Hình ảnh đôi đũa trong văn hóa ẩm thực Việt Nam và Nhật Bản

HÌNH ẢNH ĐƠI ĐŨA TRONG VĂN HĨA ẨM THỰC
VIỆT NAM VÀ NHẬT BẢN
Võ Thị Hoài Ngọc, Quách Ngọc Trang, Vũ Trần Mai Thy
Khoa Nhật Bản học, Trường Đại học Công nghệ TP. Hồ Chí Minh
GVHD: ThS. Võ Thị Kim Chi,
CN. Nguyễn Thị Thúy Vi

TĨM TẮT
Hình ảnh đơi đũa xuất hiện trong văn hóa dùng đũa của các nước phương Đơng: đôi đũa ở
nông thôn, đô thị, đôi đũa trong phong tục tập qn… Bên cạnh đó là hình ảnh đơi đũa ưới
bình diện ứng xử trong mơi trường tự nhiên, môi trường xã hội và những ảnh hưởng của
việc khai thác đũa đối với môi trường tự nhiên. Về “ ình ảnh đơi đũa trong văn hóa ẩm thực
Việt Nam và Nhật Bản” có nét tương đồng và khác biệt thể hiện ý nghĩa sâu sắc cùng với
những triết lý và bài học về tình đồn kết, tình cảm gia đình...
Từ khóa: Ẩm thực, dùng đũa, đơi đũa, phong tục, văn hóa.

1 LỊCH SỬ HÌNH THÀNH CỦA ĐƠI ĐŨA VIỆT NAM - NHẬT BẢN
Nhiều nghiên cứu cho thấy những người thuộc nền văn minh lúa nước chính là những người
đã phát minh ra đũa và đã tồn tại song song với văn hóa người Việt ta trên 4000 năm lịch
sử, trở thành biểu tượng cho một nền văn minh lâu đời và đáng tự hào.
Việc dùng đũa ở Nhật xuất hiện vào thế kỷ thứ VII do du nhập từ Trung Quốc qua ngả Triều
Tiên.
Bênh cạnh đó, đũa Việt Nam và Nhật Bản có những nét khác nhau về: lịch sử, hình thức,
chủng loại, cách dùng, nghi thức và triết lý.

Hình 1. Cách dùng đũa của người Việt
Nguồn: />
2850


Hình 2. Cách dùng đũa của người Nhật

Nguồn: />
5 HÌNH ẢNH ĐƠI ĐŨA DƯỚI BÌNH DIỆN NHẬN THỨC VÀ TỔ CHỨC
2.1 Văn hóa dùng đũa của các nước phương Đơng
Nhiều quốc gia châu Á nổi tiếng với truyền thống dùng đũa, và mỗi vùng có mỗi yêu cầu, mỗi
nguyên tắc khác nhau khiến các du khách phương Tây phải "chóng mặt". Khơng kể đến
những khó khăn khi huấn luyện đơi tay đã quen dùng dao và nĩa chuyển sang dùng đũa, cịn
có biết bao nhiêu ngun tắc bắt buộc phải tuân theo.
(1) Trong văn hoá truyền thống của Trung Quốc có những điều cấm kị như: xiên đồ ăn
bằng đũa sẽ bị coi là bất lịch sự; dùng đũa bới để chọn thức ăn được cho là khiếm nhã và
thiếu văn minh vì nó giống như bạn đang “đào mộ” vậy; gõ đũa lên miệng bát giống như là
một người hành khất đang cố gây chú ý để cầu xin sự thương hại của người qua đường;...
(2) Trong văn hoá Đài Loan có những điều cấm kị như: khơng cắn đũa hay ngậm đũa
trong miệng quá lâu; không dùng đũa để gắp thức ăn trong bát súp; không đặt đũa trên bàn
dù đã dùng bữa xong hay chưa thì vẫn nên cầm đũa hay đặt đũa trên miệng bát cơm của
mình;...
(3) Trong văn hóa Việt Nam có những điều cấm kị như: không để hai chiếc đũa trong một
đôi đũa thành hình chữ V sau khi ăn xong vì điều này dự báo điềm chẳng lành; không gắp
thức ăn lên và ăn ngay, thay vào đó, bạn nên gắp thức ăn vào bát của mình trước, sau đó
mới ăn phần thức ăn đó; khơng ngậm đũa trong miệng trong khi đang chọn thức ăn; không
nhúng cả đầu đũa vào bát nước chấm; khơng xoay đũa trong khơng khí trong khi đang quyết
định ăn món gì trước; khơng dùng đũa lục lọi trong đĩa thức ăn, hành động chọc và hất thức
ăn để tìm miếng ngon nhất khiến người khác cảm thấy bạn rất bất lịch sự; không dùng đũa
để chỉ vào bất cứ thứ gì ngồi thức ăn; khơng cắn hay mút đũa; không dùng đũa như một
con dao để xẻ thịt hoặc thức ăn khác; không cắm đũa thẳng đứng trên bát cơm là điềm xấu,
hành động này chỉ được thực hiện trong nghi lễ thờ cúng người chết; không sử dụng đũa
như một cây tăm xỉa răng khổng lồ; không để chéo hai chiếc đũa trên mặt bàn ăn;…

