Tình hình thực hiện bảo hiểm xã hội một lần ở Việt Nam và các giải pháp

KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA 

TÌNH HÌNH THỰC HIỆN BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM
VÀ CÁC GIẢI PHÁP
TS. Phan Anh Tuấn
Khoa Bảo hiểm - Trường Đại học Kinh tế Quốc dân
ThS. Bùi Ngọc Thúy
Khoa Đầu tư - Trường Đại học Kinh tế Quốc dân
Tóm tắt: Từ khi có những văn bản quy phạm pháp luật đầu tiên về BHXH,
Chính phủ đã có những quy định về các trường hợp được hưởng BHXH một lần. Tuy
nhiên, với mục tiêu hướng tới đảm bảo thu nhập và cuộc sống lâu dài cho NLĐ, nhất
là khi họ khơng cịn thu nhập từ q trình lao động, thì chính sách BHXH ln khuyến
khích NLĐ nhận lương hưu, thay vì nhận BHXH một lần. Tuy nhiên, trên thực tế, số
người hưởng BHXH lại có xu hướng tăng lên hàng năm. Với mục tiêu của chính sách
hướng tới ổn định cuộc sống lâu dài, trợ cấp thu nhập đều đặn hàng tháng thì cần có
những giải pháp hướng NLĐ đến các quyết định ở lại hệ thống BHXH.
Từ khóa: BHXH một lần, hưu trí, NLĐ
1. CÁC QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ CHẾ ĐỘ BHXH MỘT LẦN
Các quy định về hưởng BHXH một lần đã được quy định ngay từ năm 1961 với
những thay đổi trong suốt q trình hồn thiện pháp luật về BHXH cho đến nay.
a) Điều lệ tạm thời năm 1961 về các chế độ BHXH:
Ngày 27/12/1961, Hội đồng Chính phủ ban hành Nghị định số 218/CP - Điều lệ
tạm thời về các chế độ BHXH đối với công nhân, viên chức Nhà nước. Tại điều 40 nêu
rõ chi trả BHXH một lần được thực hiện trong trường hợp NLĐ bị mất sức lao động
phải thôi việc. Mức trợ cấp BHXH một lần được tính mỗi năm bằng một tháng lương,
nhưng thấp nhất cũng bằng hai tháng lương, kể cả phụ cấp và trợ cấp con (nếu có).
b) Điều lệ BHXH năm 1995:
Điều 28 Nghị định số 12/CP ngày 26/01/1995 của Chính phủ về việc ban hành Điều
lệ BHXH quy định NLĐ nghỉ việc nhưng chưa đủ tuổi đời để hưởng trợ cấp hưu trí hàng
tháng thì được hưởng trợ cấp một lần hoặc có thể chờ đến khi đủ tuổi đời thì được hưởng

271


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA

chế độ hưu trí hàng tháng. Mức hưởng trợ cấp một lần được xác định trên mỗi năm đóng
BHXH lấy 01 tháng mức bình qn của tiền lương tháng làm căn cứ đóng BHXH.
c) Luật BHXH năm 2006:
Điều 55 và Điều 73 Luật BHXH năm 2006 đã quy định cụ thể hơn về các trường
hợp được hưởng BHXH một lần, bao gồm:
- Đủ tuổi hưởng lương hưu mà chưa đủ hai mươi năm đóng BHXH;
- Suy giảm khả năng lao động từ 61% trở lên mà chưa đủ hai mươi năm đóng BHXH;
- Sau một năm nghỉ việc và chưa đủ hai mươi năm đóng BHXH;
- Ra nước ngoài để định cư;
- Sĩ quan, hạ sĩ quan, binh sĩ lực lượng vũ trang phục vụ có thời hạn khi phục
viên, xuất ngũ, thôi việc mà không đủ điều kiện để hưởng lương hưu.
Điều 56 và Điều 74 Luật BHXH năm 2006 đã nâng mức hưởng trợ cấp một lần
từ 01 tháng lên 1,5 tháng mức bình qn tiền lương, tiền cơng tháng đóng BHXH đối
với mỗi năm đóng BHXH.
d) Luật BHXH năm 2014:
Trên cơ sở sửa đổi Luật BHXH năm 2006, Điều 60 và Điều 77 Luật BHXH năm
2014 đã loại bỏ các trường hợp:
- Sau một năm nghỉ việc và chưa đủ hai mươi năm đóng BHXH;
- Suy giảm khả năng lao động từ 61% trở lên mà chưa đủ hai mươi năm đóng BHXH.
Đồng thời bổ sung trường hợp đối với những người đang bị mắc một trong
những bệnh nguy hiểm đến tính mạng được hưởng BHXH một lần.
Luật BHXH năm 2014 tiếp tục nâng mức hưởng BHXH một lần cho những năm
đóng từ năm 2014 trở đi từ 1,5 tháng lên 02 tháng mức bình qn tiền lương, tiền cơng
tháng đóng BHXH cho mỗi năm đóng BHXH.

