Tài liệu Đề tài "HƯỚNG TỚI NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG HIỆN ĐẠI THEO ĐỊNH HƯỚNG XÃ HỘI CHỦ NGHĨA" ppt

HƯỚNG TỚI NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG HIỆN
ĐẠI THEO ĐỊNH HƯỚNG XÃ HỘI CHỦ NGHĨA

LÊ XUÂN ĐÌNH
Các tài liệu nghiên cứu gần đây đã đề cập nhiều đến nội dung, bước đi và yêu cầu
thời đại của quá trình công nghiệp hóa đất nước. Riêng vấn đề phát triển nền kinh
tế thị trường, thì hiện đại hóa, hay nói cách khác hướng tới
nền kinh tế thị trường
hiện đại là như thế nào, và cần khai thác những đặc điểm tương đồng gì giữa việc
xây dựng thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa với việc hiện đại
hóa thị trường Việt Nam, vẫn còn ít được đề cập.
1 – Hiện đại hóa và phát triển kinh tế thị trường hiện đại
Hiện đại hóa (modelisation) đã được tiếp cận rất khác nhau qua các giai đoạn phát triển
của lịch sử. Hiểu theo nghĩa rộng và phổ biến nhất hiện nay, hiện đại hóa là quá trình giải
phóng sức sản xuất, giải phóng con người khỏi nghèo nàn, lạc hậu, áp bức, bất công, là sự
phát triển nhằm thỏa mãn ngày càng tốt hơn các nhu cầu đa dạng của con người, bảo đảm
sự phát triển toàn diện các cá nhân, là sự phát triển của xã hội, sự giàu mạnh và thịnh
vượng của quốc gia. Theo cách tiếp cận đó, khái niệm hiện đại hóa bao hàm một nội
dung rất rộng lớn, thể hiện toàn bộ mục tiêu phát triển của nền kinh tế – xã hội, trong đó
công nghiệp hóa là phương tiện, công cụ của hiện đại hóa và cũng là nội dung cơ bản của
hiện đại hóa.
Hiện đại hóa đã được sử dụng khá rộng rãi trong lĩnh vực khoa học, kỹ thuật và công
nghệ từ rất lâu. Hiện đại hóa nền kinh tế – xã hội đã xuất hiện như một phạm trù triết học
ở châu Âu vào cuối những năm 50 đầu những năm 60
(1)
của thế kỷ XX.
Thuật ngữ hiện đại hóa lần đầu tiên được đưa vào Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ VIII
(năm 1996). Tuy nhiên, những nội dung của quá trình hiện đại hóa với các mức độ khác
nhau trong lịch sử Việt Nam thì đã diễn ra từ rất lâu. Nhìn lại lịch sử, việc tiếp nhận và
đồng hóa chữ Hán thành chữ Hán – Nôm (sử dụng chữ Hán trên nền phát âm của người
Việt); việc sử dụng chữ cái la-tinh trên nền phiên âm và phát âm tiếng Việt thành chữ

