Xử lý vấn đề bản quyền tác giả để tuân thủ chính sách khoa học mở và truy cập mở ở liên minh châu âu và gợi ý đề xuất cho Việt Nam

XỬ LÝ VẤN ĐỀ BẢN QUYỀN TÁC GIẢ
ĐỂ TUÂN THỦ CHÍNH SÁCH KHOA HỌC MỞ VÀ TRUY CẬP MỞ
Ở LIÊN MINH CHÂU ÂU VÀ GỢI Ý ĐỀ XUẤT CHO VIỆT NAM
Lê Trung Nghĩa1

1. SƠ BỘ VỀ CHÍNH SÁCH KHOA HỌC MỞ VÀ TRUY CẬP MỞ CỦA ỦY BAN CHÂU ÂU

Chính sách khoa học mở và truy cập mở hiện hành[1], [2], [3], [6] của
Ủy ban châu Âu - EC (European Commission) đòi hỏi tất cả các kết quả
nghiên cứu khoa học được cấp tiền từ EC (thông qua các chương trình
như FP7[8] và H2020[9]) - được hiểu là lấy tiền từ những người đóng thuế
của các quốc gia thành viên Liên minh châu Âu - đều phải là truy mở
cho tất cả mọi người theo các nguyên tắc có khả năng tìm thấy được,
truy cập được, tương hợp được và sử dụng lại được - FAIR (Findable,
Accessible, Interoperable, Reusable).
Bản chất của chính sách khoa học mở và truy cập mở là nó biến hệ
thống truyền thơng khoa học từ người sử dụng trả tiền sang hệ thống
truyền thông khoa học tác giả trả tiền[5]. Sự thay đổi này làm cho tất cả
các bên có liên quan trong hệ thống truyền thông khoa học phải thay
đổi theo cả về các quy trình xuất bản cũng như mơ hình kinh doanh để
thích nghi được.
EC đã đầu tư thơng qua chương trình FP7[8] trong giai đoạn 20072013 và chương trình H2020[9] trong giai đoạn 2014-2020 để hiện thực
hóa chính sách này. Chỉ riêng với chương trình H2020, EC đã, đang và
sẽ đầu tư số tiền gần 80 tỷ euro[10] cho tới năm 2020 để hiện thực hóa
chính sách này, theo cơng bố trên trang H2020.
1 Ban Tư vấn Phát triển Giáo dục Mở, Hiệp hội các trường đại học, cao đẳng Việt Nam.


PHẦN 2. Chính sách và cấp phép mở cho tài nguyên giáo dục mở

281

Một trong số các dòng tiền đầu tư từ H2020 là để trang trải cho các
khoản phí xử lý bài báo – APC (Article Processing Charges)[7], hoặc
đôi khi cịn được gọi là các khoản phí xử lý cho tác giả - APC (Author
Processing Charges). Các khoản phí này sẽ được EC cấp trực tiếp và/
hoặc gián tiếp (qua các đơn vị nghiên cứu) cho các tác giả để thanh toán
tiền cho nhà xuất bản để đăng các bài báo khoa học trên các tạp chí.
Thơng thường, tùy thuộc vào thời điểm các khoản phí APC được
chuyển cho và các yêu cầu của nhà xuất bản, bài báo có thể được đăng
và/hoặc được truy cập tức thì hoặc bị/được cấm vận trong một khoảng
thời gian nhất định, thường tối thiểu là từ 6 tháng cho tới tối đa là
24 tháng trong các kho của nhà xuất bản[4], [11], [12], tùy theo từng trường
hợp. Các khái niệm về truy cập mở vàng - Gold OA (Gold Open Access)
và truy cập mở xanh - Green OA (Green Open Access) được sinh ra để
xử lý các tình huống có và/hoặc khơng có APC sao cho việc truy cập
mở tới các bài báo là kết quả của nghiên cứu sẽ luôn là ưu tiên cao nhất.
[7], [11], [12]
.
2. KHUYẾN CÁO CỦA EC CHO CÁC NHÀ KHOA HỌC KHI LÀM VIỆC VỚI CÁC NHÀ XUẤT BẢN
ĐỂ ĐĂNG CÁC BÀI BÁO KHOA HỌC