2851

(4) Trong văn hóa Nhật Bản có những điều cấm kỵ như: không cắm đũa thẳng đứng vào
bát cơm của bạn, điều này gần như là cấm kị trong bữa ăn, vì người ta chỉ cắm thẳng đũa
vào tơ cơm trong tang lễ; không gắp thức ăn cho người khác bằng đũa của bạn; không chà
sát đũa dùng một lần; không cầm đũa khi mời cơm; không nắm đũa như thìa; khơng dùng
đũa để chỉ người khác; khơng dùng đũa để xiên thức ăn;...
2.2 Hình ảnh đơi đũa dưới bình diện tổ chức đời sống tập thể
(1) Cây tre: loài cây gắn bó lâu đời ở Việt Nam và cả Nhật Bản, loài cây mộc mạc mà rắn
chắc được người dân vùng nông thôn Việt Nam và Nhật Bản sử dụng để làm nên những đôi
đũa tre đơn giản mà tinh tế. Vật dụng không thể thiếu trong mỗi bữa cơm hằng ngày. Đôi
đũa tre không cao sang nhưng đã nói lên cái đơn sơ mộc mạc mang hàm ý sâu sắc về tình
cảm gia đình, tình chồng vợ và sự đồn kết bình đẳng giữa nền văn hóa Việt Nam cũng như
Nhật Bản. Đôi đũa tre đã trở thành một người bạn bình dân khơng thể thiếu và hiện hữu
trong đời sống của con người ở nông thôn.
(2) Đôi đũa ở đô thị Việt Nam và Nhật Bản được làm từ nhiều chất liệu khác nhau như: gỗ,
bạc, nhựa. Và trang trí cầu kì, sắc sảo hơn tùy từng mức giá thành từ thấp đến cao, từ
những đôi đũa dùng hằng ngày đến đũa làm quà tặng sẽ được chế tạo và trang trí thật đẹp.
2.3 Hình ảnh đơi đũa dưới bình diện tổ chức đời sống cá nhân
(1) Hình ảnh đơi đũa trong phong tục Việt Nam: Theo quan niệm văn hóa của UNESCO, đơi
đũa là di sản văn hóa hữu thể (Tangible) nhìn thấy được, cịn tín ngưỡng, ý nghĩa sử dụng
đũa và các câu ca dao chung quanh đơi đũa là di sản văn hóa vơ hình hay vơ thể (Intangible)
khơng nhìn, sờ thấy được.
(2) Hình ảnh đôi đũa trong phong tục Nhật Bản: Đũa tượng trưng cho sự thanh cao và lòng
nhân từ. Đũa trong tiếng Nhật được gọi là ‘ ashi’, cũng có thể được hiểu là cây cầu bắc qua
sông. Nguyên gốc của từ ‘ ashi’ được sử dụng để chỉ việc kính dâng lễ vật lên các vị Thần
– nối liền cuộc sống ấm no của con người với các Đấng Tối cao.

3 HÌNH ẢNH ĐƠI ĐŨA DƯỚI BÌNH DIỆN ỨNG XỬ
3.1 Ảnh hưởng của việc khai thác đũa trong môi trường tự nhiên
Người Nhật làm đũa chủ yếu từ tre và gỗ. Ngày nay, chất liệu đũa đã được đa dạng hơn
như gỗ sồi, gỗ sakura, gỗ tuyết tùng... Dưới con mắt người Nhật, đơi đũa có giá trị hơn khi

nó trở thành chủ thể thẩm mỹ gắn liền với phong tục, tập quán. Thành phố Obama nằm ở
tỉnh Fukui được biết đến là nơi sản xuất chính của những đơi đũa truyền thống Nhật Bản.
Những đôi đũa mà họ tạo ra có nhiều màu sắc khác nhau, với lớp phủ sơn mài tự nhiên.
Người Nhật chế tác ra nhiều loại đũa có chất lượng khác nhau, những đơi đũa được làm
bằng những nguyên liệu gỗ quý sẽ phần nào ảnh hưởng đến việc tàn phá cây rừng, ảnh
hưởng đến môi trường sinh thái trong tự nhiên.

