1
1.2. Do vai trò sử dụng tƣ liệu để rèn luyện kỹ năng quan sát trong dạy học
hiện nay ................................................................................................................ 2
2. Mục đích nghiên cứu ....................................................................................... 3

3. Nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................... 3
4. Phạm vi nghiên cứu ......................................................................................... 3
5. Đối tƣợng và khách thể nghiên cứu ............................................................... 4
5.1. Đối tƣợng nghiên cứu ................................................................................... 4
5.2. Khách thể nghiên cứu .................................................................................. 4
6. Giả thuyết khoa học ........................................................................................ 4
7. Phƣơng pháp nghiên cứu................................................................................ 4
7.1. Phƣơng pháp nghiên cứu lý thuyết............................................................. 4
7.2. Phƣơng pháp điều tra cơ bản...................................................................... 4
7.3. Phƣơng pháp quan sát ................................................................................. 5
7.4. Phƣơng pháp hỏi ý kiến chuyên gia............................................................ 5
7.5. Phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm .......................................................... 6
7.6. Phƣơng pháp thống kê tốn học ................................................................. 6
8. Đóng góp mới của đề tài ................................................................................. 6


iv
9. Cấu trúc của luận văn ..................................................................................... 7
NỘI DUNG .......................................................................................................... 8
CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ................. 8
1.1. Tổng quan nghiên cứu về kỹ năng quan sát .............................................. 8
1.1.1. Những nghiên cứu ở nước ngoài .............................................................. 8
1.1.2. Những nghiên cứu ở trong nước ............................................................. 9
1.2. Cơ sở lý luận ............................................................................................... 10
1.2.1.Các khái niệm, phân loại liên quan đến tư liệu trong dạy học ............... 10
1.2.1.1. Khái niệm tư liệu ................................................................................... 10
1.2.1.2. Phân loại tư liệu ..................................................................................... 11
1.2.1.3. Tiêu chuẩn đánh giá tư liệu ................................................................... 11
1.2.1.4. Tầm quan trọng của tư liệu trong dạy học............................................. 12
1.2.2. Kỹ năng quan sát ...................................................................................... 12

1.2.2.1. Quan niệm về quan sát ........................................................................... 12
1.2.2.2. Các hình thức quan sát ........................................................................... 12
1.2.2.2.1. Quan sát trực tiếp và quan sát gián tiếp ............................................. 12
1.2.2.2.2. Quan sát chuẩn mực và quan sát tự do ............................................... 12
1.2.2.2.3. Quan sát tham dự và quan sát không tham dự ................................... 13
1.2.2.2.4. Quan sát công khai và quan sát bí mật ............................................... 13
1.2.2.2.5. Tự quan sát .......................................................................................... 14
1.2.2.3. Quan niệm về kỹ năng và kỹ năng quan sát ........................................... 14
1.2.2.3.1. Kỹ năng ............................................................................................... 14
1.2.2.3.2. Kỹ năng quan sát ................................................................................. 15
1.2.2.4. Rèn luyện kỹ năng quan sát .................................................................... 15
1.3. Thực trạng sử dụng tƣ liệu để rèn luyện kỹ năng quan sát phần “Sinh vật
và môi trƣờng”, Sinh học 9 ................................................................................ 16
1.3.1. Mục tiêu khảo sát ..................................................................................... 16
1.3.2. Phương pháp khảo sát .............................................................................. 16
1.3.3. Kết quả điều tra ........................................................................................ 16
1.3.3.1. Thực trạng về phương pháp dạy học của giáo viên ............................... 16


v
1.3.3.2. Thực trạng về mức độ hứng thú học tập của học sinh ........................... 19
1.4. Cấu trúc, nội dung phần Sinh vật và môi trƣờng theo định hƣớng sử
dụng tài liệu rèn luyện kỹ năng quan sát. ....................................................... 22
1.4.1. Vai trò ....................................................................................................... 22
1.4.2. Mục tiêu .................................................................................................... 22
1.4.2.1. Về kiến thức ............................................................................................ 22
1.4.2.2. Về kĩ năng ............................................................................................... 23
1.4.2.3. Về thái độ ............................................................................................... 23
1.4.3. Thành phần kiến thức cơ bản ................................................................. 23
1.4.4. Cấu trúc chương trình ............................................................................. 24

KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 .................................................................................. 29
CHƢƠNG 2. SỬ DỤNG TƢ LIỆU ĐỂ RÈN LUYỆN KỸ NĂNG QUAN
SÁT TRONG DẠY HỌC PHẦN SINH VẬT VÀ MÔI TRƢỜNG, SINH
HỌC 9 ................................................................................................................. 30
2.1. Cơ sở khoa học trong việc sử dụng tƣ liệu dạy học ................................ 30
2.1.1. Thuận lợi đối với việc khai thác tư liệu .................................................. 30
2.1.2. Những bất cập trong việc khai thác tư liệu ............................................ 31
2.2. Sử dụng tƣ liệu phần Sinh vật và môi trƣờng, Sinh học 9 ..................... 31
2.2.1. Quy trình sử dụng tư liệu để dạy học phần Sinh vật và môi trường Sinh
học 9 .................................................................................................................... 31
2.2.2. Ví dụ minh họa ......................................................................................... 32
KẾT LUẬN CHƢƠNG 2 .................................................................................. 40
CHƢƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM .................................................... 41
3.1. Mục đích thực nghiệm ............................................................................... 41
3.2. Nội dung thực nghiệm ................................................................................ 41
3.3. Phƣơng pháp thực nghiệm ........................................................................ 41
3.3.1. Chọn trường, chọn lớp thực nghiệm ....................................................... 41
3.3.2. Đối tượng thực nghiệm ............................................................................ 41
3.4. Tiến hành thực nghiệm .............................................................................. 42
3.5. Kết quả thực nghiệm .................................................................................. 42


vi
3.5.1. Kết quả thực nghiệm về mặt định lượng................................................. 42
3.5.1.1. Bài kiểm tra 15 phút (Lần 1) ................................................................. 42
3.5.1.2. Bài kiểm tra 45 phút (Lần 2) ................................................................ 445
3.5.1.3. Bài kiểm tra 15 phút (Lần 3) .................................................................. 47
3.5.2. Phân tích kết quả về mặt định tính ......................................................... 51
KẾT LUẬN CHƢƠNG 3 .................................................................................. 52
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .......................................................................... 54

1. Kết luận .......................................................................................................... 54
2. Kiến nghị ........................................................................................................ 55
TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 556
PHỤ LỤC


vii
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

Chữ viết tắt
DH

Nội dung viết đầy đủ
Dạy học


viii

ĐC

Đối chứng

GD

Giáo dục

GV

Giáo viên

HS

Học sinh

KN

Kỹ năng

KNQS

Kỹ năng quan sát

SGK

Sách giáo khoa

THCS

Trung học cơ sở

TL

Tư liệu

TN

Thực nghiệm


ix

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1.1. Kết quả điều tra về phương pháp dạy học của GV ............................. 17
Bảng 1.2. Kết quả điều tra về việc sưu tầm và sử dụng tư liệu trong dạy học
của GV ................................................................................................................. 18
Bảng 1.3. Kết quả điều tra mức độ hứng thú của học sinh đối với tư liệu trong
giờ học sinh học .................................................................................................. 20
Bảng 3.1. Đối tượng thực nghiệm ....................................................................... 50
Bảng 3.2. Bảng thống kê điểm số bài kiểm tra lần 1 .......................................... 51
Bảng 3.3. Bảng phân phối tần suất bài kiểm tra lần 1 ........................................ 51
Bảng 3.4. Bảng phân phối tần suất tích lũy bài kiểm tra lần 1 ........................... 52
Bảng 3.5. Bảng phân loại trình độ qua bài kiểm tra lần 1................................... 52
Bảng 3.6. Bảng tổng hợp các tham số đặc trưng bài kiểm tra lần 1 ................... 53
Bảng 3.7. Bảng thống kê điểm số bài kiểm tra lần 2 .......................................... 54
Bảng 3.8. Bảng phân phối tần suất bài kiểm tra lần 2 ........................................ 54
Bảng 3.9. Bảng phân phối tần suất tích lũy bài kiểm tra lần 2 ........................... 55
Bảng 3.10. Bảng phân loại trình độ qua bài kiểm tra lần 2................................. 55
Bảng 3.11. Bảng tổng hợp các tham số đặc trưng bài kiểm tra lần 2 ................. 56
Bảng 3.12. Bảng thống kê điểm số bài kiểm tra lần 3 ........................................ 57
Bảng 3.13. Bảng phân phối tần suất bài kiểm tra lần 3 ...................................... 57
Bảng 3.14. Bảng phân phối tần suất tích lũy bài kiểm tra lần 3 ......................... 58
Bảng 3.15. Bảng phân loại trình độ qua bài kiểm tra lần 3................................. 58
Bảng 3.16. Bảng tổng hợp các tham số đặc trưng bài kiểm tra lần 3 ................. 59