Các nhà khoa học tham gia trong các dự án nghiên cứu có sử dụng
tiền do EC cấp chính là những người có trách nhiệm và nghĩa vụ vừa
phải tuân thủ với chính sách truy cập mở của EC, vừa phải tuân thủ với
các quy định của nhà xuất bản của tạp chí đó, trong khi vẫn tơn trọng tất
cả các quy định về bản quyền tác giả theo luật định.
Để giúp cho các nhà khoa học có thể làm thỏa mãn được tất cả các
yêu cầu nêu trên, EC đã ban hành văn bản mẫu cụ thể, chi tiết cùng với
các giải thích có liên quan tới cấp phép để xuất bản (License to publish).
1. Các lý do chính EC giải thích khi đưa ra giấy phép để xuất bản[13]:

“Khi bài báo được chấp nhận để xuất bản trong tạp chí, thì nhà
xuất bản cần sự cho phép từ tác giả để xuất bản.
Trong hầu hết các trường hợp, các tác giả trao sự cho phép bằng
việc ký chuyển bản quyền cho nhà xuất bản đó. Điều này trao cho nhà
xuất bản đó tồn bộ các quyền và sự kiểm sốt đối với bài báo đó. Hệ


282

XÂY DỰNG VÀ KHAI THÁC TÀI NGUYÊN GIÁO DỤC MỞ

quả là, nếu tác giả muốn sử dụng lại bài báo đó vào một giai đoạn nào
đó sau này, như làm cho tác phẩm đó sẵn sàng theo truy cập mở, thì họ
sẽ phải hỏi sự cho phép từ nhà xuất bản đó.
Như một sự lựa chọn thay thế, các tác giả có thể trao cho nhà xuất
bản đó một Giấy phép để Xuất bản (License to Publish). Với thỏa thuận
này, các tác giả có thể giữ lại bản quyền và quyền ký gửi bài báo trong
kho truy cập mở, trong khi cung cấp cho nhà xuất bản đó các quyền cần
thiết để xuất bản bài báo đó”.
2. Giải thích chi tiết hơn và mẫu giấy phép để xuất bản[14], [15]. Mẫu
này gồm 11 điều, đi kèm theo phụ lục[16], nó hướng dẫn chi tiết và cụ
thể để (các) tác giả bài báo khoa học KHÔNG ký chuyển giao quyền
tác giả cho nhà xuất bản nhưng vẫn đảm bảo cho các nhà xuất bản các
quyền để xuất bản bài báo đó, đồng thời các tác giả giữ lại các quyền
cần thiết để tuân thủ với các yêu cầu của chính sách truy cập mở của
EC, trong khi vẫn tôn trọng tất cả các quy định về bản quyền tác giả
theo luật định.
3. GỢI Ý ĐỀ XUẤT CHO VIỆT NAM

Các lý luận về bản quyền tác giả và sở hữu trí tuệ ở Việt Nam cần

có sự thay đổi để khơng chỉ là các lý luận “vị nghệ thuật”, mà nên biến
nó thành “vị nhân sinh”, phù hợp với sự phát triển của thời đại, như
những gì các quốc gia tiên tiến đã làm theo hướng khoa học mở và truy
cập mở, mà ví dụ điển hình chính là cách mà EC khuyến cáo cho các
nhà khoa học châu Âu về cấp phép để xuất bản nhằm đáp ứng được yêu
cầu về truy cập mở của EC nhưng vẫn làm thỏa mãn được các yêu cầu
của các nhà xuất bản trong khi vẫn tôn trọng tất cả các quy định về bản
quyền tác giả theo luật định. Bằng cách này, các học giả về luật, đặc biệt
là luật sở hữu trí tuệ của Việt Nam, sẽ tìm được cách thức sáng tạo để
giúp Việt Nam tham gia nhanh chóng vào phong trào khoa học mở, truy
cập mở và nhiều phong trào mở khác hiện đang trở thành xu thế của thế
giới, đồng thời cảnh giác với những “tư vấn”, bất kể là từ trong nước
hay ngoài nước, đi ngược lại với xu thế mở này của thế giới.