quốc ngữ từ thế kỷ thứ XVIII; phong trào duy tân đầu thế kỷ XX… và nhiều sự kiện lịch
sử đánh dấu việc ông cha ta tiếp thu kiến thức, thành tựu kỹ thuật từ nước ngoài (như tơ
lụa, dệt vải, đóng tàu thuyền…) là những nội dung của hiện đại hóa trong từng thời kỳ,
hoàn cảnh lịch sử khác nhau.
Vài thập niên cuối của thế kỷ XX, nhận thức của Đảng đã có nhiều thay đổi về mô hình
chủ nghĩa xã hội hiện thực. Nhưng bước ngoặt quan trọng nhất về tư duy nhận thức là
việc từ bỏ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung, quan liêu bao cấp chuyển sang phát triển
nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Đến nay chúng ta hầu như đã thống
nhất quan điểm rằng, kinh tế thị trường là sản phẩm của sự phát triển lực lượng sản xuất
của xã hội loài người.
Kinh tế thị trường là phương thức vận hành nền kinh tế, là phương tiện để đạt tới mục
tiêu “dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh”; trong đó, quá trình
phân phối tài nguyên, lao động và lợi ích vật chất đều dựa trên cơ sở các quan hệ cung
cầu thị trường và do các quy luật của trao đổi và lưu thông hàng hóa (quy luật của thị
trường) chi phối. Kinh tế thị trường là một loại phương thức tổ chức vận hành kinh tế –
xã hội, nói theo cách thông thường, nó là một thể chế vận hành nền kinh tế, mà quy luật
xuyên suốt của kinh tế thị trường là quy luật giá trị. Xét về mặt lịch sử phát triển của kinh
tế thị trường, nhiều quan niệm cho rằng, có giai đoạn của kinh tế thị trường chưa phát
triển và kinh tế thị trường phát triển cao. Ngoài ra, kinh tế thị trường còn được phân biệt
tùy theo bản chất của sự điều tiết của nhà nước, nghĩa là bản chất chính trị của nhà nước,
có kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa và kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa. Mỗi quốc
gia thường lựa chọn cho mình một mô hình kinh tế, tuy vẫn dựa trên sự vận hành chung
của các quy luật thị trường, nhưng các mối quan hệ tương tác giữa nhà nước, chính phủ,
thể chế chính trị với các nhóm lợi ích trong xã hội thì rất khác nhau.
Nghị quyết của các kỳ đại hội Đảng và Chiến lược phát triển kinh tế – xã hội của đất
nước ta đã xác định: đất nước ta đang trong giai đoạn đẩy mạnh tiến trình công nghiệp
hóa, hiện đại hóa; mục tiêu là phấn đấu đến năm 2020 cơ bản trở thành một nước công
nghiệp theo hướng hiện đại. Khái niệm hiện đại ở đây thể hiện sự bắt kịp các thành tựu
khoa học và công nghệ tiên tiến nhất của nhân loại, sự tiếp nhận một cách tối ưu những
thành tựu hiện đại (tại thời điểm đánh giá) của khoa học, kỹ thuật và công nghệ của loài

người. Điều đó thể hiện ở chỗ, từ Đại hội IX Đảng ta đã xác định: “Con đường công
nghiệp hóa, hiện đại hóa của nước ta cần và có thể rút ngắn thời gian, vừa có bước
tuần tự, vừa có bước nhảy vọt…”. Vậy cụ thể phải thực hiện từng bước đi như thế nào,
khâu nào phải tiến hành tuần tự, khâu nào thì có thể “đi tắt đón đầu”… thì hầu như còn
nhiều nội dung chưa được đề cập một cách sâu sắc.
Chiến lược phát triển kinh tế – xã hội của đất nước cũng đã đề ra những mục tiêu cụ thể
về việc xây dựng thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Những mục
tiêu, nhiệm vụ cụ thể đó tiếp tục được nhấn mạnh tại Nghị quyết Hội nghị Ban chấp hành
Trung ương lần thứ 6 (khóa X) về xây dựng thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa.
Trước thực tế hiện nay là ngoài việc định hướng xã hội chủ nghĩa cho kinh tế thị trường ở
nước ta, thì nền kinh tế quốc dân và thể chế kinh tế thị trường đang chịu sự tác động của
hai lực kéo:
Thứ nhất, đó là thể chế kinh tế thị trường quốc tế với một hệ thống các luật quốc tế, các
công ước, các cam kết, các hiệp định, định chế trong khuôn khổ của Tổ chức Thương mại
thế giới (WTO). Việt Nam đã cam kết và không thể có cách nào khác ngoài việc thực
hiện những lộ trình tự do hóa thương mại, kể cả song phương và đa phương, với WTO.
Thứ hai, hội nhập kinh tế quốc tế, ngoài những luật chơi chung của WTO, còn nhiều vấn
đề khác nước ta cũng đang phải điều chỉnh cho phù hợp với các luật chơi của quốc tế.
Trong đó, nước ta phải điều chỉnh nhiều luật, bộ luật và các định chế trong nước.
Vì vậy, đây cũng là một vấn đề lớn liên quan tới việc hiện đại hóa thể chế kinh tế thị
trường đối với việc phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt
Nam trong những năm tới.
2 – Đặc trưng của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa
Đặc trưng của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đã được xác định trong các
văn kiện quan trọng của Đảng và Nhà nước. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ
IX của Đảng đã khẳng định: “Mô hình kinh tế tổng quát của nước ta trong thời kỳ quá độ
lên chủ nghĩa xã hội là nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa”, và “Thúc
đẩy sự hình thành, phát triển và từng bước hoàn thiện các loại thị trường theo định hướng
xã hội chủ nghĩa, đặc biệt quan tâm các thị trường quan trọng nhưng hiện chưa có hoặc