x
DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ

Biểu đồ 3.1. Đồ thị biểu diễn tần số điểm các bài kiểm tra lần 1 trong thực
nghiệm ................................................................................................................. 51

Biểu đồ 3.2. Đường lũy tích kết quả bài kiểm tra lần 1 ...................................... 52
Biểu đồ 3.3. Đồ thị biểu diễn tần số điểm các bài kiểm tra lần 2 trong thực
nghiệm ................................................................................................................. 54
Biểu đồ 3.4. Đường lũy tích kết quả bài kiểm tra lần 2 ...................................... 55
Biểu đồ 3.5. Đồ thị biểu diễn tần số điểm các bài kiểm tra lần 3 trong thực
nghiệm ................................................................................................................. 57
Biểu đồ 3.6. Đường lũy tích kết quả bài kiểm tra lần 3 ...................................... 58


xi
DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ

Sơ đồ 2.1. Quy trình sử dụng tư liệu để dạy học................................................. 31
Sơ đồ 2.2. Chuỗi thức ăn trong hệ sinh thái ........................................................ 33


xii
DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ

Hình 2.1. Hình ảnh các kiểu hệ sinh thái ............................................................ 34
Hình 2.2. Phim về các kiểu hệ sinh thái .............................................................. 34


1
MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
1.1. Từ yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay
Ngày nay, cuộc cách mạng khoa học - công nghệ đang phát triển nhanh và
mạnh như vũ bão, tạo những thay đổi vượt bậc trong mọi lĩnh vực. Cùng với xu
thế tồn cầu hóa và hội nhập quốc tế tác động mạnh mẽ đến việc đào tạo nguồn

nhân lực và đòi hỏi mỗi quốc gia phải có nguồn nhân lực có đủ năng lực và chất
lượng cao. Để đáp ứng yêu cầu trên, ngành giáo dục phải có chiến lược đào tạo
và phát triển nhân tố con người; không chỉ phát triển tri thức khoa học mà cịn
phải có năng lực tự học, sáng tạo, khả năng tư duy, phân tích giải quyết các vấn
đề thực tiễn.
Trong những năm qua, Đảng và Nhà nước luôn khẳng định “Giáo dục và
đào tạo luôn là quốc sách hàng đầu, là sự nghiệp của Đảng, Nhà nước và của
tồn dân”. Chính vì vậy, vấn đề “đổi mới căn bản, toàn diện” tất yếu phải diễn
ra, cụ thể như trong Nghị quyết 29 – NQ/TW ngày 4/11/2013 của Ban Chấp
hành Trung ương Đảng khóa XI:“Tiếp tục đổi mới phương pháp dạy và học
theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng
kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi
nhớ máy móc”.[2, 3, 20]
Phương pháp giáo dục hiện nay tập trung vào phát huy tính tích cực, tự
giác, chủ động, sáng tạo của học sinh, phù hợp với đặc điểm của từng lớp học,
môn học, hướng dẫn phương pháp tự học, cách thức làm việc nhóm, rèn luyện
khả năng quan sát, ứng dụng kiến thức vào thực tiễn, đem lại niềm vui, hứng thú
học tập của học sinh. Trên tinh thần đó, giáo dục và đào tạo đã có nhiều thay đổi
cả về lượng và chất, từ chỗ dạy học thụ động đã chuyển sang dạy học tích cực,
lấy người học làm trung tâm, người học vừa là chủ thể vừa là đích cuối cùng của
quá trình dạy học, tạo mọi điều kiện để tiềm năng mỗi cá nhân được bộc lộ, phát
triển, biến quá trình đào tạo thành quá trình tự đào tạo. Như vậy, mục tiêu dạy
học ngày nay đã chuyển đổi từ mục tiêu hình thành kiến thức sang hình thành kỹ
năng (KN) cho học sinh (HS). Trong đó kỹ năng quan sát (KNQS) là cơ bản,