PHẦN 2. Chính sách và cấp phép mở cho tài nguyên giáo dục mở

283

Để có thể có tri thức đầy đủ và rộng mở để phục vụ cho phát triển
đất nước, Việt Nam cần nhanh chóng có chính sách về truy cập mở, sao
cho tiền của người dân đóng thuế sẽ được trực tiếp và/hoặc gián tiếp
cấp cho các nhà nghiên cứu thông qua các đề tài, dự án của nhà nước để
trang trải các phí APC khi đăng các bài báo khoa học, đặc biệt trên (các)
tạp chí chấp nhận đăng các bài báo theo truy cập mở trong (hiện chưa
có) và ngồi nước (hiện có rất nhiều). Hiện tại, Việt Nam mới chỉ có
chính sách liên quan tới chuyển giao, đánh giá, quản lý quyền sở hữu,
quyền sử dụng kết quả nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ sử
dụng ngân sách nhà nước[17], [18], [19]. Đây có lẽ là vấn đề đổi mới cấp bách
đối với các chính sách khoa học ở Việt Nam hiện nay.

Trước mắt, nên có một đề tài hoặc dự án nghiên cứu về thực trạng
truy cập mở ở Việt Nam với sự tham gia của các bên có liên quan[5] như
đại diện của các bên cấp vốn nghiên cứu, đại diện các nhà xuất bản,
đại diện cộng đồng nghiên cứu (các viện nghiên cứu, các trường đại
học[20],…), đại diện các thư viện nhằm tìm cách mở rộng truy cập tới các
xuất bản phẩm được rà soát lại ngang hàng từ các đề tài - dự án nghiên
cứu có sử dụng tiền của người đóng thuế Việt Nam và hài hịa hóa các
lợi ích của tất cả các bên liên quan và giúp đưa ra các khuyến cáo cho
nhà nước để xây dựng chính sách truy cập mở cho Việt Nam.
Trong trung và dài hạn, nên dừng hoàn toàn việc dùng tiền của
người dân đóng thuế để mua sắm các tư liệu khơng thật cần thiết, sử
dụng tiền đó để đầu tư cho các tài nguyên truy cập mở, các tài nguyên
được cấp phép mở, như là biện pháp tiên quyết để đầu tư cho tương lai.
THÔNG TIN VÀ TÀI LIỆU THAM CHIẾU
1. Thơng cáo báo chí của Ủy ban châu Âu (EC) ngày 27/05/2016 về khoa
học mở. />2.

Jamil Salmi. Nghiên cứu về Khoa học mở - Ảnh hưởng, hàm ý và các lựa
chọn chính sách. EC xuất bản tháng 8/2015. />ub0r40yk9w6ybdq/Study_on_open_science-impact_implications_and_
policy_options-salmi_072015-Vi-24062016.pdf?dl=0

3.

Ủy ban châu Âu (EC). Khuyến cáo của Ủy ban ngày 17/07/2012 về truy


284

XÂY DỰNG VÀ KHAI THÁC TÀI NGUYÊN GIÁO DỤC MỞ
cập tới và lưu giữ thông tin khoa học. EC xuất bản 17/07/2012. https://

www.dropbox.com/s/uw0mz20x70w666y/recommendation-access-andpreservation-scientific-information_en-Vi-20052016.pdf?dl=0

4.