còn sơ khai như: thị trường lao động, thị trường chứng khoán, thị trường bất động sản, thị
trường khoa học công nghệ”
(2)
.
Phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa vẫn phải tôn trọng các quy
luật của kinh tế thị trường, bảo đảm môi trường cạnh tranh giữa các chủ thể kinh tế một
cách minh bạch và công bằng. Hiện nay, trên lĩnh vực ngoại giao, nước ta đang tìm mọi
cách để đàm phán vận động các thành viên của WTO thừa nhận Việt Nam có nền kinh tế
thị trường, nhưng trong chính sách đối nội, rõ ràng, phải gấp rút cải cách để khắc phục
những yếu tố phi thị trường, vốn là hậu quả của nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung trước
đây để lại.
Nhà nước định hướng nền kinh tế bằng cách tạo sân chơi và luật chơi chung cho các chủ
thể kinh tế một cách bình đẳng, kể cả chủ thể là Nhà nước tham gia hoạt động kinh tế với
các thành phần kinh tế khác. Điều khó khăn nhất hiện nay là xác định cho rõ chức năng,
vai trò quản lý của Nhà nước phân biệt với chức năng, vai trò sản xuất kinh doanh; giữa
quản lý hành chính và quản lý kinh tế…; không hình sự hóa các tội phạm kinh tế…
Lựa chọn một cơ cấu kinh tế hợp lý có tính đến việc sử dụng tối ưu và bền vững các
nguồn lực trong nước với việc xác định chỗ đứng, giá trị riêng có của Việt Nam trong
chuỗi giá trị của nhân loại, tính đến sự tham gia vào quá trình phân công lao động quốc
tế.
Về mặt sản xuất, phải kết hợp hài hòa giữa hai cách thức tiếp cận thị trường: 1 – Đưa ra
thị trường những cái thị trường cần chứ không phải những cái mình có; 2 – Tìm thị
trường cần những cái mình có chứ không chạy theo thiên hạ, họ làm cái gì thì mình làm
theo cái nấy. Chẳng hạn, nếu chúng ta thấy các nước sản xuất máy bay, chúng ta cũng tìm
cách sản xuất máy bay, thì rất khó thành công, đường đi khá gập ghềnh vất vả mà rủi ro
thất bại lớn. Trong khi đó, tìm cách để khai thác tốt nhu cầu thị trường thế giới kết hợp
với việc quảng bá sản phẩm Việt Nam đang có sức cạnh tranh lớn, thì sự bảo đảm thắng
lợi trong cạnh tranh sẽ chắc chắn hơn.
3 – Đặc trưng của kinh tế thị trường hiện đại
Theo nghiên cứu của chúng tôi, kinh tế thị trường hiện đại có thể có một số đặc điểm cơ

bản sau:
- Các quy luật của thị trường, trước hết là quy luật giá trị, quy luật cạnh tranh và quy luật
cung – cầu…, là cơ sở cho việc phân phối các nguồn lực trong nền kinh tế, chi phối toàn
bộ các quá trình đó.
- Thị trường phát triển toàn diện và đồng bộ, trong đó các loại thị trường đều phát triển.
Tất các các bộ phận, các loại thị trường tương tác hỗ trợ lẫn nhau để hình thành nên một
hệ thống các quan hệ, thể chế kinh tế thị trường đồng bộ, có các mối quan hệ hữu cơ, có
tác dụng và là đầu mối của tất cả các hoạt động của nền kinh tế – xã hội.
- Các chủ thể (kể cả trong nước và nước ngoài) tham gia thị trường bình đẳng và cạnh
tranh với nhau là các thực thể kinh tế có lợi ích riêng, nhưng đều tuân thủ hệ thống pháp
luật chung (kể cả luật pháp trong nước và các định chế quốc tế).
- Các tín hiệu, thông tin thị trường về mọi hoạt động trong nền kinh tế – xã hội, tài chính,
tiền tệ, sử dụng các nguồn lực, cân đối lớn – vĩ mô và vi mô, do thị trường phát ra… đều
được công khai, minh bạch và bình đẳng trong việc tiếp cận đối với mọi thành viên và
chủ thể trong xã hội.
- Thống nhất hình thành một trật tự thị trường, sản xuất xã hội, lưu thông phân phối và
tiêu dùng dựa trên những tiến bộ mới nhất về khoa học, kỹ thuật và công nghệ.
- Các phương tiện kỹ thuật tiên tiến được sử dụng một cách tối ưu cho mọi hoạt động của
thị trường, thương mại điện tử trở thành phương thức giao dịch phổ biến; các cơ sở hoạt
động về hậu cần – logistics
(3)
, ngày càng có tầm ảnh hưởng sâu rộng trong xã hội.