2
thiết thực, giúp người học lĩnh hội tri thức một cách chủ động sáng tạo, phát
triển được tư duy logic của bản thân.
1.2. Do vai trò sử dụng tƣ liệu để rèn luyện kỹ năng quan sát trong

dạy học hiện nay.
Việt Nam đang trong quá trình đổi mới giáo dục theo định hướng phát
triển năng lực người học và đòi hỏi người có học vấn hiện đại có khả năng lấy ra
từ tri thức, nhớ các tri thức dưới dạng có sẵn đã lĩnh hội ở các trường phổ thơng
mà cần phải có năng lực quan sát để chiếm lĩnh, chủ động, tích cực sử dụng các
tri thức mới một cách độc lập, khả năng đánh giá các sự kiện, các tư tưởng, các
hiện tượng mới một cách logic, hợp lý, sáng suốt khi tiếp xúc với tình huống
trong cuộc sống, trong lao động, học tập và trong quan hệ với mọi người.
Quan sát là vấn đề quan trọng bậc nhất trong quá trình học tập. Nếu rèn
luyện được cho HS phương pháp, kỹ năng quan sát thì sẽ tạo cho HS lịng ham
học, kích thích sự tư duy, sáng tạo, khơi dậy nội lực bên trong vốn có của mỗi
người, làm cho kết quả học tập sẽ được tăng lên.
Tư liệu dạy học luôn là nguồn cung cấp tri thức cho học sinh, giúp các em
lĩnh hội kiến thức phong phú và góp phần rèn luyện các kỹ năng, kỹ xảo. Vì vậy,
tư liệu dạy học là khơng thể thiếu nhất là đối với các môn khoa học tự nhiên,
trong đó có mơn Sinh học.
Các tranh ảnh, phim, sơ đồ, bài tập…….là tư liệu dạy học được sử dụng
phổ biến nhất. Tuy nhiên việc dạy học chỉ đạt hiệu quả cao khi chọn đúng tư liệu
và có biện pháp khai thác tư liệu hợp lý phù hợp với mục tiêu bài học.
Phần “Sinh vật và môi trường” nghiên cứu về mối quan hệ giữa sinh vật
với sinh vật và giữa sinh vật với môi trường. Để HS lĩnh hội tốt các mối quan hệ
ấy, ngoài việc truyền thụ kiến thức từ SGK qua kênh hình và kênh chữ thì các tư
liệu giảng dạy bên ngoài khác như tranh ảnh, sơ đồ, video… ..đóng một vai trị
hết sức quan trọng. Từ việc quan sát các tư liệu kết hợp với sự giải thích của
giáo viên thì học sinh dễ dàng xác định các đối tượng cũng như các mối quan hệ
sinh thái giữa các sinh vật diễn ra trong tự nhiên.


3
Thực trạng hiện nay, trong phần Sinh vật và môi trường – Sinh học lớp 9

thì HS nắm kiến thức cịn chủ yếu thơng qua các kỹ năng truyền thống, năng lực
quan sát của HS cịn yếu. Ngun nhân chính là do: đa phần HS nhận thức về vị
trí, tầm quan trọng của Sinh vật và mơi trường cịn hạn chế, động cơ, hứng thú
với mơn học cịn thấp, thời lượng dành cho quan sát chưa nhiều, việc quan sát
của HS chưa hiệu quả, phần lớn giáo viên (GV) chưa xác định được hệ thống
các KN cơ bản, cần có để học phần sinh vật và môi trường, GV vẫn nặng về dạy
kiến thức mà qua dạy kiến thức chưa hình thành được KNQS cho HS.
Từ những lý do trên, tôi nghiên cứu đề tài luận văn “Sử dụng tư liệu để
rèn luyện kỹ năng quan sát trong dạy học phần Sinh vật và mơi trường, Sinh
học 9”.
2. Mục đích nghiên cứu
Trên cơ sở nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn luận văn nghiên cứu Sử
dụng tư liệu để dạy học phần “Sinh vật và môi trường”, Sinh học 9 nhằm rèn
luyện kỹ năng quan sát cho học sinh.
3. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc sử dụng tư liệu để rèn luyện kỹ năng
quan sát cho HS.
- Phân tích nội dung phần sinh vật và môi trường, sinh học 9
- Thiết kế các quy trình sử dụng tư liệu để rèn luyện KNQS trong dạy học
Sinh học 9.
- Thiết kế bộ câu hỏi đánh giá kỹ năng việc rèn luyện KN quan sát cho
học sinh.
- Thực nghiệm sư phạm để đánh giá tính hiệu quả của việc sử dụng tư
liệu để rền luyện kỹ năng quan sát.
4. Phạm vi nghiên cứu
- Nội dung kiến thức phần “Sinh vật và môi trường”, Sinh học 9.
- Đề tài được tiến hành khảo sát và thực nghiệm tại Trường THCS Lê
Hồng Phong, trường THCS Nguyễn Thiếp và trường THCS Phan Huy Chú,
huyện Thạch Hà, tỉnh Hà Tĩnh.