2852


3.2 Hình ảnh đơi đũa dưới bình diện ứng xử với môi trường xã hội
Thông thường, việc chuẩn bị bữa ăn phụ thuộc vào hoàn cảnh kinh tế và điều kiện nhân lực
của gia đình, nhưng hầu hết do nữ giới đảm nhận. Trước kia, trong gia đình Việt Nam và
Nhật Bản truyền thống, cứ đến bữa chính trong ngày, tất cả các thành viên có mặt ở nhà
cùng ăn uống, ít khi có hiện tượng “người ăn trước, kẻ ăn sau”. Cách phân chia vị trí trong
bữa ăn cũng được chú trọng, song chủ yếu trong các dịp đặc biệt thuộc phạm vi cộng đồng
như lễ, tết, cưới xin, tang ma. Ở các gia đình, vị trí ngồi ăn có phân biệt nhưng khơng q
chặt chẽ, nhưng khi có khách, vị trí trang trọng (chính giữa) thường dành cho khách. Trong
một gia đình, mọi người thường ăn cùng mâm (ở Nhật Bản là bàn vng hay hình chữ nhật
thấp chân, còn ở Việt Nam ăn trên bàn cao, trên chiếu, nền nhà…) nhưng con gái và con
dâu luôn là người xới cơm cho cả gia đình. Tại Việt Nam, nam nữ khi ăn có thể ngồi ghế,
xếp bằng (nam giới), dịch hông sang bên (nữ giới). Ở Nhật Bản, nam giới thường ngồi xếp
bằng, nữ giới ngồi quì hoặc dịch hông sang bên. Trước khi ăn, mọi người mời nhau bằng
một câu mời chung chứ không mời từng người như ở Việt Nam. Trong những dịp sinh hoạt
cộng đồng tại Nhật Bản, trước khi ăn mọi người cùng cúi đầu (hoặc vừa cúi đầu vừa chắp
hai tay trước ngực) đồng thanh mời nhau một nhịp. Ở Việt Nam, khi ăn tránh phát ra tiếng
kêu to, nhất là khi ăn các món mì sợi, trong khi đó, người Nhật xem việc này là bình thường
bởi ăn như thế mới ngon, như một hình thức ca ngợi gián tiếp người chế biến món mì vậy.

4 KẾT LUẬN

Từ những đặc điểm và hình ảnh đơi đũa ở các nước phương Đơng nói chung, ở Nhật Bản
và Việt Nam nói riêng, càng cho chúng ta thấy rõ ràng đôi đũa như một điều không thể thiếu
trong cuộc sống con người nơi đây. Hàng trăm đơi đũa với màu sắc, kích cỡ, hoa văn và
chất liệu khác nhau ưới sự tài hoa và tinh tế của các nghệ nhân. Mỗi đôi đũa thực sự là
một tác phẩm nghệ thuật tinh xảo và vô cùng độc đáo của những nghệ nhân – nghệ sĩ Nhật
Bản đã thổi hồn vào một vật dụng rất đỗi đời thường và quen thuộc, khiến cho mỗi đôi đũa
cũng mang cảm xúc và chiều sâu văn hóa. Trong thời đại tồn cầu hố, hiện đại hố hơm
nay, ch ng ta sẽ học hỏi, thu thập được nhiều điều mới lạ từ trong văn hoá ẩm thực của các
nền văn hoá khác và chính văn hố ẩm thực Việt Nam và Nhật Bản đã và sẽ phát huy tác
dụng của mình không chỉ ở riêng mỗi đất nước mà cả ở các khu vực khác nhau trên thế giới.

TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1]

TS. Nguyễn Quang Lê (08/2003) “Văn hóa ẩm thực trong lễ hội truyền thống Việt
Nam”, Nxb. Văn hóa Thơng tin.

[2]

HTS. Phan Văn Hồn (2006), “Bước đầu tìm hiểu văn hóa ẩm thực Việt Nam”, Nxb.
Khoa học xã hội.

[3]

Nguyễn Thị Diệu Thảo (09/2015) “Ẩm thực Việt Nam và thế giới”, Nxb. Phụ nữ.

[4]

FBLJ (09/2015) “Chuyên gia bếp Nhật”, Nxb. Hồng Đức.

[5]

Laure Kié (2019) “Nhập mơn ẩm thực Nhật - Mì Nhật - Ramen, Soba, U on”, Nxb. Thế
giới.

2853


[6]

Lịch sử hình thành và phát triển đơi đũa của Việt Nam, ipe ia.ogr/wiki/Đũa

[7]

Lịch sử hình thành và phát triển đơi đũa Nhật Bản, />
[8]

Q trình sử dụng đũa của người Việt, />
[9]

Lịch sử hình thành đơi đũa Nhật Bản, />
[10] Hình ảnh đơi đũa trong phong tục Nhật Bản, />
2854