đ) Nghị quyết số 93/2015/QH13 ngày 22 tháng 6 năm 2015 của Quốc hội:
Điều 1 của Nghị quyết quy định trở lại trường hợp NLĐ sau một năm nghỉ việc
mà chưa đủ 20 năm đóng BHXH được hưởng BHXH một lần như Luật BHXH năm
2006 đã quy định với mức hưởng được nâng lên đối với mỗi năm đóng BHXH.
Có ý kiến cho rằng, điều kiện hưởng BHXH một lần khá dễ dàng là một trong
các lý do khiến nhiều NLĐ hưởng BHXH một lần sau khi khơng cịn làm việc ở khu
vực chính thức.
272


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA 

2. TÌNH HÌNH THỰC HIỆN BHXH MỘT LẦN Ở VIỆT NAM
Trên cơ sở các quy định của pháp luật BHXH về chế độ BHXH một lần, từ 2014
đến 2018 đã có xấp xỉ 2,7 triệu người hưởng BHXH một lần, nghĩa là bình qn mỗi
năm có hơn nửa triệu người hưởng.
Bảng 1. Tình hình hưởng BHXH một lần giai đoạn 2014-2018
Đơn vị: người
Số người hưởng

Tăng trưởng

Năm 2014

471.951

-

Năm 2015

485.952

14.001

Năm 2016

493.318

7.366

Năm 2017

558.910

65.592

Năm 2018

666.883

107.973

Nguồn: Bảo hiểm xã hội Việt Nam

Trong giai đoạn 2014-2018, số người hưởng BHXH một lần liên tục tăng lên
hàng năm. Những người hưởng BHXH một lần thường là những người có số năm
đóng BHXH thấp. Giai đoạn 2014-2018, có đến gần 50% số người đã hưởng BHXH
một lần chỉ có dưới 03 năm đóng BHXH, tuy nhiên số người đóng BHXH trên 10 năm
có xu hướng ngày càng tăng. Trong các năm 2014 và năm 2015 số người có trên 10

năm đóng BHXH chỉ chiếm 6% trong tổng số người hưởng BHXH một lần, đến năm
2018, con số này đã là 9%.
Bảng 2. Tình hình đóng BHXH của người lao động hưởng BHXH một lần
giai đoạn 2014-2018
Số năm đã đóng BHXH
Dưới 1 năm

Số người (người)

Tỷ lệ (%)

244.691

9,14

Từ 1 đến dưới 3 năm

1.086.770

40,60

Từ 3 đến dưới 5 năm

599.600

22,40

Từ 5 đến dưới 10 năm

552.531

20,64

Từ 10 đến dưới 15 năm

141.176

5,27

52.246

1,95

2.677.014

100

Từ 15 năm trở lên
Tổng

Nguồn: Bảo hiểm xã hội Việt Nam

273


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA

Số liệu cũng cho thấy những người hưởng chế độ BHXH một lần tập trung ở độ
tuổi từ 20 đến 39, chiếm 79% tổng số người hưởng BHXH một lần giai đoạn 20142018, với: nhóm tuổi từ 25 tuổi đến 29 chiếm cao nhất 27,6%; nhóm tuổi từ 30 đến 34