Maria Monica TARAZONA RUA, Daniel SPICHTINGER, Celina
RAMJOUE, Jean-Francois DECHAM biên soạn. Truy cập tới và lưu giữ
thông tin khoa học ở châu Âu - Báo cáo về triển khai của Ủy ban Khuyến
cáo (C2012) 4890 bản cuối cùng. EC xuất bản năm 2015 https://www.
dropbox.com/s/kgjkja22itmkqtv/npr_report-Vi-06061016.pdf?dl=0

5.

Janet Finch et al. Khả năng truy cập, tính bền vững, sự xuất sắc: làm
thế nào để mở rộng truy cập tới các xuất bản phẩm nghiên cứu - Báo
cáo của Nhóm làm việc về mở rộng truy cập tới các phát hiện nghiên
cứu được xuất bản. Xuất bản tháng 6/2012. />a33nqbqxz31s3ck/finch-report-final-Vi-30082016.pdf?dl=0

6.

Khoa học Mở (Truy cập Mở).



/>
7.

Truy cập Mở là gì? />
8.

Truy cập Mở trong Chương trình Khung Nghiên cứu 7 (FP7). http://vnfoss.

blogspot.com/2017/05/truy-cap-mo-trong-chuong-trinh-khung.html

9.

Truy cập Mở trong Horizon 2020.



/>html

10. Horizon 2020 là gì? />11. Chính sách của RCUK về truy cập mở và chỉ dẫn hỗ trợ. Hội đồng nghiên
cứu của Vương quốc Anh (RCUK) xuất bản 2013. pbox.
com/s/uyi0xhn9dufim4k/RCUKOpenAccessPolicy-Vi-03082016.
pdf?dl=0
12. Chính sách truy cập mở theo Khung Xuất sắc Nghiên cứu sau 2014.
HEFCE của Vương quốc Anh xuất bản năm 2014, được cập nhật vào tháng
7/2015. />updated%20July%202015-Vi-30072016.pdf?dl=0
13. Các vấn đề về bản quyền


PHẦN 2. Chính sách và cấp phép mở cho tài nguyên giáo dục mở


285

/>
14. Giấy phép để xuất bản là gì?


/>

15. Tài liệu mẫu “Giấy phép để xuất bản”. JISC/SURF xuất bản tháng 10/2006.
/>16. ‘Phụ lục - cho thỏa thuận xuất bản truy cập mở’. Hướng dẫn của chương
trình Horizon 2020, Ủy ban châu Âu, xuất bản ngày 20/03/2017.


/>
17. Thông tư số: 15/2014/TT-BKHCN, ngày 13/06/2014 của Bộ Khoa học
và Công nghệ: “Quy định trình tự, thủ tục giao quyền sở hữu, quyền sử
dụng kết quả nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ sử dụng ngân
sách nhà nước”. />TT.BKHCN.pdf?dl=0
18. Thông tư liên tịch số: 39/2014/TTLT-BKHCN-BTC, ngày 17/12/2014 của
Liên Bộ Khoa học và Cơng nghệ và Tài chính: “Quy định việc định giá kết
quả nghiên cứu khoa học và phát triển cơng nghệ, tài sản trí tuệ sử dụng ngân
sách nhà nước”. />TTLT.BKHCN.BTC.pdf?dl=0
19. Thông tư liên tịch số: 16/2015/TTLT-BKHCN-BTC, ngày 10/09/2015
của Liên Bộ Khoa học và Công nghệ và Tài chính: “Hướng dẫn việc
quản lý, xử lý tài sản được hình thành thơng qua việc triển khai thực hiện
nhiệm vụ khoa học và công nghệ sử dụng ngân sách nhà nước”.


/>
20. Tham khảo chính sách truy cập mở của Đại học Harvard với bản liệt kê
8 đường liên kết trong bài: “Các thực hành tốt cho các chính sách truy
cập mở của đại học” tại địa chỉ: />cac-thuc-hanh-tot-cho-cac-chinh-sach.html
21. Thông tin về khoa học mở và truy cập mở trên blog của Lê Trung Nghĩa.
/>