4
5. Đối tƣợng và khách thể nghiên cứu
5.1. Đối tƣợng nghiên cứu
- Nguyên tắc, kĩ thuật và quy trình thiết kế, sử dụng tư liệu để rèn luyện
KN quan sát.
- Một số tư liệu phục vụ cho quá trình dạy học phần “Sinh vật và môi
trường”, Sinh Học 9.
5.2. Khách thể nghiên cứu
Quá trình dạy học phần “Sinh vật và môi trường”, (GV và HS Khối 9
THCS)
6. Giả thuyết khoa học
Nếu thiết kế được các hệ thống quy trình khoa học và sử dụng một cách
hợp lý các tư liệu trong quá trình dạy học thì sẽ giúp học sinh rèn luyện tốt hơn
kỹ năng quan sát. Qua đó góp phần nâng cao hiệu quả dạy học trong phần “Sinh
vật và mơi trường”, Sinh Học 9 nói riêng và bộ mơn sinh học nói chung.
7. Phƣơng pháp nghiên cứu
7.1. Phƣơng pháp nghiên cứu lý thuyết
- Tiến hành nghiên cứu các tài liệu có liên quan để làm cơ sở lý luận cho
đề tài như: các tài liệu về đường lối, chủ trương, nghị quyết của Đảng và Nhà
nước trong công tác giáo dục và đổi mới PPDH, các nghị quyết của Bộ giáo dục.
Tâm lý học liên quan đến đề tài nghiên cứu; kiểm tra đánh giá; sách và các tài
liệu về lí luận dạy học; các tài liệu tham khảo về sinh học; các tạp chí khoa học
và giáo dục, các bài báo, khố luận, luận văn, …..cơng trình nghiên cứu có liên
quan đến đề tài.
- Tiến hành nghiên cứu cấu trúc, nội dung chương trình SGK,sách giáo
viên, chuẩn kiến thức kỹ năng …. Để làm cơ sở cho việc thiết kế bài giảng
nhằm mục đích sử dụng tư liệu để rèn luyện kỹ năng quan sát dạy học phần
“Sinh vật và môi trường”, Sinh Học 9.
- Nghiên cứu cơ sở lý luận của KN quan sát phần “Sinh vật và mơi trường”,

Sinh Học 9 và biện pháp hình thành.


5
7.2. Phƣơng pháp điều tra cơ bản
Điều tra thực trạng, sử dụng tư liệu để rèn luyện KN quan sát phần
“Sinh vật và môi trường”, Sinh Học 9.
- Đối với giáo viên:
+ Sử dụng phiếu trưng cầu ý kiến GV Sinh học đang trực tiếp giảng dạy
tại trường THCS Lê Hồng Phong, trường THCS Nguyễn Thiếp, trường THCS
Phan Huy Chú, huyện Thạch Hà và các trường THCS trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh
trên cơ sở đó đánh giá đúng thực trạng thực trạng về khả năng sử dụng tư liệu để
rèn luyện KN quan sát phần “Sinh vật và môi trường”, Sinh Học 9.
+ Tích cực tham gia dự giờ,thăm lớp, quan sát các hoạt động của GV
trong giờ học để tìm hiểu quy trình sử dụng tư liệu trong rèn luyện KN quan sát
cho HS.
+ Tìm hiểu và tham khảo giáo án của một số giáo viên soạn giảng dạy.
- Đối với học sinh:
+ Sử dụng phiếu điều tra để xác định thực trạng nhận thức của HS về vai
trò, ý nghĩa của KN quan sát.
+ Quan sát các hoạt động của các HS khác để tìm hiểu khả năng thực hiện
các hành động quan sát cần rèn luyện.
7.3. Phƣơng pháp quan sát
- Tiến hành dự giờ, thăm lớp để có thể thâm nhập vào bên trong giờ dạy
của đồng nghiệp, tìm ra được những ưu và nhược điểm của giờ dạy đó nhằm
thực hiện nhiệm vụ nghiên cứu đề tài.
- Tham khảo các (giáo án của giáo viên, bài kiểm tra của học sinh, vở ghi
chép, các bài báo.…) để làm tư liệu giảng dạy phần “Sinh vật và môi trường”,
Sinh Học 9.
7.4. Phƣơng pháp hỏi ý kiến chuyên gia