đứng thứ hai chiếm 25,3%; tiếp theo là nhóm tuổi từ 35 đến 39 tuổi và nhóm tuổi từ 20
đến 24 lần lượt là 15,5% và 10,6%.
Bảng 3. Số người đã hưởng BHXH một lần giai đoạn 2014-2018
chia theo nhóm tuổi
Nhóm tuổi

Số người (Người)

Tỷ lệ (%)

Từ 15 đến 19 tuổi

732

0,03

Từ 20 đến 24 tuổi

282.681

10,56

Từ 25 đến 29 tuổi

738.842

27,60

Từ 30 đến 34 tuổi

677.297

25,30

Từ 35 đến 39 tuổi

414.573

15,49

Từ 40 đến 44 tuổi

235.722

8,81

Từ 45 đến 49 tuổi

147.573

5,51

Từ 50 đến 54 tuổi

85.154

3,18

Từ 55 đến 59 tuổi

58.270

2,18

Từ 60 tuổi trở lên

36.170

1,35

2.677.013

100

Tổng

Nguồn: Bảo hiểm xã hội Việt Nam

3. NHỮNG NGUYÊN NHÂN CHÍNH DẪN ĐẾN XU HƯỚNG GIA TĂNG
HƯỞNG CHẾ ĐỘ BHXH MỘT LẦN CỦA NLĐ
Có rất nhiều nguyên nhân dẫn đến xu hướng gia tăng hưởng chế độ BHXH một
lần của NLĐ.
Thứ nhất, niềm tin của người dân vào hệ thống BHXH chưa cao.
Thời gian vừa qua, cùng với việc sửa đổi bổ sung hồn thiện pháp luật, BHXH đã
có nhiều sự kiện, thông tin liên quan đến lĩnh vực BHXH làm suy giảm niềm tin của
274


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA 

người dân như: thông tin quỹ BHXH đầu tư khơng có khả năng thu hồi lên đến hàng
nghìn tỷ đồng; mất cân đối quỹ hưu trí và tử tuất trong trung hạn; tiếp cận dịch vụ
BHXH cả trong tham gia và hưởng quyền lợi đều chưa thực sự thân thiện, còn nhiều
vướng mắc… đã dẫn đến nhiều NLĐ quyết định nhận BHXH một lần thay vì gắn bó
lâu dài để hưởng lương hưu.
Thứ hai, chưa chú trọng truyền thơng về vai trị, lợi ích của việc tham gia BHXH
cho nên nhiều NLĐ thiếu hiểu biết về các chính sách và pháp luật về BHXH; thiếu
một chiến lược truyền thơng tổng thể dẫn đến tình trạng tun truyền thơng tin và giải
thích chính sách khơng đúng thời điểm tác động tiêu cực đến tâm lý của NLĐ. Với
nhiều NLĐ, nguồn đóng góp BHXH bắt buộc của người sử dụng lao động được xem
như là một khoản phúc lợi từ việc làm ở khu vực chính thức, mà khơng xem đó là một
khoản tiết kiệm được sự bảo đảm của Nhà nước nhằm bảo vệ họ khi về già. Do đó, khi
có dịp được hưởng “khoản phúc lợi lớn” này là NLĐ sẽ “tận dụng” ngay, đặc biệt là
những NLĐ trẻ.
Việc giải thích một cách chưa đầy đủ về ý nghĩa và mục đích của những quy định
mới khi có những thay đổi về chính sách càng tác động đến niềm tin của NLĐ vào hệ
thống BHXH. Bên cạnh đó, việc điều chỉnh tăng trong cách tính mức hưởng BHXH
một lần cho những năm đóng BHXH từ năm 2014 trở đi từ 1,5 tháng mức bình quân
tiền lương lên 02 tháng đối với mỗi năm đóng BHXH đã khuyến khích NLĐ hưởng
chế độ này.
Thứ ba, năng lực và nhu cầu tài chính của NLĐ đóng một vai trị quan trọng
trong việc ra quyết định hưởng BHXH một lần của họ. Quyết định hưởng BHXH một
lần của rất nhiều NLĐ được xuất phát từ thực tế mất việc làm ở khu vực chính thức,
với thời gian đóng góp BHXH ngắn. Họ không muốn và cũng không đủ khả năng về
tài chính để tiếp tục tham gia BHXH tự nguyện, mặc dù có việc làm ở khu vực phi
chính thức ngay sau đó. Số liệu báo cáo của BHXH Việt Nam đã chỉ rõ trong giai đoạn
2014-2018, có đến 40,6% số người đã hưởng BHXH một lần chỉ có từ 01 đến 03 năm
đóng BHXH.
Trong khi NLĐ, đặc biệt những lao động ở vùng nông thôn làm việc trong các