- Trao đổi kinh nghiệm với các chuyên gia sư phạm, các giáo viên đã
nghiên cứu và sử dụng tư liệu để rèn luyện kỹ năng quan sát.
- Xin ý kiến chuyên gia về các vấn đề nghiên cứu, cách thức xây dựng và
sử dụng tư liệu để rèn luyện kỹ năng quan sát.


6
- Trao đổi trực tiếp với GV tại các trường THCS trên địa bàn khảo nghiệm
để xin ý kiến trong việc điều chỉnh và hoàn thiện các tư liệu dùng để rèn luyện
kỹ năng quan sát.
7.5. Phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm
- Chọn đối tượng thực nghiệm là HS lớp 9 THCS (bao gồm cả lớp thực
nghiệm và đối chứng)
- Chọn nội dung thực nghiệm đó là các bài học trong phần “Sinh vật và
môi trường”, Sinh học 9.
- Tiến hành thực nghiệm và phân tích kết quả trên hai phương diện định
lượng và định tính.
7.6. Phƣơng pháp thống kê toán học
- Từ những kết quả thực nghiệm thu được chúng tơi xử lí kết quả đó
bằng bảng thống kế tốn học và những cơng thức tốn học: [4]
* Bảng thống kê cho cả lớp đối chứng (ĐC) và lớp thực nghiệm (TN)
Phƣơng
án

N

Xi
0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

TN
ĐC
Trong đó: n: tổng số bài kiểm tra của lớp ĐC (hay TN) hoặc tổng số HS
của lớp ĐC (hay TN); Xi : điểm số theo thang điểm 10
8. Đóng góp mới của đề tài
- Góp phần hệ thống hóa cơ sở lý luận của việc sử dụng TL để rèn luyện
KNQS cho HS trong dạy học Sinh học ở trường THCS.
- Xác định thực trạng của việc rèn luyện kỹ năng quan sát cho học sinh
trong dạy học sinh học ở THCS.
-Xây dựng và thiết kế quy trình sử dụng tư liệu để rèn luyện kỹ năng quan
sát trong dạy học phần “Sinh vật và môi trường”, Sinh học 9.

7
9. Cấu trúc luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3
chương:
Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài
Chương 2: Sử dụng tư liệu để rèn luyện kỹ năng quan sát cho học sinh
phần “Sinh vật và môi trường”, Sinh học 9.
Chương 3: Thực nghiệm sư phạm


8

NỘI DUNG
CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI
1.1. Tổng quan nghiên cứu về kỹ năng quan sát
1.1.1. Những nghiên cứu ở nước ngoài
Lịch sử là một quá trình tiếp nối, kế thừa, duy trì và phát triển. Do đó các
tư tưởng về giáo dục cũng nằm trong số đó, điều đó giúp cho chúng ta có cái
nhìn hồn thiện, bao qt theo chiều dài của thời gian và chiều sâu của nội dung
nghiên cứu.
Một trong những người đặt nền móng cho tư tưởng kích thích suy nghĩ của
người học, người học phải tự suy nghĩ chứ không nên nhắm mắt làm theo sách
trong dạy học là Mạnh Tử, Khổng Tử sống từ những năm trước công nguyên.
Ở các nước châu Âu vào thế kỉ 17 - 18, các nhà Giáo dục nổi tiếng nhấn
mạnh đến khuyến khích tính độc lập, tự giác học tập, tự quan sát tìm tịi những
gì chưa có trong sách vở, áp dụng lí thuyết vào thực tiễn.
Bước sang những năm cuối thế kỉ 19, đầu thế kỉ 20, cùng với sự phát triển
của nền công nghiệp thế giới, ở các nước Âu - Mỹ việc tổ chức cho HS học tập