khu công nghiệp, phải đối mặt với các nhu cầu tài chính trước mắt như cần tiền để đầu
tư kinh doanh; trang trải cho gia đình hoặc đầu tư cho con ăn học, trang trải nợ nần,
chi phí sinh hoạt sau khi mất việc làm; trang trải chi phí chữa bệnh nặng dài ngày, hệ
275


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA

thống BHXH Việt Nam lại chưa có cơ chế chính sách cho vay từ nguồn đã đóng
BHXH trước đó của họ.
Thứ tư, thời gian đóng BHXH 20 năm để đủ điều kiện hưởng chế độ hưu trí hàng
tháng là q dài khơng phù hợp với khả năng tạo và duy trì việc làm cho NLĐ của nền
kinh tế. Điều kiện này cùng với điều kiện kinh tế khó khăn đã khiến những NLĐ - phải
quan tâm đến những nhu cầu trước mắt - nản lòng trong q trình theo đuổi đóng góp
cho hệ thống để được hưởng hưu trí trong tương lai khi về già.
Thứ năm, thiếu sự hỗ trợ từ chính sách bảo hiểm thất nghiệp. Với chức năng
quản trị trường lao động, thời gian qua, chính sách bảo hiểm thất nghiệp của Việt Nam
mới chỉ chủ yếu dừng lại ở giải quyết hậu quả của thất nghiệp đối với NLĐ mà thiếu đi
các chính sách chủ động phịng ngừa, giảm thiểu thất nghiệp. Chính sách bảo hiểm
thất nghiệp bao gồm các chính sách thị trường lao động thụ động và chính sách thị
trường lao động tích cực. Chi trả trợ cấp thất nghiệp là chính sách thị trường lao động
thụ động, các chính sách cịn lại là chính sách thị trường lao động tích cực. Đối với các
vị trí việc làm có nguy cơ sa thải cao, các doanh nghiệp chịu áp lực sa thải lớn đối với
một bộ phận lao động đặc thù thì cần hỗ trợ duy trì việc làm. Chính sách này nhiều
nước đã làm như hỗ trợ từ quỹ bảo hiểm thất nghiệp để trả một phần tiền lương hoặc
đóng BHXH đối với những ngành nghề rất khó khăn trong duy trì việc làm cho NLĐ
hoặc các nhóm lao động rất khó tìm được việc làm sau khi bị sa thải như là giải pháp
ứng phó trước những thách thức của kỷ nguyên số hóa, tự động hóa, robot hóa và Cách
mạng công nghiệp lần thứ tư.

4. MỘT SỐ GIẢI PHÁP
4.1. Về luật pháp
- Đồng thời với việc cho thực hiện lại các Điều 60 và Điều 77 Luật BHXH năm
2014, cần nghiên cứu hạ thấp quy định về điều kiện thời gian đóng BHXH để được
hưởng chế độ hưu trí hàng tháng từ 20 năm xuống 15 năm tiến tới còn 10 năm kết hợp
với mức hưởng thấp hơn. Điều này sẽ khiến NLĐ nhận thấy cơ hội được hưởng hưu trí
khi đến tuổi về hưu và có niềm tin vào hệ thống, từ đó nỗ lực theo đuổi q trình đóng
góp bảo đảm tự an sinh xã hội của mình.
- Cần có chính sách cho phép những NLĐ đã và đang tham gia BHXH, cả bắt
buộc và tự nguyện được vay từ khoản đã đóng góp BHXH của mình để phục vụ nhu
276


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA 

cầu về đầu tư kinh doanh, nhà ở hoặc khám chữa bệnh dài ngày. Khi những nhu cầu
này được giải quyết, NLĐ có thu nhập ổn định, từ đó quay trở lại đóng góp và trả nợ
cho hệ thống. Điều này sẽ tạo được mối quan hệ tương hỗ lẫn nhau giữa các thành viên
và hệ thống.
- Kết hợp với chính sách được vay từ khoản đã đóng góp BHXH nêu trên cần
quy định điều kiện để hưởng chính sách BHXH một lần theo hướng khuyến khích
NLĐ ở lại hệ thống lâu hơn với việc kéo dài hơn thời gian nghỉ việc có đơn hưởng
chính sách BHXH một lần.
4.2. Về công tác tuyên truyền và phổ biến pháp luật
- Công tác tuyên truyền và phổ biến pháp luật cần được đặt vào vị trí trung tâm
của q trình xây dựng và hồn thiện chính sách, pháp luật. Người dân cần được biết
và được tham vấn một cách hiệu quả về ý nghĩa và mục đích của những điều chỉnh và
thay đổi chính sách, pháp luật sẽ được thông qua. Điều này sẽ giúp tạo ra sự đồng
thuận trong xã hội ngay từ khi chính sách, pháp luật được thiết kế và được ban hành,

cũng như giúp NLĐ có kế hoạch chuẩn bị tốt cho các giai đoạn sau khi chính sách và
pháp luật được điều chỉnh, thay đổi.
- Trước khi giải quyết chế độ BHXH một lần cho NLĐ, cán bộ BHXH có trách
nhiệm tuyên truyền, vận động, giải thích cặn kẽ rõ ràng cho NLĐ về lợi ích của việc
tiếp tục tham gia để hưởng hưu trí thay vì nhận BHXH một lần.
- Một chiến lược truyền thông tổng thể về mở rộng đối tượng của hệ thống
BHXH, trong đó có việc hạn chế tình trạng hưởng BHXH một lần cần được cơ quan
quản lý nhà nước về BHXH cũng như cơ quan BHXH các cấp phối hợp thực hiện
nhằm nâng cao nhận thức về ý nghĩa và tầm quan trọng của việc đóng góp tích lũy cho
chế độ hưu trí khi về già, từ đó tạo sự đồng thuận của người dân nói chung và người
tham gia BHXH nói riêng với những điều chỉnh và thay đổi của pháp luật về BHXH
trong thời gian tới, trong đó có những điều chỉnh và thay đổi trong chính sách về
hưởng BHXH một lần.

277


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA

TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Hội đồng Bộ trưởng (1961), Nghị định số 218/CP - Điều lệ tạm thời về các chế độ
BHXH đối với công nhân, viên chức Nhà nước.
2. Chính phủ (1995), Nghị định số 12/CP của Chính phủ về việc ban hành Điều lệ BHXH.
3. Chính phủ (2006), Luật BHXH 2006.
4. Chính phủ (2014), Luật BHXH 2014.
5. Quốc hội (2015), Nghị quyết số 93/2015/QH13 ngày 22 tháng 6 năm 2015.
6. BHXH Việt Nam (2019), Báo cáo tổng kết nghị quyết số 93/2015/QH13 ngày
22/06/2015 của Quốc hội về thực hiện chính sách hưởng BHXH một lần đối với NLĐ.

278