theo hướng tích cực hố đã hình thành và phát triển với những quan điểm, cơng
trình nghiên cứu có qui mơ lớn. Lúc này thầy giáo đóng vai trị là người thiết kế, cố
vấn, thốt li hồn tồn khỏi lý thuyết nhàm chán trước đây, học sinh được khuyến
khích sự hứng thú, tìm tịi và phát huy sáng tạo.
Một trong những quốc gia tiên phong trong giáo dục giai đoạn này là nước
Pháp. Trong suốt những năm 1970 – 1980, các Nghị quyết, chỉ thị của bộ GD
Pháp đều khuyến khích, tăng cường tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS; chỉ
đạo áp dụng phương pháp chủ động, tích cực từ bậc tiểu học đến trung học.
Vào những năm 1970, ý tưởng DH cá nhân hố ở Hoa Kì ra đời đã được
thử nghiệm tại gần 200 trường. Học sinh được phát những phiếu hướng dẫn từ đó
đánh giá năng lực theo sự hiểu biết, GV xác định mục tiêu, cung cấp định hướng
bài giảng.


9
Việc rèn luyện kĩ năng quan sát SGK và tài liệu học tập cho HS cũng đã
được rất nhiều nước quan tâm.
“KN đọc nghiên cứu” là một nội dung khá mới mẻ từ năm 1990, nhưng ở
Mỹ đã trở thành một trong những nhiệm vụ đào tạo cực kì quan trọng trong nhà
trường. Thơng qua hình thức này, HS được học tập nhiều cách đọc khác nhau,
đọc đúng, đọc hiểu từ đó tạo nền tảng phát triển việc học. Quá trình này được
tiến hành thường xun, liên tục, khơng chỉ trong học chính khố mà cịn trong
các kỳ nghỉ hè và được nhà trường hỗ trợ tích cực thơng qua việc thành lập các
trung tâm.
1.1.2. Những nghiên ở trong nước
Ngày nay, việc sử dụng tư liệu đưa vào bài giảng ngày càng được nhiều
nhà giáo dục quan tâm.Có nhiều tác giả đã có cơng trình nghiên cứu về việc thu
thập và sử dụng tư liệu để giảng dạy như:
Phí Thị Bảo Khanh (1998), Phân tích nội dung, xây dựng tư liệu để giảng
dạy sinh thái học lớp 11 phổ thông trung học, Luận văn Thạc sĩ Khoa học sư

phạm tâm lý, Đại học Sư phạm Hà Nội. [10]
Nguyễn Thị Thu Huyền (2001), Sử dụng phương tiện trực quan và tư liệu
để tổ chức hoạt động học tập trong dạy học sinh học 10 THPT, Luận văn Thạc
sĩ Khoa học giáo dục, Đại học Sư phạm Hà Nội. [9]
Trương Đức Kiên (2001), Sưu tầm và sử dụng tư liệu về đặc điểm thích
nghi của sinh vật để tích cực hóa hoạt động của học sinh trong quá trình dạy
học sinh học ở trường phổ thông, Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục, Đại học
Sư phạm Hà Nội. [12]
Võ Văn Khánh (2003), Xây dựng hệ thống tư liệu góp phần nâng cao hiệu
quả dạy và học phần biến dị lớp 12 THPT, trường Đại học Sư phạm Huế. [11]
Huỳnh Thị Ánh Ngọc (2006), Sưu tầm và sử dụng tư liệu để giảng dạy
phần sinh thái học ở Trường trung học phổ thông, Luận văn Thạc sĩ, Đại học Sư
phạm Huế. [14]
Phạm Đình Văn (2006), Rèn luyện cho sinh viên kĩ năng sưu tầm tư liệu để giảng
dạy môn Sinh học ở trường THPT, Luận văn Thạc sĩ, Đại học Sư phạm Huế. [23]


10

Nguyễn Thị Trúc Phương (2008), Sưu tầm và xây dựng kho tư liệu để
giảng dạy Công nghệ 7 theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh, Khóa
luận tốt nghiệp, Trường Đại học Đồng Tháp. [16]
Dương Tiến Sỹ (2008), Sử dụng Internet khai thác thông tin, tư liệu dạy
học Sinh học, Tạp chí Giáo dục, số 191- Kỳ 1 - Tháng 6 năm 2008. [17]
Nguyễn Minh Phụng (2009), Sưu tầm và sử dụng tư liệu để giảng dạy
phần sinh học vi sinh vật lớp 10 Trung học phổ thông, Luận văn Thạc sĩ, Đại
học Vinh. [15]
Nguyễn Thị Thùy Trang (2011), Một số kinh nghiệm về rèn luyện quan
sát kênh hình trong chương trình Sinh học 6, Sáng kiến kinh nghiệm, Trường
THCS Ngơ Quyền. [19]

Lê Đình Trung, Phan Thị Thanh Hội (2016), Dạy học theo định hướng hình
thành và phát triển năng lực người học ở trường phổ thông, NXB ĐHSP, Hà Nội. [21]
Trương Thị Cúc (2017), Sưu tầm và xây dựng tư liệu rèn luyện kỹ năng tự
học trong dạy học phần Sinh thái học, Sinh học 12, Luận văn Thạc sĩ Khoa học
giáo dục, Đại học Vinh. [5]
Các cơng trình nghiên cứu trên tập trung vào các khía cạnh riêng lẽ. Tuy
nhiên chưa có tác giả nào nghiên cứu chuyên sâu về việc sử dụng tư liệu để rèn
luyện kỹ năng quan sát cho học sinh phần “Sinh vật và mơi trường”, Sinh học 9
chính vì thế đề tài của tơi là có ý nghĩa về mặt khoa học và thực tiễn.
1.2. Cơ sở lý luận
1.2.1. Các khái niệm, phân loại liên quan đến tư liệu trong dạy học
1.2.1.1. Khái niệm tư liệu
Tư liệu là những thông tin rút ra từ tài liệu viết tay, in ấn, từ các đồ vật
như: cơng cụ sản xuất, cơng trình kiến trúc, đồ dùng cá nhân, phim ảnh, băng
hình, internet… và là những thông tin sống động từ con người.
Trong dạy học, tư liệu là phương tiện chứa đựng thông tin từ đó học sinh
có thể tự tìm tịi, suy luận đưa đến một kết luận tri thức. [14]


11
1.2.1.2. Phân loại tư liệu
Trên quan điểm tiếp cận về TL trong dạy học, có nhiều quan điểm khác
nhau trong việc phân loại TL,tuỳ thuộc vào mục đích, thời gian người ta đưa ra
một số cách phân loại: [14]
-Phân loại theo mục đích sử dụng, gồm có:
+ Sử dụng TL để giảng dạy bài mới.
+ Sử dụng TL để củng cố, ôn tập.
+ Sử dụng TL để kiểm tra – đánh giá.
- Theo nguồn cung cấp thơng tin, gồm có:
+ TL khai thác từ các loại sách tham khảo.

+ TL từ bài giảng, các luận văn, luận án.
+ TL phòng thí nghiệm.
+ TL được khai thác từ các loại báo, tạp chí.
+ TL từ các chương trình truyền hình.
+ TL khai thác từ các đĩa CD.
- Theo các hình thức cung cấp thông tin:
+ TL ngôn ngữ: Chữ viết, lời nói.
+ TL phi ngơn ngữ: Hình ảnh, mơ hình, sơ đồ.
+ TL khai thác từ mạng Internet.
1.2.1.3. Tiêu chuẩn đánh giá tư liệu [14]
- Tư liệu phù hợp với mục đích đề ra:
TL khi đưa vào sử dụng phải phù hợp với mục đích, nội dung. Sử dụng
các tư liệu gì, sử dụng để làm gì? các mục đích phải dựa vào nội dung bài học cụ
thể, thông qua việc xác định mục tiêu, phân tích nội dung và phương pháp giảng
dạy nội dung đó.
- Tư liệu phải đầy đủ,logic, rõ ràng,mang nhiều thông tin:
TL phải ngắn gọn để giúp cho HS lĩnh hội được kiến thức nhanh và đạt
hiệu quả. TL thu thập phải phù hợp với sự phát triển của khoa học công nghệ
hiện nay.
- Tư liệu phải phát huy KNQS